Davlat tili, xalqaro til, somoniylar sulolasi, fors tojik adabiy tili, xuroson dialekti. Fors-tojik tilining normalari - Tilshunoslik - Referatlar

Davlat tili, xalqaro til, somoniylar sulolasi, fors tojik adabiy tili, xuroson dialekti. Fors-tojik tilining normalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB

Ko'chirib olish

Davlat tili, xalqaro til, somoniylar sulolasi, fors tojik adabiy tili, xuroson dialekti. Fors-tojik tilining normalari Reja: 1. Arab istilosidan so‘ng arab xalifatligi hududida arab tili va uning o‘rni. 2. Somoniylar davrida fors-tojik tilida yaratilgan badiiy va ilmiy adabiyot. 3. Mumtoz fors adabiy tilining dialektologik asosi.

Arab istilosidan so‘ng arab xalifatligi hududida arab tili va uning o‘rni H ijriy 81 - yil, milodiy 700/707 - yildan boshlab arab tili davlat tili deb e’lon qilingan edi. VIII asrga kelib xalifat tarkibiga kiruvchi Xuroson va Movarannahr maydonida arab tilidan faqat xalifat vakillari emas, balkim yerlik hukumronlar ham foydalana boshlashdi. VIII -X I asrlarda arab tilidan faqat ish yuritish uchun foydalanibgina qolmay, balkim adabiy til sifatida ham foydalanildi. Shu davrda yashagan yerlik olimlar: matematik Al-Xorazmiy (780-847-y.); farg‘onalik astronom Al- Far g‘ oniy (1X asr); faylasuf Al-Farobiy (X asr;) mashhur tilshunos Mahmud Koshg‘ariy (X1 asr); Ibn Xo‘rdodbeh (820-912-y.); ensiklopedist alloma Al-Beruniy (973-1048-y.) va alloma-tabib Ibn-Sino (980-1037-y.)lar o‘z asarlarini arab tilida yaratganlar. Qaerda islom dini tarqagan bo‘lsa o‘sha yerda arab tilidan foydalanishgan va arab tili Yaqin va O‘rta sharq mamlakatlarida huddi lotin tili o‘rta asrlarda Yevropada xalqaro til vazifasini bajargandek, bu yerda u ham huddi shu vazifani bajara boshladi. Lekin Eron va O‘rta Osiyoda yerlik aholining tillarida ham adabiyotlar yaratilaverdi, ammo ular bizgacha yetib kelmagan. IX asrga kelib arab tili asta-sekin yerli til fors-tojik tili tomonidan siqib chiqarila boshlandi, chunki yerli aholining aksariyati shu tilda gapirashar edi. Fors tilini zabt etish uchun arab alifbosi qachon birinchi marta qo‘llanilgani shu paytgacha noma’lum. Tarixiy sharoitlardan kelib chiqib, IX-X asrlarda Eronning g‘arbiy viloyatlarida va O‘rta Osiyoda

fors tilida yozma adabiyotni yaratish, buning uchun esa yozuv zvrurligi sezildi. Bu haqda «Tarix-e Seiston»da eslatib o‘tilgan. Somoniylar davrida fors tojik tilida yaratilgan badiiy va ilmiy adabiyot Arab xalifaligi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan feodal davlatlar. Tohiriylar (821-873); Saffariylar (873-903); Somoniylar (875-999) davrida fors adabiyoti arab alifbosi asosida yaratila boshlandi. Ayniqsa, Somoniylar davrida yozma adabiyot gullab-yashnadi. Bu davrda fors-tojik tili Somoniylar davlatining rasmiy tiliga aylandi. Uning poytaxti Buxoro shahrida fors yozma adabiyotining yulduzlari Rudakiy (IX asr oxiri va X asr boshi), Abul Xasan Shahid Balxiy, Abu Mansur Muhammad Ibn Ahmad Daqiqiy va Abu Shukur Balxiylar yashab ijod qildilar. Dunyoning eng ulu g‘ shoirlaridan biri Abul Qosim Firdavsiy (933/934 – 1020/1025) ham Somoniylar sulolasi bilan bevosita bog‘liqdir. Fors (tojik) adabiy tilining siyosiy va madaniy hayotga kirib kelishi va arab tilining asta-sekin siqib chiqarilishi Arab tili, eng avvalo , she’riyatda (poeziya) o‘z o‘rnini fors tiliga bo‘shashib berdi. Chunki shoirlar o‘z hukumronlarini madh etib, tevarak atrofga uni ko‘z-ko‘z qilar va o‘z navbatida hukmronining raqibini haqoratlab, uni masxara qilar, shu bilan feodal hukmron sinfga bevosita xizmat qilganlar. Masalan, Mahmud G‘aznaviy davrida saroyda «Malik(a) ul-shu’aro» boshchiligida mahsus shoirlar xizmati bo‘limi bor edi. Arab tili esa ilmiy adabiyotlar tili bo‘lib xizmatini davom

ettiraverdi. Masalan, Beruniy, Ibn Sino kabi allomalar shu davrda o‘z ilmiy ishlarini arab tilida yozganlar. Lekin, shu bilan bir qatorda, arab tilida yozilgan ba’zi diniy, tarixiy, falsafiy asarlarni fors tiliga tarjima qilish ishlari boshlandi. Masalan, Somoniy amirlardan biri shunday degan: « farmud ki in kitob - ro v a parsi boyad kard to sass va amm - ra manfaat buvad ». Tarjima qilingan asarlar qatoriga «Tafsir»lar, «Tarixi Tabariy»larni kiritish mumkin. “Tarixi Tabariy”ni Somoniylar sulolasida vazir bo‘lib ishlagan Abu-Ali Muhammad Bal’amiy arab tilidan mumtoz fors tiliga tarjima qilgan. Amir Mansur Ibn Nuhning farmoniga ko‘ra «Tafsir» fors tiliga ( parsi - yi dari - yi rahi rast ) tarjima qilingan. O‘rta Osiyoda ham shunday ahvolni ko‘ramiz. 933-934- yillarda Nurshahi tomonidan arab tilida yozilgan «Tarixi-Buxaro» 1128 yilda fors tiliga tarjima qilingan va 1178-yilda qayta tahrir bilan yana tarjima qilingan. Arab alifbosi asosida Tus hokimi Abu Mansurning farmoniga ko‘ra yerli aholining og‘zaki nasriy ijodi bir to‘plam sifatida kitob holiga keltirilgan. Muallifi noma’lum bo‘lgan «udud al-a’lam». 982-983- yillarda Guzgan (Afg‘onistonning shimoliy- g‘ arbiy qismida) maydonga kelgan. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Mumtoz fors adabiy tilining dialektologik asosi G‘arbiy Erondan tortib to sharqiy Turkistongacha bo‘lgan maydonga tarqalgan fors tili o‘z-o‘zidan hududiy shevalarga bo‘lingandi. X asrda yashagan arabiyzabon geograf Muqaddasiy Xuroson, Seyiston va Movarannahrni yaxshi bilagan. U bu viloyatlarda fors (tojik) tilining Nishopur, Bust, Mavr, Balx, Hirot, Buxoro,

Samarqand, Shosh, Farg‘ona shevalari mavjudligini ta’kidlab o‘tgan. Uning yozishicha, Tus va Nisa shevalari bir-biriga juda yaqin, Seraxs va Obivaod shevalari esa Marv shevasiga o‘xshash. Bomiyon, Tohariston, Termiz shevalari Balx dialektiga yaqin turadi. Marv va Balh shevalari orasida muomalada bo‘lgan Juzjon shevasi har ikki dialektga yaqin turadi. Asosiy farqlar fonetika va leksik qatlamlarda uchraydi. Bu degan so‘z forsiyzabon xalqlarda umumzabon yo‘q degan xulosaga olib kelmaydi. Lekin fors tojik adabiy tilining dialektal bazasi qaysi dialekt asosida shakllangan degan savolga javob bera olmaydi. Rus eronshunoslaridan K.G.Zaleman «Kratkaya grammatika novopersidskogo yazika», V.A.Jukovskiy «Novopersidskiy pismenniy yazik», I.M.Oranskiy «Vvedenie v iranskuyu filologiyu», eronlik olimlardan Malik ush-Shuaro Bahor «Sabkshenosi» va Parviz Notel Xonlari «Zabonshenosi va zabone forsi» asarlarida mumtoz fors adabiy tili Xuroson, Seyston va Movarannahr shevalari asosida shakllanganini ta’kidlab o‘tishadi. Mumtoz fors adabiy tili o‘zining leksik, semantik fonetik va grammatik til normalariga ega edi. (YE.E.Bertels). XV asrgacha fors va tojik adabiy tillarining til xususiyatlari bo‘yicha keskin chiziq tortish mumkin emas. Shuning uchun ilmiy adabiyotlarda XV-XVI asrgacha faqat fors termini ishlatilmay ko‘pincha fors-tojik termini qo‘shib ishlatilmoqda (SH.Shomuhammedov). Tayanch iboralar Davlat tili, xalqaro til, Somoniylar sulolasi, fors tojik adabiy tili, Xuroson dialekti. Fors-tojik tilining normalari.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.M.Oranskiy «Vvedenie v iranskuyu filologiyu» M. 1960, 1988. 2. Osnovi iranskogo yazikoznaniya M., 1979, 1981, 1982 . 3. Gamkrelidze T.V.Ivanov Vch.Vs. «Indoyevropeyskiy yazik i indoyevropeysi» tom I- II , Tbilisi, 1984. 4. Naselenie SSSR M, 1976 . 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tirik tillar. Buxoro yahudiylari, o‘zlarini eroniy deb atovchi guruh

Musulmon tatlar, juhud tatlari, shia mazhabi, mozandaron tili shamirzod dialekti, velatru dialekti

Adabiy til normalari

Sariko‘l dialekti, «zdamik» tili, kulob viloyati, «ishko‘shimiy» tili, yangi so‘g‘d tili dialekti yozuvga ega bo‘lmagan xalqlar

Adabiy til. Jonli so`zlashuv tili