Sariko‘l dialekti, «zdamik» tili, kulob viloyati, «ishko‘shimiy» tili, yangi so‘g‘d tili dialekti yozuvga ega bo‘lmagan xalqlar - Tilshunoslik - Referatlar

Sariko‘l dialekti, «zdamik» tili, kulob viloyati, «ishko‘shimiy» tili, yangi so‘g‘d tili dialekti yozuvga ega bo‘lmagan xalqlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

Sariko‘l dialekti, «zdamik» tili, kulob viloyati, «ishko‘shimiy» tili, yangi so‘g‘d tili dialekti yozuvga ega bo‘lmagan xalqlar ISH REJASI: 1. Pomir tillari: a) sho‘g‘non-ravshan guruhi; b) yazg‘ulom tili; v) ishkashim tili; g) vahan tili; d) yag‘nob tili 2. M unjon tili . 3. Ormuriy tili. 4. Parachi tili . 5. qumzoriy dialekti . Pomir tillari Pomir tog‘ining g‘arbiy qismida yashovchi eroniy tillarda so‘zlashuvchi mahalliy aholining tillari. Eronshunoslikda shu nom bilan ataladi. Bular

Tojikistonning Tog‘li – Badaxshon muxtor viloyatida yashashadi. Bu xalqlarning xammasi yozuvga ega bo‘lmagan va adabiy til sifatida tojik tilidan foydalanishadi. Shunga binoan o‘zlarini turli xujjatlarda tojik deb ko‘rsatishadi. Pomir tillari guruhiga quyidagi tillar kiradi: 1. Sho ‘ g ‘ non - ravshan tillar guruhi . 2. Yazg‘ulom tili . 3. Ishkashim tili . 4. Vaxan tili. Mazkur tillar bir-birlaridan shunchalik farqlanadilarki, bir vohada yashovchi bu xalqlar bir-birlarini o‘z tillarida gapirishganda tushunmaydilar. Shuning uchun tojik tili bular uchun umumiy til bo‘lib xizmat qiladi. Sho‘g‘non-ravshan guruhi. Bu guruhga quyidagi tillar kiradi: a) sho‘g‘non tili (boju dialekti bilan birga); b) ravshan tili (xuf dialekti bilan); v) bartang tili; g) o‘ro‘sho‘r tili; d) sariko‘l tili. Bu tillarning hammasi bir-biriga juda yaqin bo‘lgani uchun ularni bir tilning dialekti deb qarash mumkin. Sho‘g‘non tilida ko‘pchilik so‘zlashadi. Sho‘g‘non tilida so‘zlashuvchilarning bir qismi Afg‘onistonda ham yashaydi. Panj daryosining yuqori qismida ravshan tilida so‘zlashuvchilar yashashadi. Ular Afg‘oniston hududida ham yashaydilar. Ularning umumiy soni 10000 kishi atrofida. Bartang tilida Bartang daryosi oqimi bo‘ylab joylashgan qishloqlarda yashovchi kishilar so‘zlashadi. Ularning soni 5000 kishi atrofida. Sariko‘l dialekti. Bu dialektda asosan Xitoyning Sinszyan muxtor viloyatida, Sariko‘l vohasida yashovchi aholi so‘zlashadi. Bu dialekt shuG‘non dialektiga juda yaqin turadi. Yazg‘ulom tili. Yazg‘ulom daryosi bo‘ylab yashovchi aholining tili. Ular o‘zlarini zgamik (zgamik) deb ataydilar. Keyingi paytlarda yazg‘ulomliklarning ko‘pchiligi Kulob viloyatiga ko‘chirilgan. Yazg‘ulom tilining dialektlari yo‘q.

Ishkashim tili. Hozirgi vaqtda ishkashim tilida so‘zlashuvchilar Panj daryosining yuqori oqimida Ishkashim daryosi bo‘ylarida joylashgan ikki-uch qishloqda yashashadi. Ular o‘z tillarini «ishko‘shimiy» deb atashadi. Bu tilning ikki dialekti mavjud. Zebak va Sangin dialektlarida so‘zlashuvchilar asosan, Afg‘oniston hududida yashashadi. Vahan tili. Panj daryosining boshlanish manbai Vaxan vodiysida yashovchi aholining tili. Ular o‘z tillarini xekzik o‘zlarini esa Wix deb atashadi. Ular shuningdek Afg‘oniston hududida Panj daryosining chap irmog‘i Vaxan daryosi bo‘ylab yashashadi. Shuningdek ular Hindistonning Jammu va Kashmir knyazliklarida ham yashaydilar. Yag‘nob tili. Tojikiston Respublikasining Yag‘nob daryosi vohasida yashovchi aholining tili. Yag‘nob tili yozuvga ega emas. Ikki dialektga: sharqiy va g‘arbiy dialektlarga ega Yag‘nob tili qadimgi so‘g‘d tilining bevosita davomchisidir. Fan yag‘nob tili yangi So‘g‘d tilining dialekti sifatida shu kungacha davom etib kelayotganini tasdiqlaydi. Munjon tili. Munjon tili Afg‘oniston Badaxshonining janubiy-sharqiy qismida joylashgan Munjon hududida tarqalgan. Munjon tilida bir yidga dialekti mavjud. Bu dialektda gapirishuvchilar o‘zlarini ( iaev ko‘p son. iave ) deb atashadi. O‘rganilmagan til, yozuvga ega emas. Ormuri tili. Ormuri tili kichik bir xalqning tili bo‘lib, u adabiyotlarda baraki, bargista nomlari bilan uchrab turadi. Ularning bir qismi Afg‘onistonning Log‘ar hududida, ikkinchi qismi esa Pokistonning Kapinguram hududida yashashadi. Ular dekhqonchilik, hunarmadchilik va savdo bilan shug‘ullanishadi. Omuriylar haqida tarixda birinchi bor Zahiriddin Muhammad Bobur o‘z yodnomasida tilga olgan va ularning yashash joylari haqida ma’lumot bergan. Hozirgi paytda Bobur zikr etgan joylarda ormuriylar yashamaydi va ular ikki tillik bo‘lib, tojik yoki pashtu tillarida so‘zlashadi. Log‘ar va Koniguram dialektlari orasida sezilarli farqlar bor. Ormuriy tili yozuvga ega emas. Parachi tili. Afonistonning Panjshir daryosi vohasida Kobul shahrining shimolida Kurob qishlog‘ida parachi tilida so‘zlashuvchi aholi yashaydi. Ular

haqida «Boburnoma»da ma’lumotlar keltirilgan. Parachilar ikki tillik bo‘lib ular o‘zlarini tojiklar deb atashadi. Yozuvga ega emas. Qumzori dialekti. Arabiston yarim orolining Ormurz ko‘rfazi janubiy qismidagi Musandam yarim orolida yashovchi beduinlarning tili. Qumzori dialekti Fors ko‘rfazining janubidagi birdan-bir fors tilining dialektidir. Tayanch iboralar Umumiy til, sariko‘l dialekti, «zdamik» tili, Kulob viloyati, «ishko‘shimiy» tili, Yag‘nob daryosi, yangi So‘g‘d tili dialekti, baraki, bargista tili, yozuvga ega bo‘lmagan xalqlar Hozirgi zamon eroniy tillarning tarixiy-dialektologik tasnifi Hozirgi zamon eroniy tillarning tarixiy-dialektologik tasnifi ularning tarixiga asoslangan. Tasnifning eng muhim kriteriyasi bo‘lib qadimgi eroniy dialektlar orasidagi tasnifdir. Qadimgi davrda g‘arbiy eroniy dialektlarning sharqiy eroniy dialektlardan ajratish usuli hozirgi eroniy tillarning tasnifiga asos bo‘ladi. Hozirgi eroniy tillar ham ikki guruhga ajratiladi: 1. G‘arbiy eroniy tillar. 2. Sharqiy eroniy tillar. Qadimgi eroniy tillar davrida g‘arbiy eroniy til (dialekt)lar guruhiga kirgan tillar hozirgi eroniy tillar davrida ham shu guruhga kiradi. Sharqiy eroniy tillar guruhiga kirgan tillar hozirgi paytda ham sharqiy eroniy tillar guruhiga kiradi. G‘arbiy eroniy tillar ham o‘z navbatida ikki kichik guruhlarga bo‘linadi: 1) shimoliy-g‘arbiy eroniy tillar; 2) janubiy-g‘arbiy eroniy tillar. Shimoliy-g‘arbiy eroniy til (dialekt)lar qadimgi Midiya va Parfiya hududlarida yashagan xalqlarning tiliga borib taqaladi. Ular Eron yassi tog‘liklarining shimoliy va shimoliy-g‘arbiy hududlarida yashashgan. Bularga: a) kurd tili va kurd qabilalarining dialektlari (gurani, zaza va b.); b) beluj tili; v) talish

tili; g) gilyon va mezondaron dialektlari; d) markaziy Eron dialektlari (qisman fors viloyati dialektlari); ye) ormuri; yo) parachi kiradi. Janubiy-g‘arbiy eroniy til (dialekt)lar Eron yassi tog‘liklarining janubiy- g‘arbiy qismi (parsa viloyati)da mavjud bo‘lgan qadimgi eroniy dialektlarga bog‘lanadi. Hozirgi janubiy-g‘arbiy eroniy tillar ichida fors va tojik tillarining mavqei balandroq. Ularning har ikkisi fors (tojik) klassik tilini (parsi, farsi) shahobchalaridir (IX-XVI asr). Mazkur til o‘rta fors tilining davomidir. Bu o‘rta fors tili esa parsa viloyatida yashagan aholi tilining davomidir. Janubiy-g‘arbiy eroniy tillar tarkibiga tat, lur va baxtiyor dialektlari hamda yerli fors shevalari va kumzari dialekti kiradi. Sharqiy eroniy tillar Sharqiy eroniy tillar Dashti Kavirdan boshlab sharqqa qarab O‘rta Osiyo va Afg‘oniston hududida qadimiy eroniy dialektlarga bog‘lanadi. Bu guruhga Qora dengiz atrofida yashagan skif qabilalarining dialektlari kiradi. Hozirgi zamon sharqiy eroniy tillar guruhiga: 1) afg‘on tili (pashtu); 2) osetin tili; 3) pomir tallari; 4) munjon tili; 5) yag‘nob tili kiradi. Sharqiy eroniy tillar ham o‘z navbatida ikki kichik guruhga ajraladi: a) shimoliy-sharqiy tillar; b) janubiy-g‘arbiy tillar kiradi. Shimoliy-sharqiy (skif) guruhi. Bu guruhga hozirgi eroniy tillardan osetin va yag‘nob tillari kiradi. Osetin tili Qora dengiz atrofidagi qadimgi skif dialektlari o‘rta asrlardagi alan tilining davomchisi bo‘lsa, yag‘nob tili esa shu kungacha davom etib kelayotgan so‘g‘d dialektining variantidir. Bu guruhga XIII-XIV asrlarda iste’moldan chiqib ketgan xorazm tili ham kiradi. Osetin va yag‘nob tillarining bir qator o‘xshash xususiyatlari bor. Janubiy-sharqiy guruh. Hozirgi eroniy tillarda bu guruhga quyidagi tillar kiradi: a) afg‘on; b) munjon; v) pomir. Bu tillarning hammasi qadimda (er.avv. II

asrlarda) sak va tohar qabilalari yashagan hududda tarqalgan bo‘lib, qadimgi baqtriya va sak-tohar dialektlarining davomidir. O‘rta eroniy til davrida bu guruhga baqtriya va sak-xotan tillari kirgan. Sharqiy-eroniy tillarning g‘arbiy-eroniy tillardan farqlanuvchi xususiyatlari haqida Sharqiy-eroniy tillar g‘arbiy-eroniy tillardan fonetika, morfologiya, sintaksis va leksikada bir qator muhim xususiyatlari bilan farqlanadi: 1. Sharqiy eroniy tillarda affrikatlar mavjud, g‘arbiy eroniy tillarda esa yo‘q. 2. Sharqiy eroniy tillarda so‘z boshidagi jarangli undoshlarning affrikativ holatda bo‘lishi, g‘arbiy eroniy tillarda esa odatda ular saqlanadi. 3. Sharqiy eroniy tillarda son kategoriyasida h tovushi beqaror bo‘lib, g‘arbiy eroniy tillarda esa u barqarordir. 4. Sharqiy eroniy tillarning grammatik tizimida aniqlovchi aniqlanmishdan oldin keladi. G‘arbiy eroniy tillarda esa aniqlanmish – izofa aniqlovchi va h.k. Umuman olganda hozirgi zamon eroniy tillarning fonetik, grammatik va leksik xususiyatlarining farqlanishi qadimgi eroniy tillar davridagi eroniy tillarning xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liq.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.M.Oranskiy «Vvedenie v iranskuyu filologiyu» M. 1960, 1988. 2. Osnovi iranskogo yazikoznaniya M., 1979, 1981, 1982 . 3. Gamkrelidze T.V.Ivanov Vch.Vs. «Indoyevropeyskiy yazik i indoyevropeysi» tom I- II , Tbilisi, 1984. 4. Naselenie SSSR M, 1976 . 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Pashtu-pushtu tili, afg‘on qabilalari, feodal tuzum, qandahor dialekti, peshovar dialekti, iron dialekti

Musulmon tatlar, juhud tatlari, shia mazhabi, mozandaron tili shamirzod dialekti, velatru dialekti

Davlat tili, xalqaro til, somoniylar sulolasi, fors tojik adabiy tili, xuroson dialekti. Fors-tojik tilining normalari

Tirik tillar. Buxoro yahudiylari, o‘zlarini eroniy deb atovchi guruh

Оltоy tili