Синтактик услубият содда гаплар услубияти - Tilshunoslik - Referatlar

Синтактик услубият содда гаплар услубияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165.5 KB

Ko'chirib olish

Синтактик услубият содда гаплар услубияти Р е ж а: 1. Синтактик услубиятнинг мундарижаси, мақсад ва вазифалари. 2. Синтаксиснинг стилистик имкониятлари. 3. Илмий услуб синтаксиси элементлари. 4. Сўзлашув услубининг синтактик элементлари. 5. Бадиий услуб синтаксиси элементлари. 6. Синтактик синонимия стилистик восита сифатида. -гап бўлаклари синонимияси; -сўз бирикмаси доирасида синонимия; -гаплар синонимияси: содда гаплар синонимияси, қўшма гаплар синонимияси. 7. Ифода мақсадига кўра гап турларининг стилистик хусусиятлари. 8. Тасдиқ ва инкор гапларнинг қўлланиши. 9. Бир таркибли гапларнинг стилистик хусусиятлари: -шахси аниқ гап; -шахси ноаниқ гап; -шахси умумлашган гап; -эгаси топилмайдиган гап; -номинатив гап. 10. Гап бўлакларнинг функционал қўлланиши. 11. Гапда сўзлар тартибининг стилистик вазифаси. 12. Уюшиқ бўлакларнинг стилистик вазифаси. 13. Ундалма стилистик восита сифатида. 14. Кириш бўлакларнинг ва киритмаларнинг стилистик хусусиятлари.

1. Синтактик услубиятнинг мундарижаси, мақсад ва вазифалари. Верли М. : « Услуб сўзга қараганда кўпроқ гапда шаклланади» . Гальперин И. Р. : услубнинг ўзига хос белгилари унинг синтактик қурилишидадир. Гвоздев А. Н. : «Синтаксиснинг стилистика учун жуда муҳимлиги шу билан белгиланадики, гап нутқнинг асосий бирлиги сифатида тафаккур ва алоқа учун хизмат қилади . Гапда сўзларнинг оддий тартибининг ўзи турли вариантларни ҳосил қилади, турли маъно ёки экспрессив оттенкалар ифодалайди. Функционал услуб ларнинг шакланишида синтаксис муҳим роль ўйнайди. Айрим синтактик ҳодисалар стилистик восита сифатида функционал чегараланганлиги билан ўзига хос хусусиятларга ҳам эгадир. Масалан, сифатдош ва равишдош оборотлар, боғловчиларнинг айрим турлари кўпроқ китобий нутққа хос бўлиб, ифодага китобий колорит беради, тўлиқсиз гаплар, кўпгина эллиптик қурилмалар, кесими ундов ва ҳаракат номи билан ифодаланган гаплар кўпроқ сўзлашув нутқида қўлланади. Поэтик синтаксис воситалари эса бадиий нутқ учун характерлидир. Айрим синтактик бирликлар маълум функционал стилларда кенг қўлланиб, бошқалари учун эса типик бўлмайди. Масалан, эргашган қўшма гаплар, йиғиқ гаплар функционал стилнинг бир кўринишида кўп, бошқа кўринишида эса кам қўлланади. Аммо бундай ҳолларда ҳам гапнинг конкрет типи, унинг тузилиши, лексик ва морфологик таркиби функционал стиллар учун умумий характерда бўлади. Айниқса, ҳозирги ўзбек адабий тилида ривожланган синтактик ҳодисалар синонимияси функционал стил учун туганмас манбадир. 2. Синтаксиснинг стилистик имкониятлари. Синтактик стилистика бирликларини белгилаш бу соҳанинг предметини белгилаш демакдир. Риторика, поэтика, адабиёт назариясида синтактик фигуралар деб аталган қурилмалар стилистик сннтаксис воситалари деб қаралади. Бундан ташқари,

ўринли ва оригинал қўлланган синтактик қурилмалар ҳам стилистик воситалар бўлиб хизмат қилади. Антик риторикадан бошлаб синтактик фигуралар деб аталаётган ҳодисалар (риторик сўроқ, эллипс, градация, банд, анафора, эпифора, такрор, антитеза кабилар) бадиий-поэтик синтаксис бирликлари ҳисобланади. Ўзбек тили бадиий-поэтик синтаксиси элементлари ҳақида фикр юритилганда ҳам, шулар тилга олинади. Ўзбек тили тараққиётининг ҳозирги босқичида функционал услублар фарқланиб, унинг илмий, бадиий, публицистик, расмий иш қоғозлари, сўзлашув каби услублари шаклланди. Синтактик қурилмалар нутқ услубларида нейтрал бўлгани каби, функционал характерда ҳам бўлади. Синтактик стилистика учун нейтрал характердаги синтактик воситалар эмас, нутқ услубларига хосланган функционал синтактик воситалар муҳимдир. 3. Илмий услуб синтаксиси элементлари. Илмий нутқ учун фикрни аниқ, логик изчиллик билан ифодалаш характерлидир. Умуман, ифоданинг логик изчил бўлиши, бунда логик уқув, логик зеҳн, логик қобилиятга мўлжалланиши, мана шу мақсадда ифоданинг интеллектуал элементларига кўп мурожаат қилиниши илмий услубнинг асосий белгиларидан ҳисобланади. Илмий асарлар мулоҳаза ва исботдан иборат бўлади. Исбот аниқ баён қилинади. Бунинг учун ифоданинг тўлиқ бўлиши лозим. Шунга кўра ҳам илмий матнлар учун тўлиқ гаплар характерли. Бунда тўлиқсиз гап фикрнинг аниқлигига путур етказади. Илмий ифодада логик изчилликни таъминловчи муайян сўз тартибига амал қилиш муҳимдир. Бунда ўзбек адабий тилининг грамматик қурилиши талабларига риоя қилинади. Шу билан бирга, фикрни аниқ, изчил ифодалаш учун баъзан гап бўлакларининг тартибини ўзгартиш ҳам мумкин.

Илмий нутқнинг ўзига хос белгиларидан яна бири унда қўшма гап, унинг мураккаб типларининг кенг қўлланишидир. Қўшма гап компонетлари кўпинча семантик муносабатларни аниқроқ ифодаловчи боғловчи ва боғловчи вазифасидаги бошқа воситалар орқали бирикади. Жуда кўп ҳолларда чунки, шунинг учун, шу сабабли каби боғловчилар, шарт майли ва равишдош шакллари, -дек аффикси кабилардан кенг фойдаланилади. Илмий услубда пассив қурилмали гаплар, бир таркибли гап типларидан эгаси топилмайдиган гаплар кенг ишлатилади. Илмий асарларнинг исбот, хулоса қисмларида шундай экан, айтилади, деб аталади, масалан, тўхтаб ўтайлик, диққат қилайлик, диққат қилинг, қиёсланг, қиёс қилинг каби иборалардан кенг фойдаланилади. Илмий матнлар учун ўқувчининг диққатини баён қилинаётган ҳодисага жалб қилиш мақсадида айрим сўзлар, сўз бирикмалари, гапларни ажратиш, ҳавола ва турли изоҳлар бериш ҳам характерлидир. 4. Сўзлашув услубининг синтактик элементлари. Сўзлашув услуби сўзлашув нутқи тушунчасидан фарқ қилади. Сўзлашув нутқи адабий сўзлашув услуби бўлиб, тилнинг адабий нормаларига мос келади. У «ишланган», «тартибга солинган» бўлиб, касби ёки мутахассислигидан қатъи назар, шу тилда сўзлашувчи ҳар бир киши учун тушунарли бўлган асосий услуб ҳисобланади. Сўзлашув услуби эркин ҳолда шаклланиши билан фарқланади, унда эмоционаллик кучли бўлади. Сўзлашув нутқида адабий сўзлашув нутқига хос элементларнинг бирор жиҳатдан адабий тил нормаларига мос келмайдиган қурилмаларининг қўллаииши мумкинлиги ҳам унинг характерли белгиларидан ҳисобланади. Сўзлашув нутқи синтактикасининг ўзига хос белгилари унинг нутқ моментида шаклланиши билан боғлиқ бўлади. Оддий сўзлашувнинг асосий синтактик белгилари қуйидагилар: 1. Фикр кўпроқ тўлиқсиз гап шаклида ифодаланади.

2. Фақат кесимдан ташкил топган тўлиқсиз гаплар кўп қўлланади. 3. Сифатдош + эмиш, сифатдош+экан қурилмалари ҳамда тусланган равишдошлар билан ифодаланган гаплар кўп ишлатилади. 4. Мақол ва ҳикматли сўзлар, турли халқ иборалари кенг қўлланади. 5. И нверсия характерли. 5. Бадиий услуб синтаксиси элементлари. Бадиий нутқ коммуникатив ва эстетик вазифа бажаради. «Бадиий услубнинг бошқа услублардан ажралиб турадиган асосий белгиси,— деб ёзади А. И. Ефимов,— унинг эстетик вазифаси, образлилиги ва экспрессивлигидир». Бадиий услубнинг қўлланиш доираси жуда кенг бўлиб, тематик ва стилистик томондан чегараланмаган. Бунда барча услуб имко-ниятларидан фойдаланилади, шу билан бирга, адабий тил нормаларидан чекинилиши мумкин. Бадиий услуб синтаксиси сифатловчининг кенг қўлланиши, сўз тартибида тескари, субъектив тартибга кенг йўл қўйилиши, риторик сўроқ ва ундов гаплар, синтактик фигураларнинг кўп қўлланиши каби ҳолатлар билан характерланади. 6. Синтактик синонимия стилистик восита сифатида. Фикрни тўғри ва таъсирчан ифодалашда синтактик синонимия имкониятидан кенг фойдаланилади. Стилистикада синоним ва вариант тушунчалари фарқ қилинади. Синоним маъно оттенкасини кўрсатади. Вариант эса аниқ маъно оттенкасига эга бўлмайди. У бир маъно оттенкаси доирасида бўлади. Шендельс Е. И.: «Вариантлар синоним ҳисобланмайди, улар ё маъно жиҳатидан бир хил дублет бўлади ёки маъносидаги фарқи грамматик маънолар системасига таъсир кўрсатмайди». Қиёсланг : Бу боққа жуда кўп меҳнатимиз сингган (0) - Меҳнатимиз бу боққа жуда кўп сингган;

Синтактик синонимия гап бўлаги, сўз бирикмаси, гап доирасида бўлиши мумкин. -гап бўлаклари синонимияси. Одатда, гап бўлакларининг ҳар бири синонимия ҳосил қилиши мумкин. Масалан: 1. Бир таркибли гапларнинг бир турида кесим ҳаракат номи (ўқиш, ўқимоқ, ўқув) ҳамда керак, зарур, лозим, даркор каби сўзларнинг қўшилишидан ташкил топган қурилмалар билан ифодаланади. Булар кесим синонимиясидир. Қиёсланг: Жасоратларига офарин ўқимоқ керак. (0.) Лекин зарур вақтдагина тилга эрк бермоқ лозим. (0.) Шунинг учун уларни ғафлатдан уйғотиш даркор. (0.) Ақл, фаҳм-фаросат би-лан кўнгилни йўлга солиб туриш керак. (А. Қ.) Кўмакчили ва келишикли шаклдаги тўлдирувчи ва ҳоллар синонимия ҳосил қилади. Тўлдирувчи синонимияси: Олим учун виждон ҳам ўткир илм каби зарур. (Ж. А.) Олимга виждон ҳам ўткир илм каби зарур. Ҳол синонимияси: Абдулла севинганидан сакраб юборай деди. (У. У.) Абдулла севингани учун (сабабли) сакраб юборай деди. -сўз бирикмаси доирасида синонимия. Бундай синонимия кўпроқ тобе бўлак шакллари асосида ҳосил бўлади. Тобе бўлаги турли келишик шакллари билан ифодаланган сўз бирикмалари синонимия ҳосил қилади: -бош ва тушум келишиклари ўртасида : Зулфияни, боради, деб ўйладим. — Зулфия боради, деб ўйладим. -тушум ва жўналиш келишиклари ўртасида: Ўқишни ўргандим. — Ў қишга ўргандим; велосипедни минмоқ — велосипедга минмоқ. -қаратқич ва чиқиш келишиклари ўртасида : студентларнинг бири — студент лардан бири. Тобе бўлаги тушум ва ўрин-пайт келишиклари билан ифодаланган сўз бирикмалари: кўчада изғимоқ — кўчани изғимоқ. - тушум ва чиқиш келишиклари ўртасида: камчиликларни гапирмоқ — камчиликлар дан гапирмоқ.

Келишикли ва кўмакчили қурилмалар синонимия ҳосил қилади: телефон орқали сўзлашмоқ — телефонда сўзлашмоқ; те левизор орқали кўрсатиш — телевизорда кўрсатиш; Зулфия учун олмоқ — Зулфияга олмоқ ва бошқалар. Қаратувчи-қаралмиш бирикмаси сифатловчи-сифатланмиш бирикмаси билан синонимия ҳосил қилади: Гуруҳимиздаги барча талабалар спорт билан шуғулланади — Гуруҳимизнинг барча талабалари спорт билан шуғулланади. Аниқловчи-аниқланмиш бирикмаси тожикча изофали бирикма билан синонимия ҳосил қилади: азим дарё — дарёйи азим, истироҳат боғи — боғи истироҳат, достон мадҳи — мадҳи достон, бедаво дард — дарди бедаво, нафс балоси — балойи нафс, суҳбат аҳли — аҳли суҳбат. Изофали бирикма кўпроқ бадиий, сўзлашув услублари учун характерлидир. Айниқса, эски услубда ёзилган шеърий асарлада, тарихий темага оид прозаик асарларда изофали бирикмаларга кўп мурожаат қилинади. -гаплар синонимияси: содда гаплар синонимияси, қўшма гаплар синонимияси. Содда гап синонимияси . 1. Икки таркибли ва бир таркибли гаплар синонимияси: Элга қўшилган эр бўлади, элдан ажралган ер бўлади. — Элга қўшилсанг, эр бўласан, элдан ажралсанг, ер бўласан. 2. Бир таркибли гаплар синонимияси: Кечага таклиф қоғози билан киритишади — Кечага таклиф қоғози билан киритилади. 3. Деярли барча риторик сўроқ гаплар ўз синонимига эга бў лади: Менга нима қилибди?! Илмни меҳнатсиз эгаллаб бўладими?! 4. Актив ва пассив қурилмали гаплар синонимияси. Бунда бир хил типик мазмун актив ва пассив қурилмали гаплар орқали ифодаланади: Аълочи студентларга мукофотлар бериш Зулфия Назировна Раҳимовага топширилди. — Биз аълочи студентларга мукофотлар беришни Зулфия Назировна Раҳимовага топширдик. Ҳар икки мисолда бир хил типик мазмун ифодаланган. Лекин биринчиси пассив, иккинчиси — актив қурилмали гап. 5. Тасдиқ ва инкор шаклдаги гаплар синонимияси: Қараб тур, сени отангга чақмасамми! (0.) — Қараб тур, сени отангга чақиб берай.

7. Ифода мақсадига кўра гап турларининг стилистик хусусиятлари. Дарак гап нутқда бошқа гап турларига қараганда кўп қўлланади. Одатда, бутун бир матн дарак гапдан ташкил топади. Дарак гаплар нутқ услубларининг ҳар бир турида қўлланади. Илмий, расмий ва иш қоғозлари услубига оид матнлар деярли дарак гаплардан иборат бўлади. Бадиий ва публицистик, сўзлашув услубларида ҳам дарак гаплардан кенг фойдаланилади. Бадиий адабиётда табиат манзараси, образларнинг портрети, уларнинг ҳолати, асосан дарак гаплар орқали ифодаланади. Драма асарларидаги ремаркалар, турли изоҳлар фақат дарак гаплардан иборат бўлади. Дарак гап бирор воқеа-ҳодиса ҳақидаги хабарни ифодалаганда тинч оҳанг билан талаффуз қилинади, оҳанг кесим томон пасайиб боради. Гап таркибидаги бирор бўлак логик урғу олса, оҳанг кўтарилиб, кейин яна сусаяди. Дарак гап гумон, севинч кабилар ифодалаганда, оҳанг ҳам шунга мосланади. Сўроқ гап ларга тасдиқ ёки инкор талаб қиладиган сўроқ гаплар киради. Бунда сўроқ гап сўроқ олмошларисиз, оҳанг ёки сўроқ юкламалари орқали ҳосил қилинади. Бундай сўроқ гаплар кўпроқ -ми юкламаси ёрдамида ҳосил бўлади. Улар бадиий, публицистик, илмий, сўзлашув услубларига оид адабиётларда кенг қўлланади. -чи сўроқ юкламаси ёрдамида тузилган сўроқ гаплар эса сўзлашув нутқи учун характерли бўлиб, тўлиқсиз гаплардагина қўлланади. -а юкламаси ёрдамида тузилган сўроқ гаплар ҳам сўзлашув нутқига хос: — А? — деди эшон, кўзлари бақрайиб. (П. Т.) Наҳотки юкламаси таажжуб ифодаланган сўроқ гаплар таркибида келади. Бундай гаплар кўпроқ бадиий, публицистик, сўзлашув услубларида қўлланади. Улар таркибида шекилли, чоғи каби сўзлар ҳам келади. Бундай сўроқ гапда тахмин, гумон оттенкаси бўлади.

Сўроқ гапларнинг жавоби ҳамма вақт ҳам тасдиқ ёки инкор (ҳа, йўқ) шаклларида бўлавермайди. Баъзан жавобда ҳа, йўқ гапларини қўллаб бўлмайди: Бу нима? Унгимми ёки тушимми? (77. Т.) Бу тип гаплар асосан бадиий, публицистик ва сўзлашув услублари учун характерлидир. — Нутқда баъзан сўзловчи сўроқ жавобини кутмасдан, ўз фикрини давом эттираверади: Энди бу ёққа қара ҳу анави мадрасани кўрдингми? Ҳу ана. (П. Т.) Бадиий адабиётда нутқ таъсирчанлигини ошириш учун сўзловчининг ўзига ўзи савол бериши усулидан кенг фойдаланилади: У ўзига савол беради: «Мабодо, мен буни илгарироқ, масалан, аввалги кун ёки кеча сезган бўлсам, ҳаётимни, қулаётган имора тимни, ёнғин ўз гирдобига ютаётган уйимни, эримнинг номуси, са доқатини омон сақлаб қола билармидим? У ўз саволига ўзи жавоб бера олмади. (Ҳ. Ғ.) Баъзан бу тип сўроқ гаплар таркибида а юкламаси келади. Бу сўроқ маъносини кучайтиради: Ҳаммасини айтиб берайми ҳозир, а? (П. Т.) Бадиий нутқнинг эмоционал-экспрессивлигини ошириш учун бу шаклдаги гаплардан кенг фойдаланилади: Буларку бутун-бутун республика, йирик шаҳарларнинг беминнат дўстлиги оқибати. Айрим кишиларнинг қалб ҳароратларини айтмайсизми? (Р. Ф.) Бу тип сўроқ гапларнинг расмий услубга хос қуйидаги кўринишига эътибор берайлик: Лойиҳага ўзгартишлар бўладими? ( О в о з л а р : Йўқ.) Қимки шу қарор қабул қилинсин деса, қўл кўтарсин. Туширинг. Қаршилар? Йўқ. Бетарафлар? Йўқ. Баъзан сўзловчи ўзига номаълум бўлган кўп нарсани билишга интилади. Бу вақтда бирин-кетин сўроқ берилаверади: Нима деяпти, а, амаки? Қанақа озодлик бўляпти-а? Кимларга озодлик бўляпти? (П. Т.) Сўроқ гаплар, сўзловчининг қандай жавоб кутишига қараб ҳам турлича тузилади: 1. Сўроқ гапларда сўзловчи жавобнинг қандай бўлишини олдиндан тасаввур қилолмайди: Тоғаси, холаси бўлди нима-ю, бўлмади нима? (П. Т.)

2. Сўроқ гапларда жавобнинг ижобий бўлишига шубҳа билдирилади: Нима, хўжайининг уст-бош бер майдими? (П. Т.) Сўроқ гапларнинг бу типида баъзан жавоб сўзловчининг ўзи томонидан берилади. Сўроқ гапларнинг бу тури бадиий ва публицистик услуб учун характерлидир . Сўроқ гаплар расмий-юридик матнларда деярли қўлланмайди. Илмий услубга оид адабиётларда баъзан ўқувчининг диққатини бирор масалага тортиш воситаси сифатида сўроқ гапларга мурожаат қилинади. Бундай сўроқ гаплар кўпинча илмий тадқиқот проблемаларини белгилашда қўлланади: Моддий майдон қандай хоссаларга эга? Энг аввало, моддий майдон хоссаларини билишни ер тортиши ва электромагнит ҳо дисаларини текширишдан бошламоқ керак. Сўроқ гаплар илмий услубга оид адабиётларнинг амалий қисмларида (топшириқ ва масалаларда) кўп қўлланади. Бундай сўроқлардан айримларининг жавоби қўлланма охирида кўрсатилади. Баъзи сўроқ гаплар жавоби билан (жавоб сўзловчининг ўзи томонидан берилганда) шундай бирикиб кетадики, уларни сўроқ ва жавобга ажратиш сунъийликка олиб келади: Сиз жон-жигар укаларингиз қони учун қонга қон, жонга жон олдингизми — олдингиз (Қ. Я.) Бу тип гаплар сўзлашув, бадиий, публицистик услуб учун характерли бўлиб, фикрнинг аниқ ва таъсирчан бўлишига хизмат қилади. Буйруқ гаплар бадиий адабиётларда, диалог шаклидаги нутқда, расмий иш қоғозлари услубида, турли чақириқларда, илмий услубга оид машқ ва топшириқларда кўп қўлланади. Буйруқ гаплар кесими буйруқ майлининг I шахс шакли билан ифодаланган бўлса, истак, ҳаракатни бажаришга хоҳиш, аҳд қилиш, сўзловчининг ўзи иштирокида иш-ҳаракатни бажаришга ундаш кабилар ифодаланади. Бундай гаплар сўзлашув ва бадиий услубга хос матнларда кўп учрайди: Олимжон ака, ерларимизни қондириб-қондириб суғорайлик, ана шунда бу ерлар ҳам ҳосил кони бўлади. (Ш. Р.)

Бадиий услубда баъзан бу тип гапларнинг кесимига -ин аф-фикси қўшилиб келади: Қайси бир истак баёнин ошкоро айлайин, Қайси дардимни дейин ҳамда кимга даъво айлайин. (С.Абд.) Буйруқ гап кесими ҳаракат номи керак, зарур, лозим, даркор шаклидаги қурилмалар билан ифодаланганда, иш-ҳаракатни бажариш зарурийлиги ёки зарур эмаслиги англашилади: Ваъдага вафо қилмоқ керак. (Мақол.) Буйруқ гаплар илмий услубга оид адабиётларда ҳам қўлланади. Баъзан ўқувчининг диққатини баён этилаётган фикрга жалб қилиш учун Қиёсланг, Яна бир масалага аҳамият беринг, Чоғиштиринг типидаги буйруқ гапларга мурожаат этилади. Расмий услубга хос турли қарор ва буйруқларда буйруқ гаплар кўп қўлланади: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарор қилади: Ўзбекистон Республикасининг никоҳ ва оила кодекси тасдиқлансин. Буйруқ гапларнинг айрим типлари стандарт ҳолда бўлиб, уларда истак, маслаҳат оттенкалари сезилиб туради. Бу тип гаплар сўзлашув услубига хослиги билан характерланади: Барака топинг. Ҳушёр бўлинг. Яхши қолинг. Хафа бўлманг. Бор бўлинг. Шукур қилинг каби. Буйруқ гапларнинг иккинчи шахсга қаратилган баъзи турларининг кесими учинчи шахс шаклида келади: Қани, кирсинлар! (С. Абд.) Бу тип гаплар кўпроқ сўзлашув услубига хосдир. Буйруқ гап ўзига хос оҳанг билан айтилади. Бунда оҳанг гапнинг модал маъноларига қараб турлича бўлади. Қатъий буйруқ, дўқ кабилар ифода қилинганда, кучли оҳанг билан айтилади. Маслаҳат, таклиф кабилар ифодаланганда эса, оҳанг кучсизроқ, лекин дарак гап оҳангидан кучлироқ бўлади. Ундов гап ларда сўзловчининг ички ҳис-ҳаяжони, туйғуси ёки воқеликка бўлган турли эмоционал муносабати ифодаланади. Сўзловчининг ички ҳаяжони, туйғусини ифода қилувчи гаплар соф ундов гаплардир. Бунда эмоционаллик гапнинг асосий магзини ташкил қилади. Дарак, сўроқ, буйруқ гаплар ҳам ҳис-ҳаяжон билан айтилиб, ундов гапга айланиши мумкин.

Буларда асосий мақсад маълум фикрни ифода қилиш бўлиб, эмоция, эффектларни ифодалаш эса қўшимча вазифадир. Ундов гапларда завқланиш, шодлик, ҳайратланиш, таажжуб, ачиниш, газаб, нафрат каби ички кечинмалар ифодаланади. Умуман, ундов гаплар эмоционаллиги билан ажралиб туради. Улар кўпроқ бадиий, сўзлашув ва публицистик услублар учун характерлидир. Уларнинг шаклланишида қандай, қанақа, нақадар, қанча, қайси каби эмоционал-кучайтирув маъносидаги олмошлар, ундов сўзлар иштирок этади. 8. Тасдиқ ва инкор гапларнинг қўлланиши. Гарчи тасдиқ ва инкор логик категория бўлиб, барча тиллар учун умумий бўлса ҳам, лекин барча тилларда ифодаланишига кўра фарқ қилади. Бу стилистик жиҳатдан ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Нутқда инкор шаклидаги гап тасдиқни ифодалаши мумкин: У келмайди- я! Бу гап инкор шаклида бўлиб, тасдиқ (У келади) ни экспрессивлик орқали ифодалаб, сўзлашув услубига хос. Тасдиқнинг оддий шаклидан бошқа экспрессив шакли ҳам мавжуд. Қиёсланг: Раъно келди — Раънонинг келмаслиги мумкин эмас эди. Бундай экспрессив тасдиқ маъно оттенкаси билан оддий тасдиқдан фарқ қилади. Гап кесими таркибли бўлиб, инкор шакли етакчи феъл — равишда келганда, тасдиқ ифодаланади. Бундай гаплар кўпроқ риторик сўроқ гап бўлади:— Э, ука, шундоқ канал қазилади-ю» ҳукумат тақдирламай қўядими?! (С. А.) Гапда икки инкор кўрсаткичи қўлланса тасдиқ англашилади, бунда тасдиқ кучайиб, гап модал оттенка олади: Одатда, келган вакиллар ётоқхоналарни ҳам бирма-бир кўздан кечирмай кетмас эдилар. (П. Т.) Сўзлашув нутқида баъзан бу тип қурилмалардан кейин тасдиқ ифодаловчи сўз ҳам келтирилиб, тасдиқ кучайтирилади: Заводимизда интизом йўқ эмас, бор.

Инкор махсус грамматик кўрсаткичлар, лексик, синтактик, интонацион воситалар орқали ифодаланади. Бўлишсизлик аффикси -ма, тўлиқсиз феълнинг бўлишсиз шакли эмас, на юкламаси, йўқ сўзи мана шундай кўрсаткичлардир. Инкор гап на ёрдамчиси орқали ҳам тузилади : Зулфия на ўқийди, на ёзад и . — Зулфия на ўқимайди, на ёзмайди. Инкор гаплар баъзан оҳанг ёрдамида ифодаланиши мумкин: Бу вазифани якка ўзингиз бажариб бўпсиз. Кошки, яхши ўқиса. Баъзан инкор тасдиқ шаклдаги гаплар орқали ифодаланади: Келади-я? (Келмайди.) Баъзан суҳбатдош тасдиғидан ҳайратланиб, сўзловчи унинг фикрига қарши ёки унга киноя қилиб, унинг гапини қайтаради: У хизматчи. — У хизматчи? 9. Бир таркибли гапларнинг стилистик хусусиятлари. Бир таркибли гапларнинг структура асоси (грамматик маркази) эга ёки кесимдан иборат бўлади. Бир таркибли гаплар, структура асосининг табиатига кўра, яъни структура асоси гапнинг бош бўлаклари эга ёки кесимдан бўлишига қараб, эгасиз ва кесимсиз гаплардан иборат бўлади. Эгасиз гапларнинг структура асоси кесим бўлиб, унинг табиати икки хил: айрим гапларнинг кесимидан унинг эгасини топиш мумкин : кесим эганинг сўроғини қабул қилади. Баъзиларида эса эгани топиб бўлмайди : кесим эганинг сўроғини қабул қилмайди. Қуйидаги икки гапни қиёсланг:— Ҳозирлик кўрингиз, токи ғафлатда қолиб пушаймон бўлмайлик!— асабланиб деди Ҳусайн Бойқаро. (0.)Ақча билан ўлчаб бўлмас у бошни, Танга билан тўсиб бўлмас қуёшни. (Ҳ. 0.) Эгаси топиладиган шахси аниқ, шахси ноаниқ, шахси умумлашган гапларга бўлинади. -шахси аниқ гап. Бунда гапнинг эгаси бўлмайди. Унинг структура асоси кесимдан иборат бўлади. Гапнинг кесимига қараб, ҳаракат қайси шахс томонидан бажарилаётганлигини аниқ билиш мумкин.

Бир таркибли гаплар ичида бундай гаплар нутқда энг кўп қўлланади. Қишилик олмошлари билан ифодаланган эганинг қўлланмаслиги айниқса поэзия учун характерлидир. Бундай гаплар нутққа экспрессив-эмоционал оттенка беради, нутқни силлиқлаштиради, уни яна ҳам таъсирчан, ифодали қилади, фикрнинг йўналиш марказини кесимга кўчиради: Яхшилигин билиб яхшилик қайтар, Аммо бил: нокасдан ёмонлик қайтар, (М. Бобоев.) Шахси аниқ гаплар кесимининг учинчи шахс шакли кўпинча кўчма маънода қўлланиб, II шахсга қаратилган бўлади. Бу диалог шаклидаги нутққагина хосдир: Гапирсинлар, эшитайлик! — илтимос билан боқди Умарали. (0.) Муқимий. Саломат бўлсинлар! (С. Абд.) Шахси аниқ гапнинг кесими феълнинг I шахс шакли билан ифодаланганда, II шахсга қаратилган буйруқ, илтимос, маслаҳат оттенкаларини ифодалайди:— Тилингизга шакар, отахон, қани, кетдик. (Ҳ. Ғ.) Баъзан I шахснинг кўплик шакли бирлик маъноси учун ҳам қўлланади. Бу вақтда гап ҳурмат, кесатиш, камтарлик оттенкаларига эга бўлади: Маҳмуддан гина қилди: — Келинг. Маҳмудхон, нечук? Қанақа шамол учирди? — Мана, келдик. (А. Убайдулла.) Баъзан шахси аниқ гаплар диалог шаклидаги нутқда кетма-кет келади: Буюринг! Табриклайман! ( П . Қ.) Шахси аниқ гапларнинг баъзи типлари сўзлашув услубида расм-одат ифодаловчи қурилмаларга айланиб бормоқда: Хуш кўрдик. Салом бердик ва бошқалар. -шахси ноаниқ гап . Бундай гапларнинг кесими феълнинг III шахс шакли билан ифодаланади. Лекин кесимидан иш-ҳаракатни бажарувчи шахсни аниқлаб бўлмайди. Бунда эга нутқдан маълум мақсадда четлаштирилади, бажарувчи шахс маълум мақсадда номаълум, ноаниқ бўлади. Шахси ноаниқ гапнинг кесими кўпроқ III шахсдаги номаълум шахснинг иш-ҳаракатини ифодалайди. Бунга бош бўлакнинг III шахс билан муносабатга киришуви туфайли эришилади. Бундай гаплар бадиий,

публицистик, сўзлашув услубларида кучли стилистик воситадир: Тана — қўрғон, дард — меҳмон дейдилар. (К. Я.) Шахси ноаниқ гапларда эганинг қўлланмаслиги қуйидаги ҳолатларда юз беради: 1.Бажарувчи шахс сўзловчи учун ҳам, тингловчи учун ҳам номаълум бўлади: Деҳқонбой ака, деворий газета чиқди. Клубга осиб кўйишди. (А. Қ.) 2.Ҳаракатни бажарувчи шахс сўзловчи учун маълум бўлади, лекин у нутқда қўлланмайди: Сизга ҳали Умри тўғрисида гапиришди. (А. Қ.) 3. Ҳаракатни бажарувчи шахсни аташ мўлжалланмайди. Асосий диққат ҳаракатга жалб қилинишидан ташқари, сўзловчи бирор сабабга кўра уни ифода қилишни ноқулай деб билади: Николай Василъевич! Телефонга! Полкдан чақиришяпти (Н. С.) 4. Ҳаракатни бажарувчи шахс конматндан билиниб туради. Шунинг учун ҳам у нутқда қўлланмайди: Эшитганмиз, чиройли қизларни тортиқ қилиб, подшодан катта амал оладилар. (0.) 5. Ҳаракатни бажарувчи шахсни сўзловчи аниқ кўрсата олмайди: Орадан кўп ўтмасдан, Бадиуззамоннинг келганидан хабар беришди. (0.) 6. Бажарувчи сўзловчи шахснинг ўзи бўлиши мумкин. Лекин тинглрвчи шахснинг диққатини бунга жалб қилиш талаб этилмай- ди. Бу вақтда бажарувчи шахс номаълум кўпчилик билан қўши- либ кетади: Ўларни колхоз машъаллари деб аташади. («Ўзб.мад.») Шахси ноаниқ гаплар илмий адабиётларда, расмий услуб ва иш қоғозларида деярли.қўлланмайди: илмий асарлар, расмий иш қоғозларида бажарувчи шахснинг аниқ бўлиши талаб этилади. -шахси умумлашган гап . Бунда бош бўлак кесимдан иборат бўлиб, ҳар уч шахс билан муносабатда бўлади. Бундай гапларда ҳаракат умумга қаратилиб, ҳаётий хулосалар, умумий қоидалар, меҳнат якунлари, умумлашган мулоҳазалар ифодаланади. Сўзловчи бу тип гапларни қўллаш билан ўз хабарига насиҳат, маслаҳат, ундаш тусини беради, ифодаланаётган ҳаракатнинг типиклигини таъкидлайди.

Шахси умумлашган гаплар семантик жиҳатдан қуйидаги хусусиятларга эга бўлади: 1. Иш-ҳаракат, умуман, барчага қаратилади. Бу кўпроқ чақириқ, ундаш характерида бўлади: Ўзининг бутун кучи ва қувватини, билимини ҳормай- толмай халқ хизматига сарф этаётган ўқитувчиларимизни шарафлайлик! 2. Халқнинг донолиги, анъанаси, узоқ асрлик ҳаётий тажрибалари, умумий қоидалар, умумлашган мулоҳазалар ифодаланади. Булар умумга қаратилади, конкрет ўрин ё вақт билан боғланмайди. Шунинг учун ҳам бу тип гаплар кўпинча мақол характерида бўлади: Ўзинг сув ичадиган қудуққа тупурма. Бадиий адабиётда, ташвиқот-тарғибот ишларида, дидактик характердаги нутқларда шахси умумлашган гаплардан таъсирчанлик воситаси сифатида кенг фойдаланилади. -эгаси топилмайдиган гап. Бу тип гапларда кесим орқали гапнинг эгасини топиб бўлмайди. Лекин ҳаракат субъекти бирор шахсга боғланмаган ҳолда мавжуд бўлади. Эгаси топилмайдиган гапнинг кесими грамматик шахсни кўрсатади, лекин шахс ёки предметни кўрсатмайди. У бирор воқеа-ҳодиса ҳақида тасдиқ ёки инкор, сўроқ ифода қилади, холос. Эгаси топилмайдиган гапларнинг семантик-стилистик белгилари қуйидагича: 1. Ҳаракатни бажариш учун йўл қўйиш-қўйилмаслиги кесимдан англашилади: Мавлон ака, битта мих билан иморат солиб бўл майди. (А. Қ.) — Ҳа, қизларнинг кўнглини тушуниб бўлмайди. (П. Т.) Эгаси топилмайдиган гапларнинг бу типи нутқда кўпинча риторик сўроқ гап шаклида :бўлади. Қандоқ қилай, умрда бир бўладиган тўйни ташлаб кетиб бўладими?! (А. Қ.) 2. Киши истаги, иродасига боғлиқ бўлмаган ҳаракат ёки ҳолатни ифода қилади: Дастлаб, қўрғоннинг шикастларини тузатишга киришилди. (0.) 3. Иш-ҳаракат ёки ҳолатнинг бажарилиши мумкин ёки мумкин эмаслиги ифода қилинади: Тошни тоғдан кўчириш мумкин, лекин менинг айтганимни

муҳайё қилиш мумкин эмас. (Я.) 4. Иш-ҳаракат ёки ҳолатни бажариш зарур-зарур эмаслиги ифодаланади. Бош бўлак ҳаракат номи ва керак, зарур, лозим, даркор, ҳожат, маъқул, шарт каби сўзли қурилмалар билан ифодаланади: Қўзиевга сушилка солдириш керак. (А. Қ.) 5. Баъзан бош бўлак эди тўлиқсиз феъли билан келади: Шуни Деҳқонбойга илгарироқ маслаҳат бериш керак эди. (А. Қ.) Эгаси топилмайдиган гапларнинг бу тури бадиий адабиётда, расмий қоғозларда, маъруза ва суҳбатларда кенг қўлланади. Бу тип гаплар сўроқ гап вазифасида келганда, бадиий адабиётда, айниқса, асар қаҳрамонларининг ички дунёсини очишда, воқеа ривожида кенг фойдаланилади. Масалан, Ғафур Ғулом Ёдгорнинг ички кечинмаларини очиш учун мана шу тип гапдан жуда ўринли фойдаланган: Нима қилиш керак? Ахир «Ҳой биродар-лар, бу хотин менинг хотиним эмас. Мен ёлланиб уни қўйдим, боланинг ҳам ҳали қиз-ўғиллигини билмайман, — десам, балога қоламан. Балки жиноий масъулиятга тортарлар. Гарангсиб қолдим». (Ғ. Ғ.) Бадиий адабиётда воқеаларни ривожлантириш усули сифатида бу тип гаплардан кенг фойдаланилади. Бундай гап кўпинча мурожаат, чақирув оттенкасига эга бўлади:— Халойиқ! — деди Йўлчи ҳаяжонланиб.— Бўш келманглар, оёқни тираш керак, муштни кўрсатиш керак . (0.) 5. Ноиложликдан келиб чиққан заруриятнинг бажарилиш- бажарилмаслиги ифодаланади: Ковун сайилчилар кечки пайт келишиб қолишса, ош қилишга тўғри келади. (С. Абд.) Эгаси топилмайдиган гаплар барча нутқ услубларида қўлланади: Илмий услубга оид адабиётларда эгаси топилмайдиган гапларга кўп мурожаат қилинади. Бунда ҳодиса ва ҳаракатлар унинг субъектини кўрсатмасдан ифодаланади. Иш-ҳаракат, ҳолатни сўзловчига боғламай, ундан четлаштириб ифодалаш, уни таъкидлашда бу тип гаплар энг қулай воситадир: Мисолдаги сифатдош-га қўшилган эгалик аффиксини у боғланиб келган отга қўшса ҳам бўлади. (Ўзб. т. грам., 1 т.)

-номинатив гап. Бу кесимсиз гапларнинг асосий кўринишидир. Бунда предмет, воқеа-ҳодисаларнинг номи аталиб, унинг мавжудлиги тасдиқланади. Номинатив гап бадиий ва публицистик услубда кучли стилистик воситадир. Айниқса, проза ва поэзияда, драма ремаркаларида шароитни тасвирлашда номинатив гаплардан кенг фойдаланилади. Миллий нақшлар билан безалган меҳмонхона, маданият саройи, магазинлар, ранг-баранг гуллари билан дилни хушнуд этувчи кенгкенг майдонлар, ишчи шаҳарчалари, комсо-мол кўли, ойнадай шаффоф йўллар... Моҳидил сайр қилиб тўймасди. (Ж А.) Номинатив гап грамматик қурилиши лўнда бўлганлиги учун ҳам сўз усталари бу тип гапларни кўпроқ қўллайдилар. Бу тип гаплар сюжетнинг тез ривожланишига имкон беради. Айниқса, нутқ бошида қўлланган номинатив гаплар кўпроқ шу вазифани бажаради. Унинг мазмуни кейинги гапларда очилишига ўқув-чи диққатини жалб қилади: Мана бўзлик. Бунда қанча семиз, серҳосил ерлар ястаниб ётибди. Бўз ўтларнинг минг-минг йиллардан буён чириб ётган илдизлари бу ерларни ўғитлаб, семиртириб юборган, агар сув бўлсами, тоғ-тоғ ҳосил битарди. (Ш. Р.) Баъзан номинатив гап матн охирида келади. Бунда у олдинги гап билан семантик муносабатда бўлиб, якун, хулоса ифодалайди. Қизнинг отаси, Мирзакаримбойнинг йигирма йиллик хиз-маткори, бир кечада Салимбойваччани чавақлаб, ўлигини жарга тепиб юборди. Ана офат! (0.) Номинатив гап баъзан олдинги фикр билан кейинги фикрни боғлаш учун ҳам хизмат қилади: Қор кучли ёғарди. Кўчалар, гомлар, деворлар, дарахтлар оппоқ. Сокин, ғариб қиш оқшоми. Қор капалаклари Йўлчининг қошларига, киприкларига қўнади, юзларига ёпишиб томчиланади. (О.) Номинатив гаплар мураккаб қўшма гап шаклида келиб, пейзаж картиналарининг умумий тасвирини ифода қилади. Номинатив гапнинг қўлланиши кўпинча кишининг ҳолатига боғлиқ бўлади. Киши ҳаяжонланганда кўпроқ фикрни қисқа ифодалайди. Бу,

айниқса, репортаж, хотира дафтарлари, саёҳатчиларнинг ён дафтарларида кўп ишлатилади. Драма, киносценарияларнинг бутун-бутун ремаркалари номинатив гаплардан иборат бўлади. Номинатив гаплар илмий асарларда, сўзлушув услубида жуда кам қўлланади. 10. Гап бўлакларнинг функционал қўлланиши. Гап бўлаклари нутқ услубларида қўлланишига кўра ўзига хос хусусиятларга эга. Эга кўпинча кишилик олмошининг биринчи ва иккинчи шахс шакллари билан ифодаланади: Мен бутун ҳаётимни ўқитувчилик ишига бағиш-лайман. Бутун ҳаётимни ўқитувчилик ишига бағишлайман. Иккинчи гапда кесим шакли асосий роль ўйнаган. Мен олмоши билан ифодаланган эга кўпинча публицистик нутқда туширилмайди. Бу публицистик нутқ табиатидан келиб чиқади: сўзловчи шахс муҳим ҳисобланиб, суҳбатдош диққати субъектга. қаратилган бўлади: Лекин бахт тушунчаси бахтли ҳаёт тушун-часидан юқорироқ туради — мен бу гапни ёшларга айтаётирман. (Т. Қориниёзий.) Бу жиҳатдан илмий услуб ўзгача: унда бундай эга ўрнида би-ринчи шахснинг кўплик шакли қўлланади. Илмий услубда ҳаракат субъектини кўрсатмаслик тенденцияси кучли. Эганинг бир таркибли гап турларидан шахси аниқ, шахси но-аниқ, шахси умумлашган турларида қўлланмаслиги норма ҳисобланади, уни туширилган ёки яширинган деб бўлмайди. Агар эга нутққа киритилса, гапнинг мазмуни ҳам, структураси ҳам ўзга-ради. Қ и ё с л а н г : Бошингга қилич келса ҳам, тўғри гапир. — Бошингга қилич келса ҳам, сен тўғри гапир. Сўзлашув услубида эга вазиятга кўра нутқда қўлланмайди: Терим машинаси йўлда кўринган заҳоти онаси: — Келди! Келди! — деб, бизга пешвоз чиқди (П.Қ.) Кесим, нутқ услубларида қўлланишига кўра, айрим хусусиятларга эга. Масалан, от-кесим (содда от-кесим ҳам, таркибли от-кесим ҳам) кўпроқ илмий ва расмий идоравий услубларга, феъл-кесим (содда феъл-кесим ҳам,

таркибли феъл-кесим ҳам) эса кўпроқ сўзлашув, бадиий, публицистик услубларга хосдир. Бу ҳол уларнинг мақсад ва вазифалари билан изоҳланади. Қиёсланг: Илмий услубдан: Организм билан муҳит бир бутун системадир. Бу системани ҳосил қилувчи иккала компонент зиддият бир-лигини ташкил қилади. Бу зиддият организмнинг яшаш манбаи-дир ва муҳитнинг ўзгариши, ривожланиши воситаларидан биридир. Расмий-идоравий услубдан: Сайлов биносида тартиб сақланиши учун участка сайлов ко миссиясининг раиси жавобгардир. Бадиий услубдан: Икромжон на бўри товушини эшитар, на юзларига урилаётган камишларнинг шитирлашини эшитар эди. (С. А.) Сўзлашув услубидан:— Сени аканг боқолмай тақачига топширган экан. — деди Эргаш, — мени ўз отам қашшоқликдан бир бойга топширди. (П. Т.) Публицистик услубдан: Бу концерт кечасидан кўчага бепоён Ватанимиз, ажойиб халқимиз, нуроний ҳаётимиз учун ифтихор туйғуси билан мағрурланиб чиққанимизда бир аччиқ тарихий фактни айтиб беришди менга. (В. 3.) Бадиий, публицистик ва сўзлашув услубларида таркибли феъл- кесимларнинг мураккаб шакллари кўп кузатилади: Майли, мен сизни саводли килганим бўлсин! — деди Элмурод. (П. Т.) Бадиий услубнинг образлилигига сабаб унда сифатловчиларнинг кўп қўлланишидир. Бу ҳол публицистик услуб учун ҳам характерли: Ҳар бириси асрларга тенг келадиган бу азамат йиллар шу дўстлик, шу ҳам- корликнинг тантанасидир. (В. 3.) Сўзлашув услубида эгалик аффикслари қўлланмасдан тааллуқлилик белгисиз ифодаланиши мумкин. Эсимни танибманки, бизнинг хонадонда аёлга қўл кўтарган кимсани билмайман. («Сао дат» журн.)

11. Гапда сўзлар тартибининг стилистик вазифаси. Сўз тартиби нутқ услубларининг дифференциялашувида асосий омиллардандир. Сўз тартибига оид адабиётлар ҳамда фактик материалларга кўра, ўзбек тилида сўз тартиби ҳақида гап борганда асосий ахборот ташувчи бўлаклар гап охирида, ёрдамчи ахборот ташувчи бўлаклар эса гап бошида келади. Гапда ёрдамчи ахборот ташувчи бўлак тема , берилган деб, асосий ахборот ташувчи бўлак рема , янгилик деб ҳам юритилади. Сўз тартибини ўрганишда гапнинг актуал бўлиниши билан формал бўлиниши бир-бирига зид қўйилмайди. Аксинча, улар бир-бирини тўлдиради. Гапда сўз тартиби синтактик ва стилистик роль ўйнайди. Тартиб синтактик роль ўйнаганда, унинг ўзгариши қурилманинг семантик-грамматик табиатини ўзгартади : Кўм-кўк дала. — Дала кўм-кўк. Тартиб стилистик роль ўйнаганда, унинг ўзгариши гап мазмуни ва грамматик табиатини бутунлай ўзгартиб юбормайди. Бундай сўз тартибининг ўзгариши маълум мазмун ўзгариши, стилистик оттенка билан боғлиқ бўлади. Эга ва кесимнинг нормал, объектив, тўғри тартиби кўпроқ дарак гапларга хос бўлиб, илмий, расмий иш қоғозлари услуби учун характерлидир. Сўзлашув, бадиий ва публицистик услубга оид адабиётларда эса бу тартиб ўзгариши мумкин. Кесимнинг эгадан олдин келтирилиши нутқни таъсирчан, эмоционал қилади: — Қуриб кетсин бу Тошкент зилзиласи, ҳеч эсингиздан чиқмайди-я. (П. Қ.) Инверсиянинг бу турида баъзан эмоционаллик жуда кучли бўлади. Бу вақтда бундай гаплар охирида ёзувда ундов белгиси қўйилади: Ҳа, зое кетмади ўша курашлар, уйқусиз тунлар!— деди у илгаригидек жўшиб. (Й. Ш.) Эга-кесим инверсияси кўпинча сўроқ гапларда учрайди:. Эсинг дами Катта Фарғона каналини қуриш қандай бошлангани? (Й. Ш.)

Чақириқларда кўпинча кесим биринчи ўринга қўйилади. Бу экспрессивлик, эмоционаллик учун хизмат қилади: Яшасин спортчиларимиз! Эга ва кесим инверсияси айниқса поэзия учун характерлидир. Тўғри, нормал, объектив тартибда тўлдирувчи ва ҳол кесимдан олдин келади. Бу илмий, расмий иш қоғозлари услуби ҳам-да бадиий нутқ учун характерлидир. Сўзлашув услубида эса бу ҳолат кўпинча инверсияга учрайди. Умуман, сўзлашув услубида инверсия ҳодисаси кучлидир. Тўлдирувчи ва кесим инверсияси: Овозингни чиқарсанг... Ҳа билиб қўй!. Кўрдингми кучимни? (П. Т.) Ҳол ва кесим инверсияси: Ичимга чироқ ёқса, ёримасди ўша кунлари. (Я.) Тўғри тартибда аниқловчи аниқланмишдан олдин келади. Бадиий ва сўзлашув услубларида эса бу тартиб инверсияга учраши мумкин: — Ҳеч кими йўқ шўрликнинг, — деди отинойи, етимнинг ҳоли га ачингандай. (П. Т.) Поэзияда қофия, вазн, туроқ талабига кўра таркибли кесим таркибида ҳам тартиб ўзгариши учрайди: Билмаганин ўрганиб, Одамзод топди камол. (Ғ. Ғ.) Сўзлашув услубида баъзан ажратилган бўлаклар ҳам гап охирида келтирилади: Кечқурун идорада мажлис бор, соат еттида. (С. А.) . Инверсия бой стилистик имкониятларга эга. 12. Уюшиқ бўлакларнинг стилистик вазифаси. Бундай бўлаклар ёрдамида умумий картиналарнинг деталлари, ҳаракат динамикаси тасвирланади, кучли экспрессив-лик ифода қилувчи эпитетлар қатори ҳосил қилинади: Одам ўқийди, ишлайди, дардга чалинади, қийинчиликларга уч-райди, оила қуради, бола тарбиялайди, дўст орттиради, яхшиликдан қувонади, ёмонликдан азоб чекади, адолат, ҳақиқат учун курашади. (Ҳ. Ғ.) Феъл кесимларнинг уюшиб келиши нутқнинг динамиклиги ҳақида тасаввур беради: Дилдор илгарилари ҳам эри билан кўп марта баҳслашган, айтишган, уришган, аразлашган. (Ҳ. Ғ.)

Уюшиқ сифатловчилар нутқнинг экспрессивлиги учун хизмат қилади: Ҳамро Раҳимов тўладан келган, ўрта бўй, қўйкўз, буғдой ранг, қирқ ёшлардан ошмаган киши экан. (Ж. А.) Уюшиқ бўлаклар баъзан синонимик қатор ҳосил қилиши мумкин. Бу, айниқса, бадиий, публицистик услубда кўп учрайди: Бошқа илож қолмагач, она энг тубан бир «ҳунар»га тутинди, дўкондорларга, мулкдорларга, бадавлат одамларга янада зиёд давлат тилаб, хайр-садақа сўрай бошлади. (П. Т.) Гап бўлаклари кўпинча боғловчиларсиз, бириктирувчи пауза ва санаш оҳангси ёрдамида уюшиб келади. Бу кўпроқ сўзлашув, бадиий ва публицистик услубларга хос бўлиб, нутққа кескинлик тусини бериш эҳтиёжи билан изоҳланади. Мисоллар: Бадиий услубдан: Низомжон ўз иши билан, ахлоқи билан кўпчиликнинг оғзига тушиб қолганди. (С. Аҳм.) Публицистик услубдан: Ташаббус ташаббусни туғдиради. Унга, халқ ташаббусига, мадад беринг, у қанот ростлайди, парвоз қилади! (Й.Ш.) Сўзлашув услубидан: — Ҳа, мулла. Чарчамасдан, сиқилмасдан юрибсанми? (П.Т.) Поэзияда уюшиқ бўлаклар қатори кенг бўлса, улар қофия, вазн, туроқ талабига кўра гуруҳланиб келиши мумкин: Мен Сяо, Робсон билан, Пабло Неруда билан,Нексе, Барбослар билан суҳбатда бўлган кшии. (Ғ. Ғ.) Илмий ва расмий услубларда уюшиқ бўлакларнинг қўлланишида айрим ўзига хослик кузатилади: илмий матнларда уюшиқ бўлаклар рақам—(1), ( 2 ) , (3), ҳарф (а), (б), (в) шаклларида ҳам кўрсатилади. Расмий услубда, айниқса, юридик адабиётларда, уюшиқ бўлаклар алоҳида-алоҳида сатрда ҳам берилади. Баъзан уюшиқ бўлаклар анча кенг бўлиб, улар алоҳида абзацдан ёзилади. Бундай ҳолатларда уюшиқ бўлаклар ёзма нутқда нуқтали вергул (;) билан ажратилади. 13. Ундалма стилистик восита сифатида. Ундалма, сўзловчи нутқи қаратилган шахс, жонли ва жонсиз предметни ифодалашига кўра, кучли

стилистик восита ҳисобланади. Ундалмалар сўзловчининг тингловчига муносабатини ифодалаб, баҳо характеристикаси оттенкаси (ижобий, салбий, нейтрал, кўтаринки-тантанали кабилар)га эга бўлади. Ундалмалар кўпроқ сўзлашув, бадиий, публицистик услубларда, қисман расмий-идоравий услубда қўлланади. Илмий услубда ундалмага деярли мурожаат қилинмайди. Ундалмаларни баҳо характеристикаси оттенкасини ифодалашига кўра, икки катта гуруҳга ажратиш мумкин: 1. Стилистик нейтрал ундалмалар. Бундай ундалмаларда сўзловчининг баҳо тавсифи нейтрал ва кўпроқ сўзлашув, расмий-идоравий услубларга хос: — Сени, Диёрова, Карим ҳам, директор ҳам лақиллатишибди. (Ҳ. Ғ Монологик нутқда қўлланадиган Депутат ўртоқлар, Делегат ўртоқлар каби ундалмалар логик жиҳатдан бутун матнга қаратилган бўлади. 2. Баҳо тавсифини ифодаловчи ундалмалар эмоционал- экспрессив бўёққа эга бўлиб, фақат нутқ адресатини ифодаламай, уни характерлайди, унга муносабат билдиради: 1) Ундалма ўз лексик маъносига кўра баҳо ифодалайди. Бу ижобий ёки салбий бўлиши мумкин: Чучварани хом санабсан, ифлос! (С. Аҳм.) 2) Баҳо характери, ундалманинг образлилиги у билан бирга келган сўзларга боғлиқ. Образли аниқловчилар, изоҳловчилар билан келган ундалмалар нутқни образли қилади: Курашаётган муаззам Шарқдаги азиз биродарларимиз! Қудратли совет халқлари сизларга ажойиб баҳор байрами саломини ва севгисини йўллай-ди, сизларга яна ҳам улуғвор ютуқлар тилайди. (В. 3.) 3) Баҳо ифодалашда оҳангнинг ҳам роли каттадир: Ҳой яхшилар, сизлардан илтимос: машина ичига семичка пўчоғи ташланмасин. Баъзан ундов сўзларнинг ўзи ундалма вазифасида келади. Бу вақтда сўзловчи нутқи қаратилган шахс конматн ёки вазият-дан билиниб туради: Нима қилаётибсан, эй,- деди Дўсмат хотинига, — ақлингни едингми? (П. Т.)

4) Ундалманинг баҳо тавсифи ифода қилишида эгалик ҳамда -жон, -хон, - ча, -чоқ аффиксларидан фойдаланилади: Шигитча, тушмайсизми? — деди кимдир орқадан(Ў.У.) Сўзлашув услубида ундалманинг I I I шахс эгалик аффикси билан келиши кузатилади: Вой, отаси, келдингизми? Нима гап? (П.Т.) 5) Сўзлашув услубида буйруқ майлининг I шахс бирлик шаклининг ундалма вазифасида келиш ҳоллари учрайди: Ў ингиз ўйланг, айланай, олтита болани боқиш осонми? (У. У.) 6) Ундалмаларнинг такрорланиб келиши ҳам баҳо оттенкасини кучайтиради. Бу сўзлашув, бадиий ва публицистик услублар учун характерлидир: Ҳой, юксак тоғ, юксак тоғ, Дея ёлворди ўтлоқ (Ҳ. Ғ.) Баъзан гап бошида келган ундалма гап охирида такрорлана-ди:— Мен Ёлқин акамнинг: — Турсун, қаёққа йўқ бўлдинг, Тур-сун? деган ҳайқириғидан чўчиб уйғондим. (П. Қ.) 7) Ундалмалар градация (кучайтириш) учун хизмат қилади: Ҳа, аблаҳ, ёлғончи, муттаҳам!.. Кет бу рдан, кўзимга кўринма!.. (П. Т.) Ундалма умумлаштирувчи бирлик ва уюшиқ ундалмалар шак лида ҳам учрайди: Азиз тожик дўстларимиз: тожик пахтакори ва агрономи, тожик ишчиси ва олими, ажойиб сеҳргар тожик док тори ва санъаткори! Сизларнинг меҳнатингиз ва пахтангиз ўзларингизга ўхшаган бениҳоя кўркам ва гўзал! (В.З.). Сўзлашув услубида ундалма таркиби баъзан мураккаб ҳолда бўлади: Эй менинг ёруғ шамим! Ёруғ шамимгина эмас. Йўқ. Эй кўзимнинг равшан нури! Сўзларингнинг латофати юз минг жондан ортиқ. (Н.) Расмий-идоравий услубда ундалмалар сўзловчи нутқи қаратилган шахсни ифодалайди. Бадиий, публицистик, сўзлашув услубларида эса ундалмалар жонли ва жонсиз предметларга қаратилиши ҳам мумкин: Эй-вой, осмон йироқ-у ер қаттиқ. Чархинг бузилсин, фалак! (П. Т.) Ундалма бадиий адабиётда персонажлар нутқини характерлаш учун ҳам хизмат қилади. Масалан, тарихий темада ёзилган асарларда эскирган сўз

бўлган ундалмаларга мурожаат қилинади: Чақиртирган экансиз, аъло ҳазрат? (В. С.) 7) Ундалмаларнинг гапдаги ўрни (гап бошида, ўртасида, охирида) ҳам баҳони кучайтиришда муҳимдир: Тўғри айтасиз, эгачи! — деб унинг сўзларини тасдиқлади. (Ҳ. Ғ.) Ундалмалар кўпинча гап бошида келади. 14. Кириш бўлакларнинг ва киритмаларнинг стилистик хусусиятлари. Киришлар сўз, сўз, бирикмаси, гап шаклида бўлиб, барча нутқ услубларида қўлланади. I. Киришлар сўзловчи шахснинг айтилаётган фикрга бўлган муносабатини ифодалайди. Булар қуйидаги семантик-стилистик хусусиятларга эгадирлар: 1. Ишонч ёки тасдиқ ифодалайди. Бу тип киришлар деярли барча нутқ услублари учун характерли. Лекин булар сўзлашув, бадиий, публицистик услубларда нисбатан кўпроқ қўлланади: Зокир ота, шубҳасиз, жуда тажрибали пахтакор. (А. Қ.) Бу тип киришлардан сўзсиз, ўз-ўзидан, аниқки кабилар кўпроқ илмий услуб учун характерлидир: Агар равишдош шаклидаги феъл кейинги феълнинг белгисини кўрсатса, ўз-ўзидан, кейинги феъл мустақил феъл бўлади. (Ўзб. т. грам., I т.) 2. Гумон ифода қилади. Бу тип киришлар ҳам кўпроқ сўзлашув, бадиий ва публицистик услубларга хосдир: Афтидан, Даврон унга жой банд қилиб ўтирибди! ( П . Қ.) Менинг сўзларим сизга, эҳтимол , аччиқ татиётгандир. (Ҳ. Ғ.) Бошлаган ишимиз олло таолога ёқмади, чоғи. (С. Аҳм.) Сирини айтишига, юрагини бўшатишига ғурури йўл бермади, шекилли. (Ҳ.Ғ.) Илмий, расмий-идоравий услубнинг экстралингвистик белгилари бу тип кириш қурилмаларнинг илмий, расмий-идоравий матнларда қўлланишини чегаралайди.

Сўзлашув услубида башарти, борди-ю киришлари кўп қўлла-нади: Борди-ю, ўша юлдузларда инсон ҳам бўлса-чи? (Ж. А.) Башарти, Ҳакима кеч қолса-чи? Сўзлашув услубида ким билади қурилмаси ҳам нутқдаги вазифаси ва маъносига кўра кириш вазифасида келади: Мана шу воқеа, ким билади, нима учундир Абдулланинг хаёлидан сира кўтарилмасди. (У.У.) 3.Орзу-умид, истак, мамнунлик ифодалайди. Бу тип киришлар кўпроқ сўзлашув услубига хос: ишқилиб, қани энди, кошкийди, яхшиямки, хайрият каби . 3. Таажжуб ифодалайди. Бу тип киришлар кўпроқ сўзлашув, бадиий, публицистик услубларда қўлланиб, илмий, расмий-идоравий услубларда кузатилмайди: нима бало, наҳотки, тавба каби 4. Ухшатиш ифодалайди. Бу тип кириш қурилмалар ҳам сўзлашув, бадиий услубларга хос: Оқшом пардаси қоплаган кўча. Хиёбонда қуёш чарақлаб кетди, мисоли. (Р. Ф.) 5. Таъкид ифодалайди: ахир, холос, қайтага . 6. Тахмин ифодалайди : чамамда . II. Айтилаётган фикрнинг кимга қарашли эканлигини ифода лайди: менимча, фикримча, назаримда, ай тишларича, билишимча... айтмоқчи кабилар кўпроқ сўзлашув, ба диий ва публицистик услуб учун характерли. Бу тип киришлардан бизнингча, бизнинг фикримизча, унингча, маълум бўлишича, ... нинг қайд қилишича, ... нинг фикрига кў ра, ... нинг ёзишича кабилар илмий услуб учун, айниқса, унинг илмий баҳс соҳаси учун характерлидир. Расмий-юридик услубда зса . . . га мувофиқ, ... га биноан, ... бўйича, ... га асосан каби киришлар кўп учрайди. III. Айтилаётган фикрнинг олдинги фикр билан алоқасини ифодалайди. Бунда қуйидаги ҳолатлар кузатилади: 1. Бир гап, абзац ёки мураккаб синтактик бутунлик таркибида айтилган кейинги фикр олдинги фикр билан муносабатда бўлади. Бунда кўпинча

кейинги киришли гап олдинги фикр хулосаси, якунидай ҳисобланади. Бу вазифада сўзлашув, бадиий, пуб-лицистик услубларда бундан чиқди, қўйинг- чи, барибир, яхшиси, шу-шу, қилди-қилди, шундай қилиб, бир сўз билан айтганда, хул-ласи калом, вассалом, бинобарин, қарабсизки, қўйингки, умуман каби сўзлар келади. Сўзлашув услубида: яхшиси, қўйинг-чи, шунақа қилиб, шу-шу каби. Публицистик услубда: бир сўз билан айтганда, шундай қилиб, барибир каби . Бадиий услубда: бинобарин, қўйингки, қ арабсизки каби. Илмий услубда: демак, умуман олганда, шундай экан каби . Бир абзац, мураккаб синтактик бутунликда айтилган фикр олдинги матнда айтилган фикр билан муносабатга киришиб, унинг хулосаси, якунини ифодалайди. Бу вақтда кўринадики, анг лашиладики, кўриб ўтдикки, хуллас каби киришлар келади. IV. Айтилаётган фикрнинг тартибини ифодалайди. Бу вазифа да биринчидан, иккинчидан, аввало, ниҳоят, сўнгра, охири, даст лаб, иннайкейин каби сўзлар келади. Булардан ниҳоят, дастлаб, аввало, охири кабилар бадиий, публицистик, сўзлашув услубларида кўпроқ қўлланади. Сўзлашув услуби учун иннайкейин кириши хос . Биринчидан, иккинчидан каби кириш сўзлар кўпроқ илмий ус лубга хосдир. V. Фикрнинг одатда юз бериб турадиган воқеа-ҳодисани англатишини ифодалайди: одатда, одатга кўра, одат бўйича каби Киритмалар тушунарсиз ёки тушунилиши қийин сўзлар (диалектизм, профессионализм, термин, жаргон, архаизм, историзм кабилар) маъносини, айрим лексик бирликларнинг талаффузи ёки этимологиясини изоҳлаш, сўзловчининг субъектив-эмоционал муносабатини ифодалаш, хабар манбаини кўрсатиш, қўшимча маълумотлар бериш учун хизмат қилиб, айрим бўлак, бирикма, гап шаклида бўлади. Одатда, сўзлашув услубида киритмаларга кўпроқ эҳтиёж сезилади.

Киритмалар бадиий ва публицистик услубларда ҳам фикр баён қилишнинг махсус усули ҳисобланиб, персонаж кечинмала-ри, образлар ҳаракатининг ички мотивлари, ҳис-ҳаяжоннинг сабаблари, тасвирланаётган воқеликка бўлган муносабат кабилар-ни ифодалайди, ифода қилинаётган фикрни изоҳлайди ёки бу ҳақда қўшимча маълумот беради: Шундай кезларда (бунақа кезлар икки-уч бор бўлган) Азизхон кетишга шошилмайди. (С. А.) Илмий ва расмий-идоравий услубларда: Бу нарса сўзнинг ўзаро боғланган уч хил структурага эга эканлигини кўрсатади: сўзнинг семантик структураси (сўз анг латадиган маъноларнинг бутун системаси), сўзнинг фонетик структ ураси (сўзнинг типик фонетик хусусиятлари), сўзнинг морфоло гик структураси (морфемаларга бўлиниши). (Ўзб. т. грам., I т.)

O'xshashlar

Қўшма гаплар услубияти

Синтактик санъатлар услубияти

Услубиятнинг умумий масалалари

Сузлашув услуби

Синтактик категориялар