Tirik tillar. Buxoro yahudiylari, o‘zlarini eroniy deb atovchi guruh - Tilshunoslik - Referatlar

Tirik tillar. Buxoro yahudiylari, o‘zlarini eroniy deb atovchi guruh

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

Tirik tillar. Buxoro yahudiylari, o‘zlarini eroniy deb atovchi guruh Reja: 1. Hozirgi zamon (tirik) eroniy tillar. hozirgi zamon eroniy tillarning joylashish o‘rni. 2. Hozirgi zamon eroniy tillarning tasnifiy muammolari. 3. Hozirgi zamon fors tili . 4. Hozirgi zamon tojik tili .

HOZIRGI ZAMON (TIRIK) ERONIY TILLAR Hozirgi zamon eroniy tillarning joylashish o‘rni Eroniy tillar va shevalar hozirgi kunda dunyoning juda katta maydonini egallagan: g‘ arbda Tigr daryosidan tortib to sharqda Hind daryosi havzasi, Xitoy Turkistonigacha, shimolda Kavkaz tog‘laridan to janubda Fors ko‘rfazi va Arab dengizigacha bo‘lgan yerlarda eroniy tillardan yoki shevalaridan birida kishilar gapirishar edi. Bu degan so‘z biz yuqorida zikr etgan yerlarda hamma xalqlar shu tillarda gapirishar edi degan so‘z emas. Eroniy tillarda gapirishuvchi xalqlar bilan bir qatorda, semit, turk, iberiy-kavkaz, hind tillarida so‘zlashuvchi xalqlar ham ular bilan birga yashardi. Xatto rasmiy davlat tili fors, dariy, tojik bo‘lgan Eron, Afg‘oniston va Tojikiston kabi davlatlarda ham aholining ko‘pchiligini eroniy bo‘lmagan boshqa tillarda so‘zlashuvchi xalqlar tashkil qiladi. Hozirgi kunda eroniy tillarda so‘zlashuvchi aholining aniq hisobini aytish qiyin. Chunki Old va Markaziy Osiyo davlatlarida demografik statistika bo‘yicha aniq, ishonarli ma’lumotlar yo‘q. Hozirgi zamon eroniy tillarning tasnifi muammolari Eroniy tillar oilasida shunchalik shevalar, lahjalar ko‘pki, ularning ichidan mustaqil tillarni ajratib olish muammodir. Bu muammo shundan iboratki, birinchidan, eroniy tillar ichida yozuvga ega bo‘lmagan shevalar anchagina, ikkinchidan, bu tillar va dialektlar yetarli darajada o‘rganilmagan, uchinchidan eroniy tillar va dialektlar o‘rtasida aniq kriteriy yo‘q. Masalan, Afg‘onistonda pashtu tilining mahalliy shevalaridan hisoblangan Qandahor dialekti asosida pashtu adabiy tili shakllangan. Pokistonda esa Peshovar viloyatida halil-momand dialekti asosida adabiy til yuzaga kelgan. Bu ikki adabiy tilning shakllari bir-birlaridan fonetik, morfologik xususiyatlari bilan sezilarli darajada farqlanadi. Biz shu kunda pashtu tilida mustaqil ikki adabiy til mavjud deb ayta olamiz. O‘zbekistonda Buxoro yahudiylari va yerlik lo‘lilar yashaydi. Yahudiylar o‘z tillariga ega, lekin uni mustaqil til deb atash mumkinmi? Yo‘q, albatta. Mahalliy lo‘lilar ham o‘z

tillariga ega. Lekin u yozuvga ega bo‘lmagan til. Bu tillar bilan juda oz kishi shug‘ullangan xolos. Mazkur tillar ko‘pchilik shevashunos olimlarning fikricha tojik tilining shevalaridan biridir xolos. Yahudiy tilida adabiyotlar nashr etilgan. Lekin ular yaxudiy tilining adabiy normalari asosida yozilganmi yoki tojik adabiy tili mezonlari asosida nashr etilganmi? Buni olimlar chuqurroq o‘rganishi kerak. Eronshunoslikda eroniy tillar va shevalarni tasniflash bo‘yicha qabul qilingan yagona mezon yo‘q. Shuning uchun bu ma’ruzada hozirgi zamon eroniy tillar va shevalar haqida gapirar ekanmiz, yuqorida aytilgan kamchiliklarni nazarda tutmaymiz va sharq mamlakatlarining ko‘pchiligida qabul qilingan odatga ko‘ra shevalarni ularning geografik joylashishiga ko‘ra nomlaymiz. Hozirgi zamon fors tili Hozirgi zamon fors tili, asosan, Eron hududida tarqalgan. Fors tili Eronda rasmiy davlat tili hisoblanadi, chunki forslar Eron aholisining deyarli yarmini tashkil qiladi. Forsiyzabon aholining aksariyati Eronning markaziy va janubiy viloyatlarida istiqomat qilishadi. Forslar asosan katta shaharlarda yashashadi. Forslarning ayrim guruxlari Iroqda, Saudiya Arabistonida va Baxrayin orollarida yashashadi. Shuningdek, o‘zlarini «eroniy»lar deb atovchi fors guruhlari O‘zbekistonda (Buxoro, Samarqand, Jizzax va Katta qo‘rg‘on shaharlarida), Turkmanistonda (Ashxabod, Marv shaharlarida) va Zakavkaze (Kavkaz orti) mamlakatlarida yashashadi. O‘rta Osiyodagi eroniylar bular eski Marv shahrining aholisi bo‘lib, ular Buxoro amirining (X VIII asr oxiri XIX asr boshlari) farmoni bilan Buxoro va Samarqand shaharlari atrofiga zo‘rlik bilan ko‘chirib kelinganlar. Ular diniy e’tiqodi bo‘yicha shia mazhabiga mansub bo‘lib, sunniy mazhabiga tegishli atrofdagi kishilardan ajralib turadilar. Sobiq Ittifoq davrida diniy odatlarning taqiqlanishi natijasida ular tojik aholisi bilan qo‘shilib ketdilar. Eroniylarning ko‘pchiligi ikki-uch tillikdir. Hozirgi zamon fors tili va hozirgi zamon tojik tilining chiqib kelishi bir bo‘lsada ularning mumtoz adabiy tili Xuroson dialekti asosida shakllangan

bo‘lishiga qaramay, ularning geografik xolati, siyosiy ahvoli va iqtisodiy jarayonlar tufayli alohida-alohida mustaqil tillarga ajrala boshladilar. Hozirgi fors adabiy tili o‘zining dialektal bazasini Tehron dialekti asosida shakllantirib tez rivoj topa boshladi. Malik-ush-shuaro Bahor o‘zining «Sabkshenosi yo to’rix tatavur-e forsi» kitobida shunday yozgandi: «Kami namiguzarad ke tamom-e mardo‘m-e eron be zudi be lahje-ye tehron xarf mizanad», haqiqatan, hozirgi zamon fors adabiy tili Tehron dialekti asosida shakllanib, o‘zining standart til normalariga ega bo‘ldi va shu asosda ko‘plab badiiy, ilmiy asarlar yaratildi va yaratilmoqda. Eron yozuvchi va shoirlaridan Sayid Nafisiy, Kozimiy, Sodiq Xidoyat, Bo‘zurg Alaviy va boshqalarning asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Hozirgi fors yozuvi arab yozuviga asoslangan bo‘lib unga qo‘shimcha harflar kiritilgan. Eronda yashovchi forsiyzabon juhudlar esa fors tilida yozish uchun juhud alifbosidan foydalanib kelishmoqda. Hozirgi zamon tojik tili Tojiklar asosan, O‘rta Osiyoda yashashadi. Tojikiston Respublikasida tojiklar aholining asosiy qismini tashkil qiladi. Undan tashqari O‘zbekiston Respublikasining quyidagi tumanlarida zich yashashadi: 1) Farg‘ona vodiysida: a) Namangan viloyatining Pop, Chust, Kosonsoy tumanlarida; b) Farg‘ona viloyatining So‘x, Rishton tumanlarida; 2) Qashqadaryo viloyatida: a) Qashqadaryo daryosi yuqori oqimda; b) Shahrisabz va Qarshi tumanlarida; 3) Buxoro viloyatida: a) G‘ijduvon, Nurota, Karmana tumanlarida; b) Buxoro shahrida; 4) Samarqand shahrida ; 5) Surxondaryo viloyatida: a) Sherobod daryosi yuqori oqimida; b) Boysun tumanida; v) Sariosiyo tumanida; 6) Toshkent viloyatida: a) Chirchiq daryosi yuqori oqimi bo‘ylab; b) Chatqol va Pskom daryolari oqimi bo‘ylab; v) Bo‘stonliq tumanining tog‘liq (Burchmulla), Bo g‘ iston hududlarida.

Tojiklar shuningdek, Qirg‘iziston Respublikasining Jalolobod va O‘sh viloyatlarida ham yashashadi. Shuningdek ular Turkmaniston respublikasining O‘zbekiston bilan chegaradosh hududlarida ham yashashadi. O‘rta Osiyo hududlarida tojik tilida so‘zlashuvchi ba’zi etnik guruhlar ham bor. Bular O‘rta Osiyo yoki Buxoro juhudlari (ular o‘zlarini «ivri» yoki yahudiy, deb atashadi) bo‘lib, O‘zbekistonda Buxoro, Samarqand Kattaqo‘rg‘on va Farg‘ona vodiysidagi shaharlarda yashashadi. Shunday guruhlardan yana biri O‘rta Osiyo lo‘lilaridir. Ular O‘zbekistonning Farg‘ona vodiysi, Samarqand viloyatida, Tojikistonning Hisor vodiysi va Kulob viloyatlarida yashashadi. O‘zbekistonda Qashqadaryo, Buxoro va Samarqand viloyatida guruh-guruh bo‘lib qishloqlarda arablar ham yashaydiki, ularning bir qismi tojikcha, bir qismi o‘zbekcha gapirishadi. Ko‘pchiligi esa ikkitillikdir. Bulardan tashqari, tojik tilida Afg‘onistondan chiqqan jamshidlar, hozarlar (bular asosan, Turkmanistonda yashashadi) gapirishadi. O‘zbeklarning ko‘pchiligi ham tojik tilini bilishadi. Tojik va tojikzabon xalqlarning ko‘pchiligi Afg‘onistonda ham yashashadi. Shimoliy Afg‘onistonda tojiklar aholining taxminan 50 foiz (%)ini tashkil qiladi. Afg‘oniston janubida Qandahor viloyatida, g‘ arbiy qismi Hirot viloyatida ham ko‘plab tojiklar yashaydi. Afg‘oniston poytaxti Kobulda esa boshqa xalqlar qatori tojiklar ham yashaydi va bu shahar shevasi adabiy til darajasiga ko‘tarilib, u «Kabuliy», «Forsiy kabuliy» nomlari bilan ilmiy adabiyotga kirib keldi. Afg‘onistonda shuningdek, bir necha guruhlarga bo‘linib ketgan chor-aymoqlar ham yashaydiki, ular to‘la tojik tilida gapirishadi. Bu qabilalar – firuzquhlar, jamshidlar taymaniylar va hazoriylardir. Bularni Afg‘onistonda turk tatarlari deyishadi. 1. Firuzkuhlar – yarim ko‘chmanchi qabila bo‘lib, Mur g‘ ob daryosi bo‘ylab yashashadi. E’tiqodi bo‘yicha musulmon sunnitlar. Ular Amir Temur davrida Erondan bu yerlarga ko‘chirilganlar. 2. Jamshidlar ham yarim ko‘chmanchi holda hayot kechirishadi va Xirot viloyatining shimoliy-g‘arbiy qismi, Kushka va Xarirud daryosi bo‘ylab joylashishgan. Ularning bir qismi Eronda ham bor. Afg‘oniston bilan chegaradosh sharqiy Xurosonda zich joylashishigan. Ularning vatani Seyiston bo‘lib, Amir

Temur ularni X IV asrda shimol tomonlarga ko‘chirgan. Erondagi jamshidlar shia mazhabiga, Afg‘onistondagi jamshidlar esa sunniy mazhabiga e’tiqod qiladilar. 3. Taymaniy yoki teyminiylar Hirotning janubiy-sharqiy qismida Farrah rud daryosining yuqori oqimida yashashadi. Dehqonchilik, yarim ko‘chmanchi holda chorvachilik bilan shug‘ullanishadi. Sunniy mazhabiga mansub. Chingizxon davrida O‘rta Osiyoga kelib qolgan mo‘g‘ullar bo‘lib, ular keyinchalik tojikzabon bo‘lib qolishgan. Hazora-hazoriylar, asosan, Afg‘onistonning Kobul va Maydonshor, Bomiyon Xirot shaharlari orasida yashashadi. Shuning uchun bu hududlarni azarejot deb atashadi. Ular Afg‘oniston Turkistonining tog‘li hududlarida va Badahshon viloyatining janubiy qismida ham yashashadi. Ular ikki guruhga bo‘linadi. Qalayi-nav va Katta g‘ on hududlarida yashovchi hazoralarni «deh-i- ziynat», qolgan joylarda yashovchi hazoralarni «barbariy»lar deb atashadi. Sunniy mazhabiga mansub bo‘lib, hammalari ko‘chmanchi holatda yashashadi va chor- aymoq guruhiga mansubdirlar. Ko‘pchiligi shia mazhabiga mansub. Shia mazhabiga mansub bo‘lganlarning soni Afg‘onistonda taxminan 1 mln. kishiga yaqin. Hazoralar Eronda, Turkmanistonda va qisman Tojikiston davlatlarida ham yashaydilar. Hazoriylar Chingizxonning yurishida qatnashgan askarlarning avlodlari bo‘lib, hazora so‘zining o‘zi hazor – ming so‘zidan olingandir. Zahiriddin Muhammad Boburning guvohlik berishicha X VI asrda ham mo‘g‘ul qo‘shinlarining bir qismi o‘z tilini saqlab qolganlar (Kobulning g‘ arbiy qismida, tog‘li tumanlarda yashovchi qismi). Lekin XIX asrga kelib, ular ham deyarli o‘z tillarini yo‘qotib, tojik tilini qabul qilganlar. Fors tojik tilining turli shevalarida temuriylar yoki teymuriylar (Xirotning janubiy qismida), beluj ko‘chmanchi qabilalari (Xuroson hududida) hamda Xuroson arablari (Seraxs, Birjanda) hududlarida tojik tilida gaplashishadi. Tojik tili Tojikiston respublikasida davlat tili deb e’lon qilingan. Tojik adabiy tili standart til darajasiga ko‘tarilib bormoqda. Uning shakllanishida mashhur yozuvchi va shoirlardan Sadriddin Ayniy, Mirza Tursunzoda, S.Ulu g‘ zoda,

Sulaymon Loyiq va boshqalarning xizmatlari katta. Tojik tilining yozuvi ham huddi turkiy xalqlar kabi bir necha alifbolarga asoslangan. 1928-29-yillargacha tojiklar arab alifbosidan foydalanishgan bo‘lsa, 1928-29/1939-40-yillarda lotin alifbosidan foydalanishdi. 1940-yildan boshlab (kirill) rus alifbosidan foydalanishmoqda. Unga 6 ta qo‘shimcha harf kritilganki, ular faqat tojik tilining o‘ziga xos tovushlarini ifoda etadi. Tayanch iboralar Tirik tillar. Buxoro yahudiylari, o‘zlarini eroniy deb atovchi guruh, geografik joylashishi, diniy odatlar, standart til, ikki tillik, ko‘p tillik

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.M.Oranskiy «Vvedenie v iranskuyu filologiyu» M. 1960, 1988. 2. Osnovi iranskogo yazikoznaniya M., 1979, 1981, 1982 . 3. Gamkrelidze T.V.Ivanov Vch.Vs. «Indoyevropeyskiy yazik i indoyevropeysi» tom I- II , Tbilisi, 1984. 4. Naselenie SSSR M, 1976 . 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O‘lik tillar, tirik (jonli) tillar, qadimgi eroniy tillar, o‘rta eroniy tillar, eramizdan avvalgi

Umumoriy til eramizdan avvalgi, miloddan avval, qadimgi eroniy tillar davri, o‘rta eroniy tillar davri

Jonli fors tili, mavali askarlar, yag‘nob (tili) shevasi. Zarafshon vohasi, ahamoniylar yozuvi, budda dini, qoraxoniylar sulolasi, turk xoqonligi, saljuqiylar davri

Sariko‘l dialekti, «zdamik» tili, kulob viloyati, «ishko‘shimiy» tili, yangi so‘g‘d tili dialekti yozuvga ega bo‘lmagan xalqlar

Turkiy tillar tasnifi