Педагогик фикр тарихи ва мактаб амалиётида укитувчи махорати масалалари - Tilshunoslik - Referatlar

Педагогик фикр тарихи ва мактаб амалиётида укитувчи махорати масалалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Педагогик фикр тарихи ва мактаб амалиётида ўқитувчи маҳорати масалалари Режа : 1. Ўқитувчи фаолиятида педагогик кобилият 2. Ўзаро педагогик таъсир этиш маҳорати

www.arxiv.uz Энг қадимги асрларда педагогик фаолият борасидаги ижтимоий қарашлар. Маълумки, мозийнинг умумий таълим мактабларида, ўрта махсус ва олий ўқув юртларида ёшларга таълим - тарбия берувчи мутахассисни ўқитувчи, муаллим, устоз, мударрис, домла деб атаганлар. Ўқитувчилик касбининг вужудга келиши кишилик жамияти тарихида тарбиянинг пайдо бўлиши, яъни инсонлар тўплаган юриш , туриш, хатти - ҳаракатлар, меҳнат соҳасидаги дастлабки тажрибаларда, урф - одатлар, ақлий, ахлоқий, илоҳий билимларда ёшларга собоқ бериш, ёзув ихтиро қилингач ўқиш, ёзишни ўргатиш мақсадида ташкил этилган дастлабки мактабларнинг пайдо бўлиши билан изоҳланади. Шарқ мамлакатларидаги мактабларда хатсавод ўргатиш мураккаб, оғир иш ҳисобланган. Мутафаккирлар ўқитишнинг енгилроқ усулларини топиш устида бош қотирганлар. Шарқ мамлакатларида қадимда яратилган айрим қўлёзма асарларда тарбиянинг мақсади, ўқитувчи қандай бўлиши ҳақида, шунингдек, илм олувчининг маънавий қиёфаси, хислатлари тўғрисида фикр мулоҳазалар баён этилган, маслаҳатлар берилган. Ўқитувчи касбининг нозиклиги, масъулияти ва мураккаблиги ҳамда шарафли эканлиги тўғрисида мулоҳазалар, муаллимнинг маҳорати, уларга қўйиладиган талаблар, фазилатларига оид қарашлар, муносабатга киришиш маҳорати, муомала маданияти шарқ мутафаккирларининг асарларида ўзиниг ёрқин ифодасини топган. Шарқ маънавий маданиятининг хилма - хил жиҳатлари, айниқса, уйғониш даврида ривожланган бўлиб, бу даврда яшаб ижод этган Абу Наср Фаробий, ал — Хоразмий, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳо н Беруний, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий ва бошқа кўплаб мутафаккирларнинг ижодлари педагогик тафаккур тараққиётида, ёш мураббийларнинг маънавий ахлоқий камолотида муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Шарқнинг буюк алломаси, қомусий олим Фаробий (873 — 950) муаллимнинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни ва унинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида ибратли ғояларни илгари сурган. «Ўқитувчи, — дейди Фаробий,

www.arxiv.uz ақл фаросатга, чиройли нутққа эга бўлиши ва ўқувчиларга айтмоқчи бўлган фикрларини тўла ва аниқ ифодалай олишни билмоғи зарур. Шу билан бирга ўз ор - номусини қадрлаши, адолатли бўлиши лозим. Ана шундагина у инсонийликнинг юксак даражасига эга бўлади ва бахт чўққисига эришади». Мутафаккир Фаробий ўқитувчи шахсига хос қатор фазилатларга холисона, одилона шар ҳ бериш имкониятига эришган буюк зотдир. Шунинг учун мазкур шарҳлар, илмий иловалар, теран фикрлар, ибратли мулоҳазалар ҳозирга қадар ҳам ўз долзарблигини йўқотмаган. Мазкур муаммо юзасидан мулоҳаза юр и т г ан атоқли олим Абу Али ибн Сино ( 9801037 )нинг фикрича, «... Ўқитувчи матонатли, соф виждонли, ростгўй ва бола тарбиялаш услубларини, ахлоқ қоидаларини яхши биладиган одам бўлмоғи лозим. Ўқитувчи ўқувчининг бутун ички ва ташқи дунёсини ўрганиб, унинг ақл қатламларига кира олмоғи шартдир». Абу Али ибн Сино мулоҳазасига кўра тарбиячи дастлаб болаларни яхши кўриши, ҳурмат қилиши, улар билан хушмуомалада бўлиши шарт. Агар бола ишни яхши бажарса, уни ўз вақтида рағбатлантириш, гоҳида мақтаб қўйиш, аксинча бўлганда эса, унга танбеҳ бериш керак. Лекин, дейди Ибн Сино, танбеҳ боланинг иззат нафсига тегадиган бўлмаслиги зарур, ўқувчига муросасозлик қилиш боланинг ўзбошимча бўлиб қолишига олиб боради. Насриддин Тусий ўзининг «Уқитувчиларни тарбиялаш тўғрисида» деган асарида шундай дейди: «Ўқитувчи мунозараларни олиб бориши, рад этиб бўлмайдиган даражада исбот қилишни билиши, ўз фикрларининг тўғрилигига ишониши, нутқи эса мутлақо тоза, жумлалари мантиқий ифодаланадиган бўлиши лозим... Ўқитувчи нутқи ҳеч қачон ва ҳеч қаерда заҳар - хандали, қўпол ва қаттиқ бўлиши мумкин эмас. Дарс пайтида, ўқитувчи ўзини тута олмаслиги ишни бузиши мумкин». XX асрда Туркистондаги жадидлар ҳаракатининг асосчиларидан бири, буюк маърифатпарвар ўқитувчи, етук тадқиқотчи Абдулла Авлоний таълим тизими, ўқитиш усл у бларини такомиллаштириб, ўқитувчилар малакасини ошириш, бўлғуси ўқитувчини тайёрлаш муаммоларига мутлақо янгича

www.arxiv.uz ёндашган олимдир. Унинг фикрича, ижодий изланиш, ўқиш ва ўқитишнинг янги шакли, услуб ҳамда воситаларини қидириш ўқитувчининг энг муҳим сифатларидан биридир. Ўқитувчи ва унинг профессионал сифатлари тўғрисидаги муаммолар чет эллик олимлар А.Я.Коменский, Джон Локк, И.Г.Песталоцци, А.Дистерверг кабиларнинг асарларида ўз ифодасини топди. Жумладан, улуғ чех олими, педагог А.Я.Коменский ўқитувчининг энг муҳим хусусиятлари қаторига болани севиш, юксак ахлоқ, билимдонлик, иқтидор, қобилият кабиларни киритиб, уларнинг моҳиятини атрофлича тавсифлаб беради. Ушбу масалага сал бошқачароқ ёндашган И.Г.Песталоцци ўқитувчининг профессионал сифатларига баҳо беришдан умуман четлашиб, унинг халқ таълими тармоғини такомиллаштиришдаги роли, фан асосларини эгаллашдаги аҳамияти ва вазифаларига тўхталиб ўтади. А. Дистерверг ўқитувчининг таълимдаги ролига юксак баҳо бериб, у ўз фаолиятини билиши, уни севиши, ўқувчиларни ёқтириши жоизлигини, болаларнинг индивидуал хусусиятлари, қобилияти, фаолияти услуби тўғрисида муайян даражада билимга эга бўлиши лозимлигини уқтириб ўтади. Ғарб мутафаккирлари ғояларининг вориси сифатида К.Д.Ушинский ҳам мазкур муаммоларга нисбатан ўз мулоҳазаларини билдирган. У таълимтарбия жараёнидаўқитувчининг ўрни ва мавқеига тўхталиб, бирор бир низом ёки режа пухта ишлаб чиқилганига қарамай, инсон шахсининг ўрнини боса олмайди, деб ҳисоблайди. Характер ва ҳистуйғулар, ўқувчилар билан мулоқотга киришиш усули, қалбининг болаларга яқинлиги каби ахлоқий хислатлари ўзига хос фазилатлар ҳисобланиб, муаллимнинг тарбиявий кучини белгилайди ва ижтимоий қимматга эга. Педагогик кобилият ҳақида тушунча ва педагогик қобилиятнинг турлари. Шахснинг муайян фаолиятини муваффаққиятли эгаллаши, шунингдек уни ижодий равишда амалга оширишнинг шартлари ҳисобланган хусусиятларига қобилият деб аталади. Ҳар бир инсон такрорланмайдиган

www.arxiv.uz индивид бўлиб, уни муайян фаолият турига лаёқатли қилувчи омил кишининг ўз хусусиятидир. Ишдаги муваффаққият кўп жиҳатдан унинг қобилияти билан белгиланади. Шахснинг қобилиятини ривожланишининг яна бир шарти — таълимни унумли меҳнат билан қўшиб олиб борилишидадир. Иккинчидан, қобилиятларнинг ривожланиши билим, кўникма ва малакалар эгаллаш билан бевосита боғлангандир. Агар бола етарли билимга эга бўлмаса, у ҳар қанча ҳаракат қилса ҳам ўз қобилиятини юзага чиқара олмайди. Демак, ҳаёт йўлини аниқлаб олиш, ирода ва характерни, ўзўзини тарбиялаб бориш — қобилиятлар шаклланишининг асосий омилларидан биридир. Ўзаро педагогик таъсир этиш ва унинг вазифаси. Мамлакатимизда амалга оширилаётган таълимий ва тарбиявий ислоҳотларнинг мақсади — комил инсонни шакллантиришдир. Бу борада педагогик тизимдаги фанларнинг аҳамияти беқиёс. Шу боис «Педагогик маҳорат» фанини ўқитишда талабаларда мустақиллик ва ижодий фикрлашни ривожлантириш масаласига алоҳида эътибор қаратилади. Аёнки, педагогик маҳорат фанидан дарс берувчи олий мактаб ўқитувчиси, ўз касбининг устаси бўлиш билан бирга, кенг дунёқарашли, ички ва ташқи маданияти бирбирини тўлдирадиган, бой педагогик, ҳаётий тажрибага эга бўлиши лозим. Чунки бўлажак мутахассис ўқитувчи шахси ва унинг касбий сифатлари таълимтарбия жараёнида муҳим аҳамият касб этади «Ўқитувчининг нутқ маҳорати», «Педагогик жараёнда эътиқод ва ишонтириш», «Ўқитувчининг таълим жараёнидаги маҳорати», «Ўқитувчининг тарбиячилик маҳорати», «Отаоналар билан ишлаш маҳорати» каби мавзуларни ўрганиш чоғида талаба — домла, ўқитувчи — ўқувчи, ўқитувчи — отаона, ўқитувчи — маъмурият каби муносабатларга хос бўлган ўзаро таъсир, муомала, уларнинг ечимлари, муносабатлари тўғрисида дастлабки кўникма ва малакаларга эришилади. Ана шундай шароитда тажрибали, ижодкор, изланувчан ўқитувчи ўз шогирдларини ижодкорлик ишларига кенг жалб қилиб, замонавий метод ва усуллар асосида ўқувчида

www.arxiv.uz қарор топаётган шахсий сифатлар ўсиб боришини ўрганиб боради. Олинган илмий маълумотлар болани муайян касбга, меҳнатга, оилавий ҳаётга тайёрлаш имкониятларини беради. «Ўқитувчи — талаба» ҳамкорлигига хос касбий маҳорат қирраларини янада ойдинлаштиради, Ўзаро педагогик таъсирда ўқитувчининг ўкувчилар билан муомала маданияти. Маълумки, эҳтиёжлар ривожланиб фаолият мотивларига айланади. Бу хусусан интизом ва маданий хулқ сифатларининг бола эҳтиёжи мотивлари сифатида акс этишида кўзга ташланади. Болалар босқичмабосқич эмоционалҳиссий, ижтимоий, ўқув, фойдали иш, меҳнат фаолиятларини ўтайдилар. Ҳар бир маълум ёшда юқорида зикр этилган бир фаолият тури муҳим бўлади ва бола шахси ривожланишида ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Болалар дастлабки фаолият тури билан шуғулланишар экан, натижалар самарали бўлиши, хаттиҳаракатлар зарурлиги, шунингдек ушбу фаолият жараёнида бошқа тенгдошлари, катталар билан тўғри шахслараро муносабатларга кира билишлари билан ҳам боғлиқлигини амалиётда ўзлаштириб оладилар. Ўқитувчи ўқувчилари билан шахслараро интизом ва маданий хулқ тарбиясини муваффаққиятли амалга оширишда ташқаридан туриб таъсир этиш усуллари орқали эмас, балки ўқувчининг муҳим фаолияти яқин ривожланиш чегараси билан боғлиқ бўлган эҳтиёж — мотивлар тизими мақсадларини ривожлантириш услублари асосида тарбияланувчилар билан ҳамкорлик қилиши керак. Бир сўз билан айтганда, ўзаро муносабатлар ва интизом, маданий хулқ тарбиясини ташқаридан эмас, ичкаридан, ўқувчиларни эҳтиёж — мотивлар тизимидан келиб чиқиб амалга ошириш зарур. Бизни ўраб турган борлиқ ҳамда инсониятнинг яшаш тарзининг ўзи — ўзаро муомала, интизом, маданий хулқ қоидаларига риоя қилиш, борлиққа маълум натижаларни кўзлаб таъсир этиш имконини беради. Бу ўринда ўзаро муомала маданияти ва муносабати, интизом, маданий хулқ тарбиясини такомиллаштириб боришда асос бўладиган қарамақаршилик

www.arxiv.uz мавжуд: шахс руҳий сифатга эга бўлганлиги боис, унда шаклланган ўзаро муносабат, муомала, интизом, маданий хулқ даражаси борлиққа доимо тўғри келавермайди. Иккинчидан эса, борлиқ тақозо этаётган қоидалар доимо шахс, моддий, маънавий манфаатларига мос бўлавермайди. Шахс ўзаро муносабат ва муомала, интизом, маданий хулқ тарбиясини борлиқ (жамият) талаблари даражасигача ривожлантиришга фаол ҳаракат қилади. Бу эса шахснинг ўз интизоми, муомала маданияти, хулқ кўникмаси устида доимий равишда ишлашига олиб келади. Фаолиятдан мақсад эса кўзланган натижаларга эришиш бўлиб қолаверади. Юқорида айтилган фикрларимиздан келиб чиқиб, интизом ва маданий хулқ тарбиясига қуйидагича таъриф берилишини мақсадга мувофиқ деб биламиз: Ўзаро муносабат ва муомала маданияти, интизом ва маданий хулқ тарбияси — бу шахснинг ўзига хос сифати бўлиб, ўқув қоидалари бажарилишида ўқувчининг фаол ижодий ёндошиши ва шахслараро мулоқот муносабатларида, ижтимоийтаълим натижаларига эришишида ўқитувчи билан ҳамкорлик қилиши деб тушунилади. Бу берилган таърифда: биринчидан, интизом ва маданий хулқнинг яқинлаштирувчи хусусияти таъкидланган; Иккинчидан, интизом ва тартиб қоидаларни бажаришда ўқувчининг фаоллиги кўрсатилган. Учинчидан, интизом ва маданий хулқнинг фаолият натижасига қаратилганлигига эътибор берилади. Тўртинчидан, интизом ўқув фаолияти жараёнида намоён бўлиши, маданий хулқнинг эса шахслараро мулоқот, муносабатларда акс этиши кўрсатилган. Бешинчидан, интизом, маданий хулқ тарбияси ўқувчи ва ўқитувчи ўзаро ҳамкорлигида амалга оширилиши ҳисобга олинган. Юқоридаги фикрлардан келиб чиқсак, педагогика фани ўқитувчиси тор доирадаги таълимийтарбиявий фикрлар ва ахборотлар билан чекланмасдан,

www.arxiv.uz ўзининг маънавий оламини янада бой ва гўзал бўлиши учун: кадрлар тайёрлаш Миллий дастури вазифалари ҳамда фукаролар ҳуқуқи, масъулияти ва эркинлигига оид қонунлар, концепциялар ва меъёрий ҳужжатларга мос келадиган ҳаққонийликни акс эттирадиган ахборотлар, таълим самарадорлигини оширишга хизмат қиладиган компьютер технологияси, кўргазмали материаллар, қўлланма ва адабиётлардан унумли фойдаланишни кундалик ҳаёт тарзига сингдириб бориши лозим. Педагогик маҳоратга хос ижодкорлик ҳамкорликни талаб этади: отаона, маҳалла, олий ўқув юртлари, илмий тадқиқот институтлари билан яқиндан алоқада бўлган, изланувчан ўқитувчилар «Халқ маорифи аълочиси», «Халқ ўқитувчиси», «Йил ўқитувчиси», «Йил тарбиячиси», «Методист ўқитувчи», «Шуҳрат» медали билан тақдирланиб, жамоатчилик эътиборини қозонаётганлари бежиз эмас. Тўғри маҳорат бирданига юзага чиқмайди. Педагогика фанини ўқибоқ касбийпедагогик маҳорат соҳиби бўлиб қолиш қийин. Бу жараён ўқитувчилик касбига қизиқиб, меҳр қўйиб, уни онгли ва асосли равишда танлашдан бошланади. Ўқитувчи томонидан эса, ушбу касбга йўналтириш қанчалик илмий ва методик асосга қўйилганлиги айниқса муҳим. Касбга бўлган барқарор қизиқиш, майлнинг шаклланиши севимли ўқитувчисига тақлид қилиш ва унга ўхшашкни исташ, ўша касбнинг жамиятда тутган ўрнини қанчалик тушуниб етиш билан ҳам боғлиқдир. Бу жараён мактабда касб танлашга йўналтириш дейилса, олий мактабда касбий тарбия ва билимларни эгаллаш жараёни деб юритилиб, бунда педагогик туркум фанлар, айниқса, педагогик маҳорат фани алоҳида мазмунмоҳият касб этади. Ўқитувчилар амалиётида ўз педагоглик вазифаларини ҳалол бажаришга интилсаларда иш шароитлари турлича бўлгани боис бир хил натижага эришавермайдилар. Бунинг оқибатида мактаб раҳбарлари, ўқитувчилар ва айрим пайтларда отаоналар билан бўладиган мулоқотда педагогик низо ва камчиликлар учраб туради. Бундай ҳоллар, умумий ишга — ўқувчилар тарбиясига путур етказади. Айрим ҳолларда муаллим ҳар куни ўз билимини

www.arxiv.uz ошириш устида ишлашга, бошлаган ишини охиригача етказишга иродаси чидамайди ёки ўзини ўша ишга сафарбар эта олмайди. Буюк мутафаккирларимиз ўтмигдда ҳам ўқитувчининг меҳнатига юксак баҳо бериб, у жуда улуғ, фахрли ва олижаноб вазифани бажаради, деб ҳисоблаганлар. Хусусан, Алишер Навоий мадраса муаллимлари тўғрисида гапириб, улар ҳар томонлама камол топган кишилар бўлишини таъкидлаб ўтган. Ҳақ йўлида ким сенга бир ҳарф ўқитмиш ранж ила, Айламоқ осон эмас ҳаққин адо минг ганж ила. Педагогик маҳорат фани айни пайтда тарбия санъати тўғрисидаги фан ҳамдир. Ўқитувчи педагогик фаолиятнинг нозик қирраларини қанчалик эгаллаганлиги замонавий педагогик технологияларни таълим ва тарбия тизимига тадбиқ эта олиш қобилиятида ўз ифодасини топади. Демак, педагогик маҳоратни эгалламаган ўқитувчида технологик қобилиятнинг юзага чиқиши қийиндир. Бундай ўқитувчи ўз касбининг устаси даражасига кўтарила олмайди. Шу боис замон талабларига жавоб берадиган ўқитувчи педагогик маҳорат, педагогик технологиялар, ўқитишнинг илғор усуллари ва компьютер технологияларини чуқур эгаллаган бўлиши муҳим аҳамият касб этади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган Адабиётлар 1.И.А Каримов “Манавият энгилмас куч” Т “Маънавият” 2008 йил 2. И. А Каримов “ Баркамол авлод орзуси ” Т ‘ Шарқ ’ 1999 йил 3. Баркамол авлод “Ў збеки сто н тара ққ ияти пойдевори ” Т 1997 й 4. Н. Азиз ҳ аджаева “ Педагогик те ҳ нология ” Т 2001 й 5. У.Толипов “ Педагогик те ҳ налогия ” Т 2001й 6. Н. Қ Саида х медов “ Янги Педагогик те х нология ” Т 2008 й 7. Б. Ферберман “ Ил ғ ор педагогик те ҳ нология ” Т фан 2000 й 8.Ў Ас қ арова «Педагогика» Т 2008 йил 9. М.Очилова, Н.Очилова “ Олий педагогика ” Т. 2008й 10. Х.Ибрагимов « Педагогика » Т. 2008 йил

O'xshashlar

Урта мактаб учун фонетик минимум масалалари

Урта мактаб инглиз тили курсида фонетика ни урганиш масалалари

Укитувчи фаолиятида мулокот маданияти ва психологияси

Атамаларга талаб

Кадимги Юнонистон файласуфларнинг таълимотлари (Платон, Аристотель)