Шарқ мутафаккирларнинг социологик қарашлари - Tilshunoslik - Referatlar

Шарқ мутафаккирларнинг социологик қарашлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Шарқ мутафаккирларнинг социологик қарашлари Режа: 1. Шарқ мутафаккирларининг ижтимоий жараёнлар ижтимоий жамоаларга берган баҳоси. 2. Шарқ ҳалқларига хос жамоавий хусусиятининг талқини. 3. Шарқ ва ғарб мутафаккирларининг инсон эркин ва тафаккур тарзи тўғрисидаги қарашлари таҳлили.

www.arxiv.uz Шарқ халқларининг ҳаётга бўлган социологик қарашлари моҳияти эътиборига кўра, ғарб социологларнинг ижтимоий ёндошувларидан фарқ қилади. Қадимги шарқ кишиси учун ўзингни англаш, маънавий комилликка эришиш, озодлик тушунчаси моддий борлиқдан воз кечиш, ташқи дунё ташвишларини инкор этиш, ўзликда сокинлик топишга интилиш ҳаракатларидан иборат. Шарқ кишиси учун индивидуализм ҳамиша ҳалокат, жамоада уйғунлашув эса сокинлик ва бехавотирлик омили бўлиб келган. Жамоавий хавсизликни таъминлаш эҳтиёжи шарқда жуда қадимги давлардаёқ давлатчилик тизимларида таркиб топтирди. Шунингдек, шарқда иқтисодий мураккабликлар, об-ҳаво, сув муамоларининг кескинлиги, қишлоқ хужалигимаҳсулотларининг фақат суғориш воситасидаетиштирилиши, уларни сақлаш масалалари муаян марказлашган идора тизимларни таркиб топтириш ҳамда эрамиздан олдинги III минг йилликларнинг ўрталаридан бошлаб Миср, Хиндистон, Месопатония, Хитойда давлатчиликнинг мустаҳкам анъанавий юзага келишига сабаб бўлади. Шарқ давлатчилиги негизида ижтимоий бирлик мутлоқлаштирилар, жамиятда жамоавий яхлитлик амал қилар, алоҳида шахсларнинг ўзлигини жамоа ихтиёридан ташқарида индивидуал намоён этиши мақулланмас эди. Шахслараро сиёсий, иқтисодий, аҳлоқий қарашлар бирлиги, мулоқ якдиллик шарқ бирдамлиги ва ҳаётийлигининг маънавий асосини ифода этар эди. Масалан, Хитойда императорни илоҳий осмони фарзанди сифатида, Мисрда Фиръавн худо-илоҳ тарзида, Шумерда эса подшоҳ худонинг айнан ўзи, деб талқин этиб келинган. Фиръавн ва подшолар ҳукми нафақат жамиятга, балки табиатга ҳам таъсир эта олувчи куч сифатида тушинилган. Шу боисдан ҳам экин экиш чоғида биринчи омоч юргизиш, ҳосилнинг биринчи маҳсулини олиш, бирон бино қурилишида илк тош ёки ғиштни рамзий барака, қувват берувчи илоҳий куч сифатида подшоҳ томонидан қўйилиши, фарзантларга исм қўйишда подшоҳга мурожат этиш одатларининг илдизлари хукмдорларни худо билан айнан бир хил воқелик, деб англашдан туғилгандир.

www.arxiv.uz Инсоният тарихида илк дафъа худо даражасида эмас, алоҳида, етук шахслар сифатида Гомер, Мусо, Конфуция, Зардўшт, Будда сингари шахслар тарих саҳнасига чиқдилар. Зардўштлик динининг асоси бўлган “Авесто” эрамиздан олинги VII асир яратилган бўлиб, Авесто сўзи "Упаста", яъне қонун-қойдалар, меъёрий асослар маъносини англатади. "Авесто"ни Зардушт Спитамалик Пуришаст ўғли яратган ва ҳозир биз яшаётган худудда якка худоликка асос солган. У Ахура Маздани табиатни яратувчи ва юошқарувчиси сифатида талқин этади. Ахура Мазда "Олий даҳоли ҳукмдор" деган маънони англатиб, одамларни ёзув кучларга, ижтимоий аҳлоқий иллатларга қаршикурашишга чорлаган. Ахура Мазда жамият кучларинифаолликка ундовчи куч сифатида ижтимоий-маънавий тараққиётдададил қуйилган қадам бўлди. Зеро, иймон-эътиқотли инсон ҳамиша эзгулик учун курашчан бўлиши лозим . Авесто асарида ифодаланган монотеистик диний-фалсафий категориялар ва тушунчалар, дунёни рамзий талқин этиш усуллари кейинги даврларда инсоният ҳаётига кириб келган ва такомиллашган конфессияларда мустаҳкам ўрин олиб келади. Ундаги етти иқлим, етти қават осмон,охир замон, пулсирот, фаришта, шайтон, дев, савоб, гуноҳ дунёдаги икки қарама-қаршилик курашувчи кучлар, эгулик ва жаҳолат,яхшилик ва ёмонлик, ёруғлик ва зулмат тушунчалари шулар жумласидандир. Яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги кураш, ижтимоий жараёнларни конфликтологик ёндошув орқали ҳал этишга уринишлар минраизм оқими шаклида ғарбий Европа ва бутун Рим империясидан тортиб Аҳамонийлар, Кушон ва Сосонийларнинг буюк империялари амал қилгандавларда ҳам ўз таъсирини ўтказиб келди. Эрамизда III ва IV асрларига келиб, митраизмнинг қарама-қаршилик ғояларидан толиққан инсоният сабир тоқат, ҳамкорлик, меҳр-муҳаббат ғояларини асос қилиб олган хиристианлик,кейинчалик эса ислом динларига эътиқот қила бошлади. Дарҳақиқат, инсоният табиатан курашга, доимий можароларга эмас, сабр-тоқатга, итоат ва ҳамкорликка,тинчликка мойилдир.

www.arxiv.uz Шарқ социологияси мактабида Хитой мутафаккирларининг ижтимоий қарашлари алоҳида урин тутади. Эрамиздан олдинги Цинь ва Хан даврларда Зитойда кули марказлашган империялар таркиб топди. Бу давр учун характерли хол шундан иборат, империягача бўлган даврда амал қилган "ихтилофдаги ҳукмдорлар" тарқоқ мафкураларининг Хитой буюк давлат даражасида юксалилишига хизмат қилувчи янги миллий ғоя билан бирлашуви, яъни осмон образининг илоҳий рамз сифатидақабул қилиниши бўлди. Бинобарин, диний мутаассиблар ва космология ғоялари Хитой хукмдорларини Азалдан осмоний хукмдор мавқеига юксалиш орзулари йўлида хизмат қилиб келар эди. Хитой ва бутун Шарқ мамлакатларига хос бўлган рамзлар илоҳийлигига ишониш эса космология ғоясининг қабул қилинишига туртки бўлди. Бу расмий мафкуранинг моҳияти табиат ва жамият жараёнларига осмон феъл-атворидан келиб чиққан ҳолда ёндошиш ва баҳо беришга интилишдан иборатдир. Осмоний табиат даставвал осмон фарзанди императорга хос бўлиб, у жамиятда кечувчи зиддиятлар, муаммолар ортиқча аралашмайди. Баъзида эса ижтимоий зиддиятлар ҳаддан ошган кезларда бамисоли осмоний ўт-момақалдироқ, ёҳуд довул сингари ана шу ихтилофий холларга кескин зарба бериб туради. Космология ғоялар аста-секин осмоний империянинг ҳар бир жабҳасидан маълум бир рамзийбелгилар тарзида ифодаланиб, расмий мулоқотлар, маросимлар ҳамда байрамларда ҳам номоён бўла бошлади. Осмоний ҳукмдорнинг рамзий тамғасидан уч горизонтал чизиқ, яъни ҳукмдор изнини ифодаловчи бир вертикал чизиқ кесиб ўтишини акс эттириб тарарди. Хитойда Конфуция аҳлоқига биноан инсон дунё тартиботи тизимида фавқулотдда ўрин тутиши, умумий дунё тақдири учун масъуллий ҳиссининг чексизлиги тарғиб этилса, космология ғоясида сиёсат ва космик ритм ўртасида муроса ўрнатилиши асосланди. Хитой сиёсати эса "инсон ўзига нима" деб эмас, "инсон давлат учун нима" деган саволга жавоб излар эди. Инсон жамиятда фақат ўз қобилиятига таяниб, қачон ундан фойдаланишлари муддатини кутиб яшашга маҳкум этилган эди. Шу боисдан ҳам Хитойда давлат жаъмики жараёнларни

www.arxiv.uz бошқарувчи куч сифатида жамиятда ҳар хил индивиднинг ижтимоий мавқеини ҳам белгилаб борувчи омил вазифасини ўтар эди. Кофуция осмоний ғоя назариясини социологик тадқиқ этган ҳолда маърифий бўёқлар билан янада ривожлантирди. Унинг нуқтаи назарига кўра, жамиятни мустаҳкам муносабатлар тизимига эга бўлган оилага ухшатиш мумкин. У одамлар ўртасидаги муносабатлар тизимини беш куринишга ажратади. Улар қуйидагилар: 1) Ота ва фарзант; 2) эр ва хотин; 3) ака-укалар; 4) турли оилалар ва ниҳоят, 5) ҳукмдор ва фуқаролараро муносабатлар. Инсон, Конфуций фикрига кўра, нима ҳаёлига келса шуни қилишга эмас, балки жамият томонидан белгилаб қўйилган, ижтимоий табақа моҳиятидан келиб чиқувчи мажбуриятларни бажаришга масъулдир. Конфуция жамиятни бошқарув масаласида шундай деган эди: “Агар мен ҳукумдорлардан бирортаси жамиятни бошқарув ишига жалб этгудек бўлса, 12 ойда ишда ижобий ўзгаришлар ясаган ва уч йил мобайнида бошқарув ишини тубдан такомиллашган бўлур эди” 1 . Афсуски, Хитой ҳукумдорлардан ҳеч бири унинг хизматидан фойдаланишни лозим топмаган. Конфуций нуқтаи назарига кўра, ҳар бир шахс ўзига белгиланган ижтимоий мавқе доирасидан сидқидилдан фаолият юритиши, яъни ота она ўрнида, фарзант фарзант сифатида, ҳукумдор эса ҳукумдордек иш қилиши лозим. Конфуций кишиларни жамиятда эгаллаб турган ўринларни, ижтимоий мавқеларини ўзгартиришларига қарши турган. У инсонларнинг ўз ижтимоий мавқеларини ўзгартириш йўлидан эмас, балки шу мавқе мазмунини теран билимлар билан бойитишга чақиради. Билимлар кишиларга нафақат маълумотли бўлиши учун, балки тўғри иш тутиш, оқил хатти ҳаракатлар қилиш учун ҳам керакдир. 2 Конфуций шарқ мутафаккирларига хос хусусиятларни намоён этиб, жамиятда кишилар турли ижтимоий табақаларда яшашларини маъқуллаган ҳолда, бу табақалар ўртасида доимий муроса, келишув бўлишини, зиддиятлар 1 История социологических учений, Древний Восток. М.: Изд. АН, 1950,с230. 2 История социологических учений, Древний Восток. М.: Изд. АН, 1950, 228-бет.

www.arxiv.uz асло йўл қўймаслик зарурлигини уқтиради. Конфуций ҳам ижтимоий тарақиёт давлатлараро ва табақалараро консенсус-якдиллик, ҳамфикрлилик амалда ошгандагина юз беришга қатъий ишонади. Қадимги Шарқ фалсафаси, унинг теологик асослари қадимги Мовароуннаҳр худудида яшовчи ҳалқларнинг ижтимоий жараёнларга муносабатлари ва фикрлаш тарзига бевосита ўз таъсирини кўрсатган. Хусусан, ўзбек ҳалқи ва унинг бой маънавиятининг шаклланишига ислом динининг кириб келиши ва унинг ҳалқ томонидан қабул қилиниши ўзига хос ходиса бўлди, деб ҳисоблаш мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ўзбек ҳалқи Ислом динига ўз миллий хусусиятлари, урф-одатлар, турмуш тарзи, анъаналари билан кириб келди. Бу эса қабул қилинган ислом теологияси назариясига тегишли аниқликлар ва тадрижий ўзгартиришлар киритилиши тақозо эта бошлади. Мовароуннаҳр жамоатчилик фикри тарихини ўрганишда Абу Мансур ал- Мотуридийнинг ўрни беқиёсдир. Суннийлик асосида исломдаги катта йўналишни ташкил этувчи Мотуридия мактабининг асосчиси Абу Мансур ал- Мотуридий асарларига нафақат диншунослик, балки жамият, жамоа, ижтимоий жараёнлар ва хусусан шахс ҳақидаги таълимот сифатида ёндошиш, уларни Мовороуннаҳр халқлари ҳаёт тарзи, менталитетига мувофиқ келувчи, улар ғоявий, эътиқотий якдилликка ундовчи яхлит илмий социологик концепция сифатида баҳолаш ва ҳар томонлама ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Ульрих Рудольф шахснинг ислом эътиқоти доирасидаги фаолият, эркин фикрлаш ҳуқуқи ва имкониятларини атрофлича асослаган Ал-Мотуридий қарашларини оқилона меъёр, инсон шаъни, мавқеига энг мувофиқ келувчи назария деб баҳолаганда, буюк ҳамюртимизнинг характерли қирраларини очиб берди. Дарҳақиқат, инсон шахси ва мавқеи масаласи, уни турли ижтимоий-сиёсий, керак бўлса, диний тазйиқлардан ҳимоя қилувчи Ал-Мотуридийнинг муросавий мувозанат концепциясини, исломни англаш жараёнларидаги ижобий жиҳатлар йиғиндисигина эмас, балки Мовароуннаҳрдаги реал ижтимоий-сиёсий муҳит, халқ турмуш тарзи, менталитети, бой маданий-тарихий тажрибаси билан бойитилган инсоний ёндашувлар синтези, деб баҳолаш мақсадга мувофиқдир.

www.arxiv.uz Ал-Мотуриди жамоа ва жамиятнинг воқелик моҳиятини рамзларда талқин этишда диққатни қаратади. Инсоннинг интеллектуал камолоти, шартлилик, рамзларга кўчиш даражасига, ўзликни нечоғли мавҳумлаштиришга боғлиқлигини, бу эса ўз навбатида моҳиятни шунчалик тўғри англаш имкониятини беришини асослаб беради. Ал-Мотуридий жабарийларнинг, инсонни ҳамма амаллари олдиндан унинг тақдирида ёзиб қўйилган, шу боисдан у ўзи қилаётган ишларга масъул эмас, деган нуқтаий назарини ҳам, қадарийларнинг, Оллоҳ инсон фаолиятлари ва амалларининг ҳимоячи эмас, деган нуқтаи назарини ҳам асосли танқит қилиб, инсон яхши ва ёмон амалларини ўз эркига кўра танлаши ва бу йўлда Оллоҳни мададини олиши назариясини илгари суради. Шу асосларда Ал- Мотуридий Мовароуннаҳр жамоатчилик фикрининг маънавий асослари кучли инсоний мазмун билан бойитилишига катта хисса қўшади. Ал-Мотуридий инсондаги ихтиёр, танлаш имконияти жамоага қарши йўналтирилмаслиги, шахс давлат олдида масъул бўлгани каби, давлат ҳам шахс олдида масъул бўлишини назарий асослайди. Шунингдек, Ал-Мотуридий шахснинг танлаш ва ирода олдида уствор куч эмаслиги, жамоавий ирода шахсдан юқори туришини асослайди. Эътиқот қилувчи ўз ихтиёри билан жамоага қарши турмаслиги лозим. Чунки, умумийликдан хусусийликка кўра ҳақлик хисаси кўпоқдир. Мазкур даъват Мотуридий қарашларининг Мовароуннаҳр халқлари менталитетига ислом эътиқотини мувофиқлаштириш, исломни янада инсон манфаатларига яқинлаштириш рағбатидан юзага келган, деб ҳисоблаш мумкин. Хулоса сифатида Ал-Мотуридий Мовароуннаҳр ижтимоий фикрига кўрсатган таъсирини қўйидаги йўналишларда қайд этиш мумкин. а) Ал-Мотуридий Мовароуннаҳр жамоатчилик фикри шаклланишининг ўзига хослигини инобатга олиб, умумий фикрга кишиларни онгли тарзда, ихтиёрий равишда бирлашишда даъват этган. Бундай фикр бирлиги исломий эътиқотдда ҳам, ҳаётий-ахлоқий соҳаларда ҳам, мафкуравий сиёсат ҳам инсонларнинг якдилликка эришишларида намоён бўлади;

www.arxiv.uz б) Ал-Мотуридий Мовароуннаҳр учун хос бўлган моҳиятни аксарият рамзларда талқин этиш хусусиятига, бу борада, чуқур илдиз отган ижтимоий майлга диққатни жалб этади. Инсоннинг интеллектуал камолоти шартлиликлар, рамзларга кўчиш даражасига, ўзликни нечоғлик мажозийлашувига боғлиқлигига, бу эса ўз навбатида моҳиятни шунчалар теран англаш имконини беришини асослаб беради; в) Ал-Мотуридий Мовароуннаҳр ижтимоий муҳит барқарорлиги жамиятдаги маънавий тўлақонлилигини таъминлаш, мавжуд турмуш тарзи, анъанлар, халқ маросим ва урф-одатлари, миллий менталитет, этник, руҳий- интеллектуал ўзига хослиларга таянган ҳолда амалга ошувига ишонади. Зеро, Абу Ҳанафия мазҳабийнинг моҳияти ҳам ислом таълимотининг реал воқелик базисида амал этиши, шу базис негизида янги эътиқот, ижтимоий онг йўналишининг шаклланиши ва такомил топишини асослайди. г) Абу Мансур ал-Мотуридий амалга ошадиган барча саъй-ҳаракатларини, қолаверса, ана шу саъй-ҳаракатларининг маънавий-руҳий ифодаси сифатида намоён бўлувчи, ҳамда қайта фаолиятлар юзага келишига асос бўлувчи жамиятнинг умумий ижтимоий фикри икки томонлама тарзда руй беришини асослаб беради. Яъни, бир томондан, ҳар бир алоҳида шахс тақдирининг азалий ҳукм асосида рўёбга чиқиши ҳамда амал этиши эътироф этилган ҳолда ҳар қандай ҳолатда ҳам шахснинг эркин танлаш имконияти сақланиб қолишини атрофлича асослайди. Бу нуқтаи назар, яъни ижтимоий воқеликка эркин ёндашув ва ихтиёрийлик назариясини жамият доираси зўрлик, зўровонлик ҳодисалари билан ўзаро мувофиқлаша олмаслиги ғоясини Абу Райҳон Беруний давом эттирган эди. Унинг “одамларнинг кучсизлиги ҳам ўзидан заиф бўлган бировларга эгалик ва раислик қилишдан ҳоли эмас” (Беруний А.Р. Танланган асарлар, 1. том, 51-53 бетлар) деган нуқтаи назар Абу Мансур ал- Мотуридийнинг инсон озодлиги, Оллоҳ олдида ўз тақдирини яратишда эркинлиги ғоясининг узвий ва мантиқий давомидир; д) Абу Мансур ал-Мотуридий Қуръони Каримдаги дин исбот талаб далилларга эмас, балки эътиқод ва ишончга асосланиши лозимлигини ҳар

www.arxiv.uz томонлама тавсифлаб, жамиятдаги ижтимоий фикр барқарорлиги ҳам тазйиқ ва куч воситасида эмас, балки ўзаро ҳамжиҳатдлик, ҳамкорлик негизида амал қилиши ғоясини илгари суради. Улуғ мутафаккир ўзи яшаган даврдаги муракаб ижтимоий-сиёсий вазиятлар, диний зиддиятлар, эътиқотий қарама-қаршиликлар муҳитида оқилона ўрта меъёр муросавий мувозанат концепциясини ишлаб чиққанлиги ва ана шу тўлақонли назарий таълимот воситаси Абу Ҳанифа томонидан асосланган суннийлик мазҳабининг Мовароуннаҳр кенг ёйилишига ҳисса қўшди. Мовароуннаҳр табиат ва жамиятни социологик англаш ва ўрганиш улуғ мутафаккир Ал-Форобий томонидан жиддий кенгайтирилди. У Абу Мансур ал- Мотуридий томонидан илмий-теологик жиҳатдан асосланган инсон эрки назариясини янада ривожлантирди. У ўзининг “Фозил одамлар шаҳри” асарида инсондаги инсонлик моҳияти ўзликни англашдан бошланиши, фозил шахс воқеа ва ходисаларнинг моҳиятини идрок эта билишини, моҳиятга интилиш ҳақни таниш эканлигини, инсонга берилган руҳ ақлни ривожлантиришга, унга қувват бағишлашга масъул илоҳий куч эканлигини, ақл эса инсон томонидан нарсаларни моҳиятан танлаб фарқлашга кўмак беришини асослаб беради. Форобий оламни англашда ворисийлик омилини жуда катта кучга эга эканлигини олоҳида қайд этади. Унинг фикрига кўра, инсон барча ҳақиқатларни ўзининг қисқа умри давомида англашга, табиат ва жамиятнинг барча сиру- асрорларини тушуниб, идрок эта олишга қодир эмас. Шу боисдан у ўзидан олдинга аждодлари томонидан билдирилган фикр-хулосаларини борича шубҳаланмай ўзлаштириши зарурлиги, илм-маърифат бобида етук донишмандлар фикрларига эргашиши лозимлигини алоҳида таъкидлайди. Форобий жамиятнинг бообрў шахслари, олимлари, оқил кишилари ижтимоий тараққиётнинг ҳаракатлан-тирувчи кучларидир, деб ҳисоблайди. Форобий ўша пайтдаёқ ижтимоий фикрнинг аҳамияти катта эканлигини чуқур англаб, замонавий социологияда кўп қўлланувчи экспертлар, яъни ўз даврининг етук донишмандлари фикрларига таяниб иш тутиш зарурлигига урғу беради. “Донишмандларга ишониб, уларга эргашувчи одамлар ўша нарсаларни

www.arxiv.uz донишмандлар билгандай билиб оладиган. Зеро, донишмандларнинг билимлари, энг яхши билимлардур” 1 . Биринчи минг йилликнинг сўнгида (973 йил, 4 сентябрь) таввалуд топган улуғ бобокалонимиз Абу Райҳон Беруний ҳам социология назариясини ривожлантириш ишига улкан хисса қўшди. Берунийнинг “Қадимги ҳалқлардан қолган ёдгорликлар” деб номланган қомусий китобини тўла маънода инсоният тарихининг ўтган 5 минг йиллиги воқеалари таҳлили ва синтезига бағишланган мумтоз этносоциологик асар, деб баҳолаш мумкин. Мазкур китобда улуғ мутафаккир асар ёзилиши жараёнида олиб борган социологик тадқиқотлари, қўллаган усуллари хусусида сўз юритиб шундай ёзган: “Мазкур асарни ёзиш асносида ўзимга ишонч ҳосил қилдим-ки, ақлий нарсалардан далил келтириш, кузатилган нарсаларга қиёс қилиш йўли билан ҳақиқат маълумотларга эга бўлиши мумкин эмас. Бунда фақат “китоб аҳллари” ва турли дин арбобларига, шу (эътиқотларга) амал қилувчи ҳар хил маслак ва ишонч эгаларига эргашиш, уларнинг тушунчаларини ҳамиша асос тутиш билан белгиланади. Сўнгра уларнинг исбот учун келтирган сўз ва эътиқотларини бир- бирига солиштириш билан билинади” 2 . Абу Райҳан Беруний дунёнинг социологик манзараси эволюцион жараён натижасида таркиб топганлигини алоҳида қайд этади. “Тузилиш ва бузилиш натижасида унсур бўлаклари бир-бирига қўшилиб, дунё обод бўлган ва олам тартибга тушган” 1 Айни чоғда Беруний оламни ижтимоий тараққиётга олиб келувчи куч зиддият ва қарама-қаршиликлар эмас, балки турли ижтимоий даражалардаги муроса ва консенсус эканлигини ўқтиради. “Қарама-қаршилиги равшан аён бўлган нарсага қандай ишониб бўлади” 2 , улуғ мутафаккир қарама- қаршиликлардан холи бўлган жараёнларида ўзгариш эҳтиёжи кучайишига ишора қилади. 1 Абу Наср Фаробий, Фозил одамлар шащри.,Т.1993 йил, 167 бет. 2 Абу Рай щон Беруний. Танланган асарлар, 1-том. Т. 1968, 406-бет. 1 Абу Рай щон Беруний. Танланган асарлар, 1-том, 51-бет. 2 Шу ерда, 44-бет.

www.arxiv.uz Беруний социологиядаги муҳим соҳа ижтимоий табақалашув ҳақида ҳам фикр юритиб, шундай дейди: “Тилларнинг турлича бўлишига сабаб одамларнинг гуруҳларга ажралиб келиш, бир-биридан узоқ туриши, уларнинг ҳар бирида турли ҳохишларни ифодалаш учун (зарур) бўлган сўзларга эҳтиёж туғилишидир. Узоқ замонлар ўтиши билан ҳалиги иборалар кўпайиб, ёдда сақланиши ва такрорланиши натижасида таркиб топиб, тартибга тушган” 3 . Улуғ мутафаккир Абу Али Ибн Синонинг социологик қарашлари ўзининг илмий теранлиги, воқеликка хушёр баҳо бериш хусусияти билан ажралиб туради. Ибн Сино оламнинг барқарор амал қилиши жамият ва табиатнинг синегетик, яъни ўз-ўзини идора қилиш, мустақил бошқариш хусусиятининг ишга тушиши ва ҳаракатланиши билан изоҳланади. Консерватив теология назариясида мавжуд бўлган ҳамма нарсаларнинг юз беришида тақдири азалнинг роли, илоҳий ҳукмнинг мутлоқлашуви ғоясига қарши чиқиб, Ибн Сино дунё камолоти учун жамият аъзоларининг эркин фаолиятига ҳам катта эҳтиёж борлигини асослаб беради. Ибн Сино Оллоҳнинг ақлдан ташқари фаолиятларга ҳам қобиллиги ғоясига қарши чиқиб, Оллоҳ фаолияти ақлдан ташқари бўлиши мумкин эмаслиги, яратилган нарсаларнингбарчаси инсоний ақл томонидан идрок эта олиниши кераклигини ҳам асослаб беради. Ибн Сино дунёнинг абадийлиги ҳар бир юз берувчи нарсанинг албатта бир кун келиб яратилиши мумкинлиги билан изоҳланиши, дунёни ғайри табиий нарсаларнинг йўқлигини таъкидлайди. Бу фикр бўлажак социологларни жамият ходисаларини ўрганишда фақат исбот этилиши мумкинбўлган ижтимоий жараёнлар ва ижтимоий гуруҳлар муаммолари тадқиқ этиш мақсадга мувофиқлиги ғояси билан ҳам қуроллантиради. XI асрда яратилган туркий халқлар учун муқаддаси обида ҳисобланувчи китоб Юсуф Ҳос Хожи нинг "Қутадғу Билиг"- "Саодатга йўлловчи билим" деб аталган асари ҳам социологик қарашларга бойдир. Бу китоб ахлоқ-одоб, таълим 3 Абу Рай щон Беруний. Танланган асарлар, 1-том, 231-бет.

www.arxiv.uz ва тарбия ҳамда маънавий камолотнинг йўл йўриқларини, усулларини, чора- тадбирларини мужассамлаштириб, ўзида жам қилган буюк қомусий асардир. Юсуф Ҳос Хожиб жамият ва табиат борасидаги барча баҳсларни таълим атрофида олиб барар экан, ўз даври, мавжуд ижтимоий-сиёсий тузум, маънавий- моддий ҳаёт жараёнлари хусусида муфассал маълумотлар беради. У ўша даврнинг турли ижтимоий табақалари, тоифалари ва гуруҳлари, уларнинг турмуш тарзи, расм-русумлари, қонун-қоидалари, ҳунар ва касбу-корлари, жамиятда тутган мавқелари, давлат тузумини қандай асосда қурилганлиги, ҳар бир табақанинг дунёқараши хусусида атрофлича социологик асосланган маълумотларни ўртага ташлайди. Юсуф Ҳос Хожиб жамиятнинг том маънодаги камолоти фақат таълим воситасида амалга ошади, деб ҳисоблайди. Дунёдаги барча бойликлар маваққатдир, ўткинчидир, сарфланса тугаб битади, фақат билим бойлигигина қанча сарф этилса, шунча кўпаяверади, деб ўргатади улуғ мутафаккир. Социологиянинг донишмандлик талаби юқори бўлган фан эканлиги учун ҳам аждодларимизнинг жамиятни бевоситаўрганишга доир вазмин умумлашмаларга, хулосавий мушоҳадаларга бой асарлари уларни маънавий- ақлий камолотгаэришган йилларида, сермазмун умрларнинг сўнгги давларида яратилгандир. Масалан Амир Темурнинг “Тузуклари” Мирзо Улуғбекнинг “Тўрт усул тарихи”, Алишер Навоийнинг “Мажолис ун нафоис”, “Маҳбуб ул-Қулуб” асарлари шулар жумласидандир. Алишер Навоий нинг “Маҳбуб ул-қулуб” асарида бевосита ўз давридаги деярли барча ижтимоий гуруҳ ва табақаларга тавсиф берилади ва уларнинг қайси бири яхши ёки ёмон, қайси бири инсонийликка, халққа, мамлакатга фойдали ёки зарарли эканлиги баён этилади. Алишер Новоий жамиятнинг миқдори ва сифати жиҳатидан ижтимоий бўлинганлиги умуман оганда ижобий ходиса эканлиги, бу таснифланиш доирасининг қанчалик кенглиги мамлакат фаровонлик даражасининг ифодаси эканлиги хусусида эътиборида сазовор социологик қарашни асослаб беради. Улуғ мутафаккир жамиятдаги юздан ортиқроқ ижтимоий табақа хусусиятларини

www.arxiv.uz аниқлаб, уларнинг мамлакат ижтимоий тизимидаги ўрни ва фаолият имкониятларини равшан ифодалаб беради. Мазкур социологик таснифлашдан мақсад, уларни ижтимоий фойдалилик даражаларини ошириш эканлиги асарнинг мазмунини ташкил этади. Зеро, жамиятдаги таснифнинг қандай эканлигини билиш уларнинг мазмунини яхшилашга йўл очади. “ Шу жиҳатдан,- деб ёзади Алишер Навоий,-ҳамсухбатларни ва дўст-ёронларни бу ҳоллардан огоҳ ва хабардор қилмоқ вожиб кўриндики, токи уларда ҳар тоифани хислати ҳақида билимлар ва ҳар табақанинг аҳволи ҳақида тушунчалари бўлғай” 1 . 1 Алишер Новоий. Ма щбуб ул Кулубё Тошкент, /афур /улом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1983, 3-бет.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, - Т.: «Ўзбекистон», 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат. Т.1.-Т.: «Ўзбекистон»,1996. 104-108, 123-130-б. 3. Каримов И.А. Ҳозирги даврда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг долзарб вазифалари. Т.5.-Т.: «Ўзбекистон», 1997. 104- 114, 116-131-б. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсақасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.6.-Т.: «Ўзбекистон», 1997. 31-40, 125-135, 149-162-б 5. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда.-Т.: «Ўзбекистон», 2000. 6,8- 12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38, 47-48-б. 6. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари.-Т.: «Ўзбекистон», 2002. 7. Каримов И.А. Эл-юртга ҳалол, виждонан хизмат қилиш ҳар бир раҳбарнинг муқаддас бурчи. Андижон вилоят халқ депутатлари Кенгашининг навбатдан ташқари сессиясида сўзлаган нутқ. «Ишонч», 2004 йил 26 май.

O'xshashlar

Шарқ мутафаккирларининг сўзнинг ижтимоий хосланиши ҳақидаги қарашлари

Тилшунослик окимлари ва мактаблари

Педагогик фикр тарихи ва мактаб амалиётида укитувчи махорати масалалари

Маънавий-рухий киёфанинг миллий асослари

Социолингвистика тарихи