Taqlidlar. Ularning ma’noviy va grammatik xususiyatlari. Mustaqil so’zlar tizimida o’ziga xos ma’no va vazifa xususiyatlari - Tilshunoslik - Referatlar

Taqlidlar. Ularning ma’noviy va grammatik xususiyatlari. Mustaqil so’zlar tizimida o’ziga xos ma’no va vazifa xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39 KB

Ko'chirib olish

Taqlidlar. Ularning ma’noviy va grammatik xususiyatlari. Mustaqil so’zlar tizimida o’ziga xos ma’no va vazifa xususiyatlari Reja: 1.Taqlidlar mustaqil so’z turkumi sifatida. 2.Taqlidlarning ma’no guruhlari. 3.Taqlidlarning tuzilishiga ko’ra turlari.

Taqlidlar, taqlidlarning ma`nosi, taqlidlar Ї mustaqil so`z turkumi, ma`noviy g’ayrioddiylik, taqlid so`zlar orasida darajalanish, tovushga taqlid so`zlar, harakat- holatga (ko`rinishga) taqlidlar, taqlidlarning tuzilishiga ko`ra turlari, taqlidlarning sintaktik qo`llanilishi, taqlid so`zlar orasida ma`nodoshlik, shakldoshlik, ko`pma’nolilik, tasviriy so`zlarning leksik xususiyatlari. Taqlidlar o’zbek tilida katta bir guruhni tashkil qiladi. Ular o’zbek tilining bugungi grammatikasida mustaqil so’zlar sirasiga kiritilgan. Chunki birinchidan, taqlidlar turkiy tillarda miqdoran juda ko’p va ma’no jihatdan o’ta rang-barangdir. Shuning uchun taqlidlar turkiy tillarning, jumladan, o’zbek tilining muhim ifoda va tasvir vositasidir. Ularning ifoda tomoni mazmun tomonidan ma’lum bir xabar, darak berib turadi. Chunonchi, taq-taq, tars-turs kabi taqlidiy so’zlarni olaylik. Bu so’zlardagi tovushlar tizmasi ularning ma’nosidan xabar berib turadi. Shu sababli tilshunoslar taqlidiy so’zlarda ifoda va mazmun tomonining ijtimoiy, sof ramziy, balki tabiiy bog’lanish mavjudligini qayd etadilar. Buni quyidagi so’zlar qatorini solishtirish asosida ham ilg’ab olsa bo’ladi: 1) tiq-tiq / tuq-tuq/ /to’q-to’q/ taq-taq; 2) liq-liq / luq-luq/ laq-laq; 3) tirs-tirs / tars-tars/ tars-turs. Bu qatorlardan ko’rinadiki, tor unlilar va qattiq undoshlarni olgan taqlidiy so’zlardagi belgi darajasi keng unlilarni va qattiq undoshlarni o’z ichiga olgan taqlidiy so’zlar ifodalagan belgidan ko’ra pastdir. Bu taqlidiy so’zlarda shakl va mazmun orasida tabiiy bog’lanish borligidan dalolat berib turadi. O’zbek tilidagi taqlidlar jamiyatning har bir a’zosi tushunadigan o’ziga xos ma’nolarga ega. Tiq- tiq, taq-taq, chiq-chiq, ship-ship so’zlari orasidagi ma’noviy farqni va bu so’zlarning ma’nolari ma’lum voqelanishlar ( Soat chiq-chiq etyapti; Hassa to’q- to’q qilyapti; Guli piq-piq yig’laydi) bilan bog’liq ekanligini hatto yosh bolalar ham tushunadilar. Ma’noviy g’ayrioddiylik faqat taqlidlargagina xos emas. Masalan, olmoshlar atov lug’aviy ma’nosiga ega emas. Ularning ma’nolari faqat matn tarkibidagina anglashiladi. Ammo olmoshlardagi ma’noviy “bo’shlik” ularni mustaqil so’zlar sirasiga kiritishga to’siq bo’lolmaydi. Bunday to’siq taqlidlarga ham ta’sir qila olmagan va taqlidlar mustaqil so’zlar sirasiga kiritilgan.

Ikkinchidan, taqlidlar morfologik jihatdan o’zgaruvchan: odamlarning g’ovur- g’uviri, eshikning taq-taqidan, to’plarning gumbur-gumburini kabi. Uchinchidan, taqlidlar gap tarkibida biror so’roqqa javob bo’lib, ega, aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol, hatto, kesim vazifasida kela oladi: 1. Mahallada duv-duv gap (aniqlovchi). 2. Shabada g’ir-g’ir esmoqda (hol). 3. Arilar g’uj-g’uj (kesim). 4. Otlarning gupur-gupuri eshitildi (ega). 5. Tashqaridagi g’ala-g’ovurdan uyg’ondi (to’ldiruvchi). Yuqoridagilardan ma’lum bo’ladiki, turkiy tillardagi taqlidlar morfologik qurilishi va sintaktik qo’llanilishi bilan flektiv tillardan farq qiladi. Taqlidlarning bir xili tovushga taqlidni ko’rsatsa, ikkinchi bir xili harakar- holat, ko’rinishga taqlidni ko’rsatadi. I.Tovushga taqlid so’zlar. Bular kishilar, jonivorlar, narsa va hodisalarning chiqargan tovushlariga taqlid qilish natijasida paydo bo’ladi. Bularni yana quyidagicha guruhlash mumkin: 1. Kishilarning harakatidan paydo bo’lgan tovushga taqlidlar: qult-qult, qah-qah, xur-xur… 2. Hayvon va jonivorlar tovushiga taqlidlar: g’uv-g’uv, miyov-miyov, mo-o-o… 3. Jonsiz predmetlar tovushiga taqlidlar: g’ir-g’ir, shiq-shiq, shivir-shivir. II. Holat, ko’rinishga taqlid so’zlar . Tovushga taqlid so’zlar eshitish bilan bog’liq hodisalarni ifodalasa, holat, ko’rinishga taqlidlar ko’rish bilan bog’liq hodisalarni ifodalaydi. Bularning ham semantikasi har xildir: 1.Harakatni ifodalovchi taqlidlar: dik-dik, lip-lip, lapang-lapang, ship-ship, lop… 2. Holat, tashqi ko’rinishni ifodalovchi taqlidlar: lang, hil-hil, jiq-jiq… 3. Yorug`lik tasvirini ifodalovchi taqlidlar: jivir-jivir, yalt-yult,yilt-yilt. Taqlid (tasviriy) so’zlar yozma adabiyotda, og’zaki nutqda, folklorda juda ko’p ishlatilib, nutqqa badiiy bo’yoq, ekspressivlik beradi. Ularning paydo bo’lishi odamlar nutq organlarini juda yaxshi boshqara olish qobilitiga ega bo’lgan davrlariga to’g’ri keladi. Yozma adabiyotning dastlabki namunalarida tasviruy so’zlar juda kam ishlatilgan. Navoiy, Muqimiy, Zavqiy asarlarida esa ular

salmog’ining kengayganligini sezish mumkin. Bugungi kunda esa tasviriy so’zlar miqdori ancha ko’paygan, rang-barang ko’rinishlarga ega. Har bir taqlid so’zning o’z ishlatilish o’rni bo’ladi. Masalan, Qiqir-qiqir kuldi; Piq-piq yig’ladi deyish mumkin bo’lsa ham, Piqir-piqir yig’ladi deyish mumkin emas. Taqlid so’zlar orasida ham ko’pma’nolilik, shakldoshlik, ma’nodoshlik munosabatlari mavjud bo’ladi. Bular tilshunos R. Qo’ng’irov tomonidan atroflicha o’rganilgan. Taqlidlar tuzilishiga ko’ra sodda (shig’, yalt, yarq, paq, shir), juft (shov-shuv, qiy-chuv, g’ing-ping), takroriy (miyov-miyov, taq-taq, dag’-dag’) shakllarda bo’ladi.

Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

O'xshashlar

Olmosh. Uning mustaqil so’zlar tizimida o’zida xos ishoraviy o’rni va vazifasi. Olmosh ma’noviy guruhlari, yasalish xususiyatlari

Grammatik ma’no. Umumiy grammatik ma’no (ugm), oraliq grammatik ma’no (ogm) va xususuy grammatik ma’no (xgm)

Yordamchi so’zlar

Grammatika. Grammatik ma’no va grammatik shakl. Grammatik kategoriya

So’z–gaplar