Тобе шакли синтактик алoка усуллари - Tilshunoslik - Referatlar

Тобе шакли синтактик алoка усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Тобе шакли синтактик алoқа усуллари Режа: 1. Координатив алоқа хусусида. 2. Субординатив алоқа ва унинг усуллари. а) боғли алоқа: мослашув, бошқарув, битишув. б) эркин алоқа. З. Координатив ва субординатив алоқада муносабат турлари.

www.arxiv.uz Синтактик алоқа йўналишига кўра икки хил бўлишини ўтган дарсларимиз давомида айтиб ўтган эдик. Тобеланиш асосидаги координатив алоқа турида алоқага кирувчи бирликлар икки томонлама бўлиб, бир тобе вазиятдаги бирлик иккинчи бир ўринда ҳоким вазиятга кўтарилиши мумкин. Буни рус тилшуноси Л.Д.Чеснокова ҳам "Связи слов в русском язўке" номли ишида алоҳида қайд этган эди. Биз бу туғрида ўтган дарсларимиз давомида тўхталиб ўтганимиз боис, асосан тобеланишнинг субординатив турига эътиборимизни қаратамиз. Субординатив алоқа тури атамаси остида тобеланиш йуналишининг бир томонга, яъни ё чапдан ўнгга қараб, ёки ўнгдан чапга қараб боғланиш тури тушунилади. Тобе қисм тобелаштирувчи восита ёрдамида ҳоким қисмга томон тортилади. Бундай боғланишда грамматик воситаларнинг роли ортади. Масалан, китобни ўқи, овқатдан ол, мен келдим ва ҳоказо. Субординатив алоқа бир томонлама бўлишига қарамай, унинг ўзи ҳам 2 турга бўлинади: 1) бир томонлама боғли алоқа; 2)бир томонлама эркин алоқа. 1. Тобе қисмнинг қандай шаклда келиши ҳоким қисмга боғлик бўлган алоқа субординатив боғли алоқа саналади. Тобе қисм ҳоким қисм талаб этган шаклда келади, унинг қандай шаклда келиши ҳоким қисм томонидан белгиланади. Масалан, китобни ўқи бирикмасида тобе қисм ўтимли феълдан ифодаланган ҳоким қисм талабига мувофиқ тушум келишигида келади. Бу алоқа турининг ўзини уч турга бўлишимиз ҳам мумкин. Яъни: а) мослашув алоқаси; б) Бошқарув алоқаси; в) битишув алоқаси. а) Тобе қисмнинг ўз шаклини ҳоким қисм шаклига мувофиқ шакллантириши мослашув саналади. Ҳоким сўзнинг шакли ўзгариши билан тобе қисмнинг шакли ҳам ўзгаради. Демак, ҳоким қисм шаклининг ўзгариши тобе қисм ўзгаришига таъсир қилади. Ана шу хусусияти билан бу алоқа бошқарувдан фарқ қилади.

www.arxiv.uz Кўпинча кесим эга билан мослашув йўли орқали боғланади. Жумладан, Мен келдим синтактик қурилмасида эга ва кесим шахс ва сон жихатидан мослашган. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, мослашувли бундай боғланишда эга ва кесим доим ҳам мослашиб келавермаслиги мумкин. Бундай вазиятда уларни тўлиқ ва нотўлиқ мослашган турларга ажратилади. Талабалар тўпландилар бирикуви шахс ва сон мослиги жиҳатидан тўлиқ дейилса, талабалар тўпланди -нотўлиқ мослашув алоқасида деб белгиланади. Шунингдек, эга III шахсдаги шахс билдирувчи отлардан бўлмай,предмет ёки ҳайвон, парранда билдирувчи отлардан иборат бўлса, эга ва кесим ўртасидаги сонда умуман мослик бўлмайди. Масалан, Қушлар сайрайдилар, еллар эсадилар деб айтиш фикрий ғализликка сабаб бўлади. Мослашувли боғланишда боғланувчи компонентлар бир-бирига мувофиқ уйғун тусга кирар экан, бирининг иккинчиси шаклига қараб ўзгариши қаратувчи-қаралмиш муносабатида ҳам кўзга ташланади. Масалан, теримчининг ҳикояси, сизнинг китобингиз каби бирикувлар ҳам шахс ва сондаги мослашув натижасидир. Баъзан мослашув алоқаси ўртада келувчи синтактик алоқа восита- сининг тушириб қолдирилиши кўринишида бўлиши ҳам мумкин: инсон қадри, бизнинг уй кабиларда. Бироқ воситаларнинг мантикан борлиғи унутилмаслиги лозим. Баъзан эса мумтоз лирикада ҳар икки воситанинг туширилган ҳолатлари учрайди, аммо таҳлил уларнинг мавжудлигини инкор этмайди: Ўз ерни қўйиб Ҳиндистон сори юзландим. (Бобур). б) Ҳоким қисм талаби билан тобе қисмнинг муайян шаклда келиши бошқарув ҳисобланади. Тобе вазиятда келган қалам сўзи ҳоким вазиятдаги ёзмоқ сўзининг талаби билан ўрин пайт келишиги ёки ёрдамчи сўз орқали боғланиши мумкин: қаламда ёзмоқ; қалам билан ёзмоқ. Ҳоким қисм бошқарувчи, тобе қисм бошқарилувчи бўлиб, ҳоким қисмга боғловчи восита бошқарилувчи таркибида бўлади. Шунинг учун тобе

www.arxiv.uz ўисмнинг қайси шаклда эканлиги бошқарув учун аҳамиятли бўлса ҳам, ҳоким қисмнинг қандай шаклда бўлишининг бу алоқага аҳамияти бўлмайди. Бу хусусияти билан бошқарув мослашувдан фарқ қилади. Бошқарув алоқасида тобе қисм ҳоким қисмнинг синтактик ва мазмуний валентлигини юзага чиқарилиши учун хизмат қилади. Шунинг учун ҳоким қисмнинг қандай сўздан ифодаланиши ҳам бундай алоқа учун катта аҳамиятга эга. Бошқарувчи сифатида энг кенг қўлланадиган сўз туркуми феълдир. Шу билан бирга от, сифат, сон, равишлар ҳам баъзан Бошқарувчи бўлиб кела олади. Шунинг учун бошқарувчининг қайси сўз туркуми билан ифодаланганлигига қараб иккига бўлиш мумкин: 1)феъл бошқаруви; 2)от бошқаруви. Ҳоким қисм феъл ва унинг вазифадош шакллари орқали ифодаланган боқарувли алоқа феъл бошқаруви дейилади: уйни қурмоқ... Ҳоким қисм феълдан бошқа сўз туркумларидан, от, сифат, сон, равишдан ифодаланган бошқарув алоқаси от бошқаруви дейилади: девдан кучли, шамолдан тез ва ҳоказо. Бошқарувни юзага келдирувчи синтактик алоқа воситалари турига кўра ҳам бу алоқани иккига бўлиш мумкин. Яъни улар келишиклар ёрдамида боғланган бўлса-келишикли бошқарув, кўмакчилар ёрдамида бирикса-кўмакчили бошқарув деб юритилади. Баъзи боғланишларда эса келишик билан бирга кўмакчини ўзи қатнашган бўлиши ҳам мумкин: ариқ бўйлаб юрди, қишлоқ томон кетди, мисолидаги иккинчи бирикмани қишлоқ томонга кетди дейиш ҳам нутқимизда кўп учрайди. Тилшуносликда бундай боғланишли турларни вариантли ва вариантли булмаган турлари бор деб ҳам юритилади. узум емоқ-узумдан емоқ, мактабга кетмоқ-мактаб томон кетмоқ кабилар вариантли, бироқ уларнинг мазмуний аниқ ва ноаниқлиги бир-биридан фарқлаб туради. келишикли бошқарув нисбатан аниқликка эга бўлса, кўмакчили ҳолатда ноаниқроқ мазмуний муносабат акс этади. в)Тобе қисмнинг ҳоким қисмга сўз тартиби ва оҳанг ёрдами билан боғланиши битишув саналади: катта бино. тез юрмоқ...

www.arxiv.uz Давр ўтиши билан келишик шакли ўз вазифасини йўқотиб, сўз таркибида "қотиб" қолиши мумкин. Бу ҳолларда келишик шакллари тобе қисмни ҳоким қисмга боғловчи восита бўлиб келмайди. Шунинг учун бундай бирикишларни Бошқарув эмас, битишувли бирикув деб юритилади: ёлғондан йиғламоқ, тезда қайтиш, қўққис дан кириб келиш, юракдан сўзламоқ кабилар бунга мисол бўлади ва тобе вазиятдаги сўзларнинг барчаси равиш деб баҳоланади. Бу сўзларнинг ўз вазифасини йўқотганлик ҳолати уларга берилган сўроқлардан яққол билиниб туради. Юракдан сўзлади бирикувига нимадан? Сўроғини бериб бўлмайди. қандай? Сўроғи унинг мазмунини тўлароқ очишга хизмат қилади. Битишувда тобе ва ҳоким сўзнинг ўрнини алмаштириш бирикмани гапга айлантиришга олиб келади: аклли бола - Бола ақлли . Субординатив алоқанинг иккинчи тури эркин алоқа бўлиб, тобе қисм ҳуқуқига эгадирлар ҳоким қисмнинг валентлигини юзага чиқармайди. Тобе қисмнинг қандай шаклда келиши ҳоким қисмга боғлиқ бўлмайди. Масалан: Заводда ишчи, Синфимизда аълочи. Эркин алоқа ҳам бошқарувли алоқага ўхшайди, шунинг учун аввал улар от бошқаруви атамаси остида ўрганилиб келинган. Бироқ эркин алоқа унсурлари билан бошқарув унсурлари ўртасида фарқ мавжуд. Бошқарувда тобе кисм мазмуний- грамматик белгиси, категориал кўрсаткичи олдиндан белгиланади: Машинада келмоқда тобе қисмнинг келишик шаклида, ҳоким кисмнинг феъл категориясига мансублиги ўтимсизлиги, нисбати ва хоқазолар. Эркин алоқада ҳоким қисмнинг умумий категориал маъноси ҳам, хусусий грамматик маъноси ҳам тобе қисмни бошқарувли муносабатда бўлишини тақозо этмайди. Масалан, Раҳмат (ёрдамингизга раҳмат), Совға (болалардан совға, болаларга совға), Хат (акамдан хат, акамга хат) кабилар изчил бир шаклни талаб этмайди. Бу сўзларнинг келишикларнинг турли шакллари билан боғлана олиши уларнинг бошқарилишини эмас, балки шу шаклларга нисбатан бетарафлигини кўрсатади.

www.arxiv.uz Аслида бундай типдаги бирликларнинг бир гуруҳи бошқарувчи феълнинг тушиб қолиши натижасида, икки бирикманинг кисқариб бир бирикма ҳолига келиб қолиши туфайли вужудга келади. Буни тилшуносликда кантаминация ҳодисаси деб юритилади. Масалан, "Меҳробдан чаён", "Тобутдан товуш" каби бирикмаларда "чиққан" сўзи кантаминацияга учраган. Биринчи бирикмадаги ҳоким кисмларнинг тушиб қолиши натижасида бошқарув бирикмасининг тобе қисми билан битишув бирикмасининг ҳоким қисми бирикиб қолади. Табиийки, ҳосил бўлган бундай бирикма тобе қисмининг шакли ҳоким қисмнинг умумий категориал ва хусусий грамматик маъноларига асосланмайди."Менга рухсат", "қардошларга салом" каби бирикмалар ҳам юқорида таъкидланган эркин алоқанинг бир кўринишидир. Уларда охирида қўлланиши мумкин бўлган сўзлар "Беринг", "айтинг" кабилар тушириб қолдирилган. Бошқарувчи феълнинг тушиб қолиши эса бошқарув муносабатига барҳам берган. Бу хилдаги боғланишлар эркин алоқа турлари бўлиб, ҳозирги тилшуносликда ўз ўрнини топа бораётган детерминантлар ҳам шундай алоқа турига киритилмоқда. Масалан, Сизга саломлар бўлсин, тоғ чуққилари. Синтактик алоқа ва синтактик муносабат бир-бирини тақозо қилувчи бир ҳодисанинг икки томонидир. Лекин улар ҳам ўзига хос ички фарқланишларга эга. Маслан, мазмуний синтактик муносабат таркибига кирувчи вокатив ва модал муносабатлар шаклий жиҳатдан ундалма ва киришлар орқали ифодаланади ва бу синтактик шакллар гапнинг синтактик қурилмаси бирлиги саналади. Синтактик муносабатлар бир неча хил синтактик алоқалар ёрдамида намоён бўлади. Бундай синтактик муносабатларни умумлаштирган ҳолда қуйидаги турларга ажратиш мумкин:1. Субординатив муносабат: а) предикатив (эга- кесим) б)объектли (тўлдирувчи-тўлдирилмиш) в) атрибутив (ан.чи- аниқланмиш). г)релятив (ҳол-ҳолланмиш). 2.Координатив муносабат: (икки томонлама қаратувчи-қаралмиш муносабати). Бундан ташқари копулятив муносабат тури ажратилиб, бунда уюшиқ бўлаклар муносабати акс этса,

www.arxiv.uz интрадуктив муносабат турида а) вокатив муносабат ундалманинг жумла мазмуни билан муносабати б) модал муносабат киришнинг жумла мазмуни билан муносабати кабилар ўрганилади. Бу муносабатларнинг дастлабки уч тури синтактик алоқа воситаларига эга бўлса, тўртинчи-интрадуктив тур бундай хусусиятга эга эмас. Бу ўринда биз учун энг муҳими, субординатив алоқа турларини билишдир. Чунки сўз бирикмаси таҳлили асосан шу тур атрофида талқин этилиши мумкин. Бу турни аввалги дарсликларда 2 муҳим тур сифатида белрилаш ҳам одат тусига кирган эди. Яъни предикатив муносабат-гапни ифодаласа, нопредикатив муносабат тури сўз бирикмалари учун тадбиқ этилади. Юқорида саналган объектли, атрибутив ва релятив муносабат нопредикативликнинг кўринишлари ҳисобланади.

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИШ УЧУН АДАБИЁТЛАР: 1. Н.Маҳмудов. А.Нурмонов. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Т. Ўқитувчи. 1995. 2. А.Гуломов. М.Асқарова. Ҳозирги узбек адабий тили (Синтаксис). Т. Ўқитувчи.1987 З. колл.авторлар. Ўзбек тили грамматикаси. Т.Фан. 1976. 11 қисм. 4. Ж.Омонтурдиев. Гап бўлаклари типологияси. Т. Ўқитувчи. 1988. ва ҳоказо. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Синтактик категориялар

Синтактик санъатлар услубияти

Таржимада синтактик алмаштиришлар (трансформациялар)

Содда гап синтаксиси. Булакланиш

Синтактик услубият содда гаплар услубияти