Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Синтактик категориялар
Синтактик категориялар
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
169.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Синтактик санъатлар услубияти
Грамматик мано ва грамматик категориялар
Таржимада синтактик алмаштиришлар (трансформациялар)
Синтактик услубият содда гаплар услубияти
Тобе шакли синтактик алoка усуллари
![воқеланмайди - «кўринмайди». Бу эса ушбу позицияда келишикни қидирмасликни тақозо қилади. Тилшунослар туркий тилларда «бош келишикдаги сўз гапнинг хоҳлаган бўлаги бўлиб кела олиши»ни таъкидлашади. БК нинг бу хусусияти бошқа келишикларнинг ўрнини алмаштира олиши билан белгиланади. Аммо бу имконият чегараланган. КК системаси икки микросистемадан иборат: БК, қаратқич келишиги (қисқ. ҚК), тушум келишиги (қисқ. ТК) ва жўналиш келишиги (қисқ. ЖК), Ўрин-пайт келишиги (қисқ. ЎПК), чиқиш келишиги (қисқ. ЧК). БК биринчи микросистемага мансуб бўлганлиги учун унинг ҚК ва ТК ни алмаштириши бемалолдир. ЖК, ЎПК ва ЧК га нисбатан бу имконият ниҳоятда чегараланган. Масалан, икки кун дан кейин - икки кун кейин, қишлоқ қа кетди - қишлоқ кетди, оқшом да кетди - оқшом кетди . Қаратқич келишиги . ҚК уч хил қўлланади: китоб нинг варағи, мен инг уйим, қоши н қароси . ҚК кўрсаткичини олган сўз қаратқич, у боғланган сўз қаралмиш дейилади. Қаратқич-қаралмиш муносабати анча барқарор бўлиб, бу ҚК кўрсаткичининг сўз бирикмасидаги ўрни анча барқарорлиги билан белгиланади. ҚК шунинг учун, шунинг сингари каби бирикувларда сўз бирикмаси ҳосил қилмайди, балки сўзнинг ажралмас қисмига айланади. ҚК ни олган сўз ЭК ни олган сўз билан бирга қўлланади. Бундай қурилишли сўз бирикмалари [ҚКдаги исм + ЭКдаги исм] сўз бирикмаси умумий қолипининг воқеланишидир. ҚК нинг келтирилган уч хил кўриниши нутқ кўриниши, боғланувчи сўзларнинг луғавий маъносига боғлиқ равишда юзага чиқади. Тушум келишиги . ТК ҳам бир неча морфологик кўрсаткичга эга: - ни, -н, -и . ТК даги сўз фақат феъл билан боғланади. Феъллар ТК даги сўзга муносабатига кўра, иккига ажралади: ўтимли феъллар ва ўтимсиз феъллар. ТК ҳам кўп ҳолларда БК билан ўрин алмашади: китоб ни ўқиди - китоб ўқиди, олма ни еди - олма еди . ТК билан шаклланган сўз гап таркибида сўз](/data/documents/b8bb0f22-437f-4d8b-b1ae-7a29b6a87b83/page-9.png)
![англашилган нарса/предметни юзага келтириш ҳаракати ] қолипи кўп маъноли бўлиб, унинг ҳосилалари қуйидагича: 1) ўғитла, мойла, бетонла, жиловла, кишанла,тикла, текисла, думалоқла, тўғрила, тушовла ; 2) рандала, қайчила, эговла, аррала ; 3) уруғла, моғорла, болала, чуҳла, додла, гумбурла, сизла, сенла, ҳозирла каби. 2. [ от/сифат/сон + лан/лаш = субъектнинг асосдан англашилган белгига эга бўлиши ҳаракати] қолипи таркибидаги -лан/лаш аффикси ўзининг мураккаб табиати билан характерланади. Зоҳиран улар икки аффикснинг бирикуви ( -ла+н ва –ла+ш ) дек кўринади. Чунки ҳозирги ўзбек адабий тилида –ла сўз ясовчи ва - ш ҳамда - н нисбат шакллари фаол бўлиб, кўп ҳолларда улар биргаликда келади. Шунингдек, - лан/лаш аффиксларида биргалик ва ўзлик нисбати маънолари ҳам уқилиб туради ( шодланмоқ, саломлашмоқ, афсусланмоқ, ажабланмоқ, завқланмоқ, лаззатланмоқ, жанжаллашмоқ, равшанлашмоқ каби). Бироқ бу мисолларда -лан/лаш аффиксини ажратиб бўлмайди. Майдаланмоқ каби феълларда эса улар ажралади ( майда+ла+н+моқ ). Демак, бунда -ла ва -н мустақил аффикслардир. -лан аффиксининг аслида -ла ва -н аффиксларининг бирикувидан иборат эканлигини сезиш қийин эмас. 3. [ тақлид+илла/ира = асос билдирган товуш ёки образни ҳаракат тарзида ифодалаш ] қолипи фақат тақлид сўзлардан феъл ясайди: чирқилламоқ, чирсилламоқ, ликилламоқ, гувилламоқ, шувилламоқ, мўлтилламоқ, безилламоқ, ярқирамоқ, сирқирамоқ, мўлтирамоқ, ялтирамоқ. –илла ва –ира қўшимчалари орасида маъновий фарқ кузатилмайди, балки улар қайси сўзга қўшилиши билан фарқланади, холос. 4. [ от/сифат/тақлид+а ] ( ошамоқ, қонамоқ, ўйнамоқ, бўшамоқ, қийнамоқ, шилдирамоқ, жилдирамоқ ), [ сифат/равиш+(а)й ] ( қораймоқ, тораймоқ, кўпаймоқ, озаймоқ ), [ сифат+(а)р ] ( оқармоқ, кўкармоқ,](/data/documents/b8bb0f22-437f-4d8b-b1ae-7a29b6a87b83/page-26.png)
![қисқармоқ, эскирмоқ ), [ от/олмош+сира ] ( қонсирамоқ, сувсирамоқ, тузсирамоқ, гумонсирамоқ ), [ сон/от/равиш+(и)к/(и)қ ] ( бирикмоқ, йўлиқмоқ, кечикмоқ, зўриқмоқ ), [ сифат/от+и ] ( тинчимоқ, бойимоқ, чангимоқ ), [ сифат+т ] ( тўлатмоқ, беркитмоқ ) қолиплари унумсиз қолиплар бўлиб, биринчидан, уларнинг ҳосилалари саноқли бўлиб, бугунги кунда бу қолип асосида янги-янги сўзлар ҳосил қилиб бўлмайди, иккинчидан, бу ҳосилалар давр ўтиши билан деривацион маъноси жиҳатидан бир-биридан шу даражада узоқлашиб кетганки, улар асосида қолипнинг ўнг, яъни маъновий томонини чиқариб, аниқлаб бўлмайди. Камситмоқ, бошқармоқ, ғивирмисоқ, йўқолмоқ, кучанмоқ, ётсинмоқ, қизиқсинмоқ каби феълларнинг ҳам ясамалиги аниқ, лекин улардаги аффикслар айрим сўзлар доирасида чегараланган. Уларга нисбатан ҳам юқорида айтилган фикр ўринли. Эслатма : силтала, тортқила, опичла каби сўзлардаги шакл ясовчи – ла аффиксини феъл ясовчи –ла аффикси билан алмаштирмаслик керак. Улар омоним аффикслардир. -кила (-қила, -гила,- ғила), - имсира, - инқира, ш/иш ( тўлиш, қизиш, озиш ) , қ/иқ/к/ик ( толиқ, кўник ), -қи/ғи аффикслари ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳаракатнинг тарзини (кучли/кучсизлиги, такрорийлиги каби ) билдирганлиги учун шакл ясовчилар сифатида қаралади. Композиция усули . Бу усул воситасида қўшма ва жуфт феъллар ясалади. Қўшма феъллар. Қўшма феъллар таркибига кўра иккига бўлинади: а) исм+феъл; б) феъл+феъл. Исм+феъл типидаги феълларни ҳосил қилишда ёрдамчи феъл вазифасида қилмоқ, этмоқ, айламоқ, бўлмоқ, бермоқ, олмоқ, топмоқ, емоқ, урмоқ, кўрмоқ, келмоқ, келтирмоқ каби бирликлар келади: абгор қилмоқ, адо бўлмоқ, айюҳаннос солмоқ, жавоб бермоқ, жавоб олмоқ, халал бермоқ, хабар олмоқ, қирон солмоқ, тартибга келтирмоқ, оҳ урмоқ, туш кўрмоқ, қўним топмоқ каби.](/data/documents/b8bb0f22-437f-4d8b-b1ae-7a29b6a87b83/page-27.png)
