Маънавий-рухий киёфанинг миллий асослари - Tilshunoslik - Referatlar

Маънавий-рухий киёфанинг миллий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

Маънавий-руҳий қиёфанинг миллий асослари Режа: 1. Ўзбек халқи манавий-руҳий қиёфасининг ўзига хос жиҳатлари унинг тарихий илдизлари 2. Миллат руҳиятини миллий ғояда намоён бўлиши

Ҳар қайси халқ ёки миллатнинг тафаккури, турмуш тарзи, маънавий қарашлари ўз-ўзидан бўш жойда шаклланиб қолмайди. Уларнинг вужудга келиши ва ривожланишида аниқ тарихий, табиий ва ижтимоий омиллар асос бўлишини ҳаммамиз яхши биламиз. Ислом Каримов Маънавий-руҳий қиёфа миллатларнинг мавжуд ва идрок этиш мумкин бўлган белгилардан бири бўлиб, унинг келиб чиқиши халқнинг бутун тарихи билан узвий боғлангандир. Ўзбек халқининг маънавий-руҳий қиёфасининг тарихий илдизлари ҳақида сўз юритганда, ўзбек халқи 3 та катта диний- мафкуравий босқични (зардуштийлик, ислом, коммунистик) ўз бошидан кечирганлиги ва ҳар бир мафкуравий-диний таъсирлар даври тугагунча неча авлодлар алмашганини ва бу жараёнларнинг миллат феъл-атворида ўчмас из қолдирганини унутмаслик керак. Бу таъсирлар соф маънавий-руҳий таъсирларни ўз ичига олади. Бу ҳақда Президентимизнинг ҳам фикри диққатга сазавордир: “Халқ – ўзининг минг йиллик анъана ва тажрибалари сўнмас хотираси ва буюк туйғулари билан яшаб келаётган қудратли куч” 1 дир. Ўзбек халқининг қанчалар буюк тарихга эга эканлигини, унинг халқ сифатида шаклланиши узоқ ўтмишга бориб тақалашини таъкидлайдилар. Шундай экан, маънавий-руҳий қиёфага асосий таъсир этувчи омил тарихий жараёнлар ривожи экан, биз ўзбек халқи тарихидан унинг маънавий- руҳий қиёфасининг шаклланиш жараёнига эътиборни қаратамиз. Зеро, халқ мустақилликка эришгач, ўз илдизлари ва этник аждодларини билишга интилиши табиийдир. Бу эса маънавий-руҳий муҳитнинг ҳозирги кўринишини бир қадар тасаввур этиш имконини беради. Ўзбеклар ўзига хос шаклланиш жараёнига эга халқдир. Тарих гувоҳлик берадики, ўзбек халқи мазкур ҳудудда яшаган туб ерли этнослардан томир 1 Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Т:. Ўзбекистон", 2000 й. 30 б

олган, иккинчи илдизи эса қадимий туркий халқлардан бошланган. Ҳар иккала асосий илдизларнинг бирикиши - ўзаро синтези ўзбек элатини ва кейинчалик ўзбек миллатини ташкил этган. Миллат-арабча сўз бўлиб одатда халқ маъносини англатади. Фалсафа қомусий луғатида миллат тушунчасига замонавий таъриф берилган. Жумладан, унда “ миллат – бу тил, маънавият, миллий ўзликни англаш, руҳият, урф-одатлар, анъана ва қадриятлар ягоналиги асосида муайян ҳудудда яшовчи, ижтимоий алоқалар билан боғланган, мустақил субъект сифатида ўзига хос моддий ва маънавий бойликларни яратувчи кишиларнинг этник бирлигидир” 2 - деб таъриф берилади. “Миллат” тушунчасини таърифлаш мураккаб, миллат реал шахслардан ташкил топган, шу боис улар турли ички ҳис-ҳаёжон, руҳий салоҳиятга эгадирлар. Уларнинг даражаларига охирги нуқтани қўйишга интилишнинг ўзи масалага ғайриилмий ёндошувдан бошқа нарса эмас. Чунки миллий жараён узлуксиз, доимо ҳаракатдадир 3 - деб таъриф беради, татқиқотчи Отамуродов С. Демак, миллат маълум бир ҳудудда муқим яшаб, тарихий тараққиёт давомида ривожланиб келган одамларнинг маънавий-руҳий бирлигининг вужудга келиши асосида ташкил топар экан. Ўзбекларнинг миллат сифатида шаклланиш жараёни ҳамда маънавий- руҳий қиёфасининг ўзига хос жиҳатлари ҳақида академиклар Я.Ғуломов, И.Мўминов, Б.Аҳмедов, К.Шониёзов асарларида қимматли маълумотлар бор. Рус олимлари В. Бартольд, А.Якубовский, Л.Гумилёв, хорижий тадкикотчилар Г.Вамбери, Х.Ховорс, М.Пеллио, Х.Хукхэм, Э.Ольворт ва бошқалар ўзбек халқининг келиб чиқиши, унинг шаклланиш босқичлари ҳақида асарлар яратганлар. Ўзбек халқи маънавий-руҳий қиёфасининг ўзига хос жиҳатлари, унинг узоқ ва шонли тарихига бориб тақалади. Бу ҳақда маълумотлар форсийзабон ва туркий халқларнинг ҳаёт тарзларига оид маълумотлар Кадимги юнон 2 Фалсафа қомусий луғуат. Қ.Назаров таҳрири остида. – Тошкент: Шарқ, 2004. 134 б 3 Отамуродов С. Глобаллашув ва миллат. Т.: Маънавият. 2008 й. 23 б

тарихчиси Геродотнинг "Тарих" ва Страбоннинг "География", шунингдек Маҳмуд Қошғарийнинг "Девони луғотит-турк" асарларида ҳамда Урҳун- Енисей битиклари ва бошқа археологик ёдгорликлар орқали бизгача етиб келган. Геродотнинг "Тарих" китобида қадимги саклар, форслар ва массагетлар энг шарафлайдиган нарса жасурлик, дейилган. Шунга кўра, улар ўғил болаларни беш ёшидан бошлаб йигирма ёшгача фақат уч турдага маьнавиятга ўргатишган. У ҳам бўлса отда юриш, камондан отиш ва адолатли бўлиш бўлимларидир. Ўша вақтда ишлаб чиқариш куртак ҳолатида бўлганлигини, кишилар тирикчилиги асосан овга боғлиқ бўлганини ҳамда барча разолатлар манбаи қўрқоқлик ва адолатсизлик эканлигини ҳисобга олсак, бу тўрт маънавият ўша давр одамларини тўла қаноатлантирган. Кейинги иккита "жасурлик" ва "адолатли бўлиш" маънавияти шу кунгача долзарблигини йўқотмаган. Геродот форслар ва улар билан қўшни халқлар учун ёлғончилик ва қарздор бўлиш энг катта шармандалик ҳисобланган, дейди. Император Ян Дининг элчиси Вэй-Дзининг ҳисоботларида Самарқанд халқининг маънавий олами ҳақидаги маълумотлар мавжуд. "Аҳолиси моҳир савдогарлардир. Ўғил бола беш ёшга кирар экан, унга савод ўргата бошлайдилар" 4 , — дейди Вэй-Дзи. Бундан ташқари, Туронзамин ҳудудидаги халқлар маънавиятига оид маълумотларни биз халқ оғзаки ижоди намуналари — афсоналар, эпослар, қўшиқ ва достонлардан билсак бўлади. Буларнинг энг қадимийлари "Авесто" ва Фирдавсийнинг "Шоҳнома" асари бўлса, қадимги мақол, қўшиқ ва лирик шеърлар эса XI асрда яшаб ўтган Маҳмуд Қошғарийнинг "Девону луғотит- турк" асарида ўз ифодасини топган. Бизгача етиб келган манбалар аждодларимизнинг ватанни, халқни севиш, ор-номус ва дўстга садоқат, бурч ҳисси, ҳар қандай машаққатларга бардош бериш аждодларимизнинг асосий маънавий хислатлари бўлганлигидан гувоҳлик беради. Бу хилдаги маънавий қиёфага оид 4 Бичурин Н.Я. Собрание свидений...М.: 1951г., т 1. с. 221

намуналарни биз халқ оғзаки ижоди асарларидан билсак бўлади. Халқ оғзаки ижодида аҳолининг маънавий-руҳий қиёфаси мифологик образлар ва афсонавий қаҳрамонлар орқали беришга ҳаракат қилинган. Бу мифологик образ ва қаҳрамонлар кишиларнинг осойишталиги ва бахт-саодати учун курашиб, фидокорлик кўрсатадилар, Чунончи, Гершасп ва Эликбек ҳақидаги афсоналарда аждар ва жинларни енгиб, ўлимдан қўрқмай, кишиларни ҳалокатдан қутқарувчи мард ва баҳодирлар образлари тасвирланган. Марказий Осиё халқлари қадимда яратган каҳрамонлар орасида чет эл босқинчиларига қарши ватанпарварлик курашларини олиб борганлар асосий ўринни эгаллайди. Чунончи, Тўмарис, Широқ, Зарина, Рустам, Сиёвуш ва ҳоказолар. "Тўмарис" -эпосида Марказий Осиё аҳолисининг чет эл босқинчиларига, хусусан эрамиздан аввалги VI асрда бу ўлкага бостириб кирган Аҳомонийлар шоҳи Кирга қарши қаҳрамона кураши акс этган. "Широқ" эпосида ҳам Марказий Осиё халқларнинг чет эл босқинчиларига қарши қаҳрамона кураши акс этган. Ватанпарварлик ва жасорат, ватан ва халқ бахт-саодати йўлида фидойилик қилишга шай туриш каби юксак маънавийлик сак қабиласининг чўпони Широқ тимсолида гавдаланган. Халқ оғзаки ижодиётининг ажойиб дурдонаси, муҳим таркибий қисми бўлган "Гўрўғли", "Ёдгор" "Рустамхон", "Юсуф билан Аҳмад", "Баҳром ва Гуландом", "Вомиқ билан Узро", "Фарҳод ва Ширин", "Лайли а Мажнун" сингари неча-неча ўнлаб ва юзлаб достонларнинг ҳар бирида шундай ғоялар, фикрлар илгари сурилганки, ўз аҳамиятига кўра улар миллий хусусиятларга эга бўлиш билан бирга умуминсоний, жаҳоний қимматдорликка ҳам эгадир. Бундай дейишимизнинг асосий боиси номлари зикр этилган асарларнинг деярли ҳаммасида душманга қарши курашда жасорат кўрсатиш, она замин ободлиги учун кураш, тинчликнинг бузилиши, қон тўкилишларга йўл қўймаслик, халқлар, эл-юртлар ҳамкорлиги, миллий ҳамжиҳатлик, истиқбол йўлида қайғуриш сингари ғоятда муҳим, аҳамиятини ҳеч қачон

йўқотмайдиган, жаҳондаги барча халқлар, миллатлар, мамлакатлар учун ҳам зарур бўлган ғоялар, мазмун ва фикрларга бойлигидир. Ўзбекларнинг Мовароуннаҳр ва Хоразм ҳудудида ҳамда уларга туташ минтақалардаги ўтроқ деҳқончилик ва ҳунармандчилик маданиятига эга халқ эканлигига халқимизнинг она табиатга, ерга, сувга, ҳавога, оловга бўлган чексиз ҳурмати ва уларни эъзозлаш билан боғлиқ турфа хил урф-одат ва маросимлари, анъанавий деҳқончилик ва ҳунармандчилик удумлари, кўп асрлик ислом шароитидан қатъий назар, ўзбек халқининг турмуш-тарзида, урф-одатларида сақланиб келаётган сон-саноқсиз зардуштийлик элементларида айниқса яққол ифодаланган. Зардуштийликнинг пайдо бўлиши эрамиздан олдинги X асрга тўғри келади. Унинг муқаддас китоби “Авесто” ҳам бирдан юзага келган эмас. У бир неча асрлар мобайнида яратилган. Зардушт “Авесто”нинг қадимий нусхаларини ўрганиб, тўплаб бир китоб ҳолига келтирган. У 30 та коҳин билан уч йил давомида “Авесто”нинг бўлимларини йиғиб, бир тизимга солган ва 12 минг ҳўкиз терисига зарҳал ҳарфлар билан ёздирган 5 . Авесто қуйидаги беш қисмдан иборат: 1. Вендидод — 22 бобдан иборат бўлиб, унда Ахура Мазда Ердаги барча мавжудотнинг яратувчиси эканлиги баён этилади. 2. Виспарад — 24 бобдан иборат бўлиб, ибодат қўшиқларидан ташкил топган. Зулмат кучларига қарши кучлар куйланади. 3. Ясна — 72 бобдан иборат бўлиб, қурбонлик вақтида, маросимда айтиладиган қўшиқлардан ташкил топган. 4. Яшт — 22 қўшиқдан иборат бўлиб, зардуштийлик маъбудалари мадҳи куйланган. 5. Хўрда Авесто — Кичик Авесто — қуёш, ой ва бошқа худо ҳамда маъбудалар шарафига айтилган кичик ибодат матнларидан иборат. 5 Тоҳир Карим. Миллий тафаккур тараққиётидан. – Т.:Чўлпон, 2003 й., 47 б.

Бу китобнинг кўп қисми Искандар Зулқарнайн ва араблар истилоси даврида йўқолиб кетган. Бизгача етиб келган нусхаси 1374 йилда кўчирилган бўлиб, ҳозирда Копенгагендаги кутубхонада сақланиб келинмоқда. “Авесто” таълимотига кўра олам қарама-қаршиликлар кураши асосига қурилган: жисмоний нарсаларда ёруғлик ва зулмат, тирик табиатда ҳаёт ва ўлим, маънавий оламда эзгулик ва ёвузлик, ижтимоий ҳаётда адолатли қонунлар билан қонунсизликлар ўртасидаги курашларда ўз ифодасини топади. Ёруғлик, эзгулик кучларига Ахура Мазда бошчилик қилиб, эзгуликни вужудга келтираверади, ёвузлик руҳи бўлган Аҳримон унга қарши курашиб, одамларни ёмон иш ва йўлларга бошлайверади. Имон-эътиқодли одам албатта, эзгулик тарафида туради. Бу курашда ёруғликнинг зулмат, эзгуликнинг ёмонлик усгидан ғалабасига ишонч билдирилади. Зардуштийлик динида инсон яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги курашда ўйинчоқ эмас, балки танлаш эркинлигига эга бўлган, ўз фаоллиги билан адолат тантасига таъсир эта оладиган шахс сифатида эътироф этилган. Инсоннинг бу ҳуқуқини муқаддас деб билишган. Таналарингизга нисбатан қалбингиз ҳақида кўпроқ қайғуринг, яъни аввал маънавий дунёингиз мусаффо бўлса, моддий турмушингиз ҳам мукаммал бўлиб бораверади, дейилади “Авесто”да. “Авесто”да меҳнат ниҳоятда улуғланади. Меҳнатни яхшилик, моддий ноз-неъматлар манбаи деб билади. Инсон саховатли бўлиши учун аввало меҳнат қилиши, ўз қўли билан ноз-неъматлар яратиши зарурлиги уқтирилади. “Авесто”да: “Дон эккан киши тақводорлик уруғини экади, у Маздага ихлосмандлик эътиқодини олға суради, имонни озиқлантириб туради..” 6 , дейилади. “Авесто”да инсон ахлоқ-одоби, маънавияти қуйидаги учликда: Гумата — яхши фикр, Гугта — яхши сўз, Гваршта — яхши ишда ифодаланади. “Мен яхши фикр, яхши сўз, яхши ишга шон-шавкат бахш этаман”, — деб таъкидлайди АхураМазда. 6 Махмудов Т. Авесто ҳақида – Т.: Шарқ, 2000 й., 85 б.

Шуни алоҳида таъкидлаш муҳимки, зардуштийлик ўзбек халқи маънавий-руҳий қиёфасининг пойдевори сифатида эътироф этишга барча асосларимиз мавжуд. Негаки, ҳозиргача сақланиб келаётган зардуштийлик билан боғлиқ бўлган одатларни, мисол учун табаррук жойлардаги дарахтларга ип, от ёлини боғлаб қуйиш, қабр бошига шам ёқиш, тупроқни юзга суртиш, танга пул сочиш ва шунга ўхшаш одатларни санаб охирига етиб бўлмайди 7 . Шунингдек бугунги кунда ўзига хос тарзда ривожланаётган шаҳарсозлик ва меъморчилик анъаналаримиз, бой фольклор намуналаримиз, ёзма мерос, адабиёт, санъатга бўлган қизиқишларимиз, эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги кураш, коинот ва замин, инсон ва ҳаво, ўлим ва абадият ҳақидаги асотир ва ривоятларимизда, асосан ўтроқ маданият соҳибларига тегишли бўлган Наврўз, Меҳржон, Сада, Гул сайллари, Ҳосил байрами каби байрам ва сайлларнинг давомийлиги ёки инсоннинг қайғули онлари, мотам маросимларида махсус ўлик хизматчилари-ғассоллар, гўрковлар иштироки билан боғлиқ удумларимиз, расм-русмларимиз давом этиб келаётганлиги фикримиз далилидир. Президентимиз зардуштийликни ўзбек маънавий-руҳий қиёфасининг асоси эканлигини қуйидаги фикрлари билан таъкидлайдилар, "Маънавий- руҳий тикланиш инсоннинг ерга ва унинг бойликларига бўлган муносабатини ҳам ўз ичига олиши лозим... Ер, ҳаво, сув ва олов (қуёш) Марказий Осиёда қадимдан эъзозлаб келинган, аждодларимизнинг зардуштийлиқдан тортиб то исломгача бўлган барча динлари томонидан муносиб қадрлаб келинган" 8 . Маънавий-руҳий қиёфа ҳар бир миллат учун миллий ва диний қисмлардан иборат. Бу эса ислом фалсафасини ўзбек халқи маънавий-руҳий қиёфасига таъсирини татқиқ этиш ғоят долзарб масала эканлигига далолатдир. 7 Худойбердиев И. Ислом, шахс ва миллий психология – Т.: Фан, 1994 132 б. 8 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари, "Ўзбекистон", 1997, 145-бет.

Исломнинг, умуман диннинг жамиятдаги аҳамияти ҳақида Президентимизнинг қуйидаги фикрлари мавжуд: “Биз дин бундан буён ҳам аҳолини энг олий руҳий, ахлоқий ва маънавий қадриятлардан, тарихий ва маданий меросдан баҳраманд қилиши тарафдоримиз " 9 . Шундай килиб, ислом поклик, ростгуйлик, хайрихоҳлик, ҳурмат-иззат, меҳр-оқибат, кичикларга ва кексаларга ғамхўрлик, диёнат, ўзгаларга хиёнат қилмаслик, ҳалоллик, ахлоқий камолот каби тушунча ва меъёрларни маънавиятимизга сингдириб келган. Ислом маънавий-руҳий қиёфада инсонларнинг феъл-атвори, ўйи, хатти- ҳаракати, ниятида амал қилиниши лозим бўлган фазилатларни қайтадан кўриб чиқишга ҳаракат қилди. Бу фазилатлар одамларнинг шахсий ҳаётида, муомила муносабатларида риоя қилиниши лозим бўлган меъёрларни аниқ, содда қилиб тушунтирди. Салбий сифат, амалларни ҳаром, ижобийларини ҳалолга ажратди. Бу билан ислом ўзбек халқи маънавий-руҳий қиёфасини тамоман янгилади. Ҳали ҳеч бир таълимот бу даражада қандай вазиятда, қаерда қандай йўл тутишни ўргатишнинг аниқ жавобларини бера олмаган эди. Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.)нинг “Оллоҳ таоло бир неча амалларни фарз қилди; сизлар уларни зое қилмай адо этингизлар! Яна бир неча ишларни чегаралаб қўйди; сизлар ўша чегаралардан тажовуз қилиб ўтиб кетманглар! Бир неча нарсаларни ҳаром қилди; сизлар улар ҳақида баҳслашиб ўтирманглар! Деган ҳадисга таяниб ўзбекларнинг руҳиятига 1300 йил давомида фарз, вожиб, суннат, мустаҳаб, мубоҳ, макруҳ тушунчалари сингдириб келинди. Ижобий амалларни қилганларга савоб, қилмаганларга гуноҳ ваъда қилинди. Юқоридаги қоидалар ўзбек миллий руҳиятидан чуқур жой олган, шунинг учун ҳам, биз маънавий-руҳий қиёфамизни исломсиз тасаввур қила олмаймиз. VIII асрдан бошлаб Моварауннаҳрда ислом ҳукмрон мафкурага айланиб, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини ўз назоратига олди. Бу борада биргина маънавий -маданий соҳаларгина эмас, балки иқтисодий жараёнлар ҳам унга 9 Ўша асар 144-145 бб.

мойиллик қилди. Бундан англашиладики, бир томондан, исломнинг ўзи мавжуд миллий воқеаликка ва турмуш тарзига мослашади, иккинчи томондан, уларни ҳам ўзига мослаштиради, яъни ислом ҳуқуқи, шариат меъёрлари шаклланиши жараёнида маҳаллий шарт-шароитни ҳисобга олди ҳамда Қуръон талабларига, якка худолик тамойили-тавҳидга мос келмайдиган маҳаллий хусусиятларни, ижтимоий ҳодисаларни инкор қилди ва уларнинг бартараф этилиши учун маънавий-мафкуравий, ҳуқуқий асос бўлиб қолди. Табиийки, ислом мустаҳкамлангани сайин ижтимоий ҳаёт нафақат иктисодиёт, балки маънавият, ижтимоий алоқалар ва муносабатлар ҳам унга тўлиқ буйсундирилди ва мослаштирилди. Жамиятда турғунлик ҳуқуқий онг, ахлоқ, эстетик, фалсафий онг ҳам, умуман ижтимоий онгнинг ўзи ҳам, ислом ақидалари таъсирида шаклланди ва ислом доирасида ҳаракатга келди. Оламга муносабат, табиат ва жамият, инсонга оид ҳадислар ислом қарашлари ва меъёрлари орқали идрок этилди, баҳоланди. Ислом раҳнамолари Ўрта Осиё ва Эрон олимлари орқали ҳиндларнинг табиатшуносликка оид илмий ютукларини, суриялик ва византиялик таржимонлар ёрдамида юнон фалсафасини, шунингдек, тиббиёт ва фалакиётга оид асарларни араб тилига таржима қилдирдилар. Натижада ўша даврдаги илм-фанда инсоният эришган ютуқлар жамланди. Ислом орқали араб тилининг тарқалиши турли халқларнинг вакиллари учун ўзлаштириш имконини берди, ҳамда ҳозирги замон илм-фанига асос солишга эришилди. Хусусан Ўрта Осиё халқлари ислом дини ва унинг ғоялари шарофати билан маънавий-ахлоқий ва илмий тараққиётда оламшумул ютуқларга эришди. Ўз навбатида ислом дини ва илоҳиётини Ўрта Осиёлик улуғ алломаларнинг ижодий фаолияти, араб-мусулмон маданияти, илм-фан, фалсафанинг оламшумул ютуқларини Имом Исмоил ал-Бухорий, Имом Исо ат-Термизий сингари буюк муҳаддислар, Бурҳониддин Марғилоний, Мотирудий сингари фиқҳшунослар, Абу Наср Фаробий, Мусо ал-Хоразмий, Аҳмад Фарғоний,

Абу Райхон Беруний, Ибн Сино сингари ўнлаб олим ва мутафаккирларнинг илмий-фалсафий меросисиз тасаввур этиб бўлмайди. Ислом дини ўзининг кўп асрлик тарихи мобайнида Ўрта Осиё халқларининг муҳаддас қадриятига айланди. Шу боис ҳам ислом дини маданияти ва фалсафасисиз маънавий-руҳий қиёфанинг ўзига хослиги, халқимизнинг руҳияти, фикрлаш тарзи ва анъаналарининг ҳақиқий моҳиятини англаб бўлмайди. Шариатнинг асосий меъёрлари ва қоидалари IX асрга келиб шаклланиб бўлган эди. У ўз даври учун анча илғор бўлса-да, лекин Оллоҳ томонидан белгиланган қоидалар деб қабул қилингани учун минг йил давомида ўзгармади. Тадқиқотчи олим А. Эркаевнинг таькидлашича, X аср ўрталаридан бошлаб маънавий ҳаётда мистик тафаккур унсурлари, ақл ва билим кучига, мантиққа унча ишонмайдиган, сир-асрор ва ғайришуурий ҳодисаларни ортиқча баҳолайдиган мутаассиблик ғолиб келгандан кейин аждодларимизнинг ижтимоий-маданий тафаккури ва интилишлари туб янгиликларга, зўр ўзгаришларга, ижтимоий ривожланишга қаратилган ғояларни қабул қилмай қўйган 10 . Бунинг натижасини калом илмини ўрнини секинлик билан тасаввуф эгаллаганлигидан ҳам кўришимиз мумкин. X - XI асрлардан юртимизда турли суфийлик оқимлари вужудга кела бошлади. Улар яссавийлик, кубравийлик, нақшбандийлик номлари билан машҳурдир. Бу тасаввуф тариқатлари ўзбек халқи маънавий-руҳий қиёфасининг шаклланишида муҳим ўрин тутади. Тасаввуфий оқимлар халқимиз маънавиятига, айниқса адабиёт ва санъатимиз тарихига энг кўп таъсир этган таълимотдир. Уларни орасида энг кўп тарқалгани, машҳури нақшбандийлик ҳисобланади. Амир Тумур бобокалонимиз ҳам шу оқимнинг тарфдори бўлганлар. Ўзбек халқининг маънавий-руҳий қиёфаси ўзининг янги босқичини албатта Амир Темур номи билан боғлайди. Зеро, ХIV-XV асрлар 10 Эркаев А. Миллий ғоя ва маънавият. Т.: Маънавият, 2002 й. 125 б

Моварауннаҳр ўзининг бутун куч-қудратини дунёга намойиш қилган давр бўлиб тарих саҳнасига чиқди. Бу даврда ўзбек халқи шаклланишининг сўнги босқичи бошланди ва Шайбонийлар даврида тугалланди. Темурийлар давлати ўрнида дастлаб XVI аср бошларида вужудга келган Бухоро ва Хива хонликлари ва XVIII аср бошларидан Қўқон хонлигининг вужудга келиши натижасида ягона тарихий маконда яшаган халқлар сиёсий жиҳатдан турли давлатлар тасарруфига тушиб қолган бўлса-да, бу ҳолат ўзбек халқи бирлигига путур етказа олмади. Сиёсий чегаралар бўлишига қарамасдан уч давлат таркибидаги аҳоли ўзаро доимий иқтисодий ва маданий алоқада бўлиб келган. ХIХ асрнинг 50-60 йилларида руслар Марказий Осиёнинг катта қисмини босиб олдилар, қолган қисмини эса ярим мустамлака давлатга айлантирдилар. Шу даврдан ўзбек маънавий қиёфасини мажбуран ўзгартириш бошланди. Чоризм даврида минглаб осори атиқалармизни, қўлёзмаларимизни, маънавий бойликларимизни талон-тарож қилдилар. Тарихий хотирамиздан жудо қилишга ҳаракат қилдилар. Мустақилликнинг қўлдан бой берилиши, миллий ғурурнинг камситилиши халқнинг илғор зиёлилариларини уйқудан уйғотгандек бўлди. Улар жамиятни маърифий йўл билан ўзгартирмасдан истиқлолга эришиб бўлмаслигини англаб етишди. Шундай қилиб жадидчилик ҳаракати юзага келди. Бу ҳаракат 1937-38 йиллардаги қатоғонларгача ўзбек халқи билан бирга бўлди. Улар ўзбек маънавий қиёфасидаги ўзгаришларни бошлаб берди. Миллий мактаб, миллий матбуот, миллий театр, миллий адабиётни тамоман янги бочқичга олиб чиқдилар. Анъанавий жамиятга хос бўлган, хонликлар даврида ривожланиш учун тусиқ бўлган қадриятларни янгидан кўриб чиқиш, уларни замон талабларига мослаштиришга ҳаракат қилдилар. Миллат уйғониб келаётган бир пайтда уни мустамлакачиликнинг янги кўриниши бўлган совет империячилиги бўғиб қўйди.

Совет даврида халқимиз ўзининг миллий асосларидан, диний-фалсафий дунёқарашидан зўравонлик билан ажратилди. Ўзбек халқи учун бутунлай нотаниш бўлган жанговор атеизм, синфийлик ва партиявийлик, материализм кабилар маънавий қиёфани бутунлай салбий тамонга оғдириб юборди. Бундан ҳам даҳшати руслаштириш сиёсатининг зимдан ўтказилиши натижасида халқимизга миллий номукаммаллик туйғуси сингдирилди. Унинг оқибатида миллий қадриятлар жамият назарида қадрсизлана бошлади. Бунга кўплаб мисолларни келтириш мумкин. Энг сара урф-одатлар, анъаналар, қадриятлар эскилик сарқити дея масхараланди. Наврўз байрамини ўтказилишига турли тўсиқлар қўйишга ҳаракат қилинди ва ҳ.. Бутун ХХ аср давомида ўзбек халқининг маънавий қиёфаси тубдан ўзгарди ёки ўзгаришга мажбур қилинди. Ҳозир биз бундан 100 йил аввал яшаган аждодларимиздан кўп жиҳатдан фарқланамиз. Бу асрда миллий руҳиятга кучли таъсир этган ҳодисалар истиқлолчилик ҳаракати, коллективлаштириш, очарчилик, қатағонлар ва энг оғир бўлган 2-жаҳон уруши содир бўлди. Буларни барчаси ўзбек халқи маънавий дунёсига таъсир этмай қолмади. Умуман совет идеологияси шакллантирган рамзий белгилар ҳам миллий психологияда қуллик ва тобелик дунёқарашини шакллантиришга мўлжалланган эди. Ўзбек деганда пахта, тўн ва меҳнаткаш деҳқон рамзи асосий қиёфани чизар эди, ўз шахсий фаровонлиги ва халофатидан айрилган, фикри-зикри давлатга пахта етиштириб топширишда бўлган тобе инсон тушунилар эди 11 - дейди бу давр менталитетини татқиқ қилган татқиқотчи Мадаева Ш. Адабиётда миллий қиёфани ўзига хос йўналишини яратган Тоғай Мурод ижоди барча ижодкорлардан ажралиб туради. Унинг “Отамдан қолган далалар”, От кишнаган оқшом ва бошқа асарларида миллий қадриятларни қадрсизланиб бориш жараёни яққол кўрсатиб берилган. Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон” шеъридаги қўйидаги мисралар ҳам шу ҳақда: 11 Мадаева Ш. Миллий менталитет ва демократик тафаккур. Т.: 2009 й. 90 б

Кеч куз эди... Мен сени кўрдим, Деразадан боқарди биров. У сен эдинг,о, деҳқон юртим, Турар эдинг ялангтўш, яёв. - Ташқарида изиллар ёмғир, Кир, бобожон, яйрагил бир оз. Дединг:- пахтам қолди-ку ахир, Йиғиштирай келмасдан аёз. Кетдинг умри мағзаним маним.... Бу сатрлар ҳақида адабиётшунос олим И. Ғаниев: “Ўзбек қайси асрда қандоқ бўлса бўлгандир, ХХ аср ўзбегининг - фитратидаги жамийки, яхши фазилатлари ўзига қарши қайратилган халқнинг суврати шудир. Бу мисраларда оғриқ ва шавқат, аянч ва изтироб, алам ва меҳр қанчалар кўп! Унда андишаси қулликкача, соддалиги гумроҳликкача, фидойилиги қурбонликкача зўрланган халқ шоирининг ҳамма ҳам англаб оломайдиган дил оғриқлари бор” 12 дейди. Бундан ҳам кўришимиз мумкинки, ўзбек халқи бу асрда қанчалар хўрликларни кўрганини. Ўзбек халқи мустамлака даврида ўз тарихий илдизларидан ажралди. Унинг маънавий қиёфасини “кимлардир” ўзларининг фойдасига ўзгартирмоқчи бўлдилар. Лекин ўзбек халқининг асл фарзандлари бу фожиадан миллатни қутқариб қолдилар. Маънавий-руҳий қиёфа шаклланишининг тамоман янги босқичи 1991 йил 31 августда Президентимиз И. А. Каримовнинг мустақилликнинг эълон қилишлари билан бошланди. II МИЛЛАТ РУҲИЯТИНИ МИЛЛИЙ ҒОЯДА НАМОЁН БЎЛИШИ 12 Ғаниев И. Афоқова Н. Озод руҳ фалсафаси. – Т.: Фан, 2006. 23 б

Бизнинг бош стратегик мақсадимиз қатъий ва ўзгармас бўлиб, бозор иқтисодиётига асосланган эркин демократик давлат барпо этиш, фуқаролик жамиятининг мустаҳкам пойдеворини шакллантиришдан иборат. Ислом Каримов Мустақиллик йилларида миллий ғоянинг шаклланиши ва ривожланиши учун мустаҳкам замин яратилди. Бу ишларда албатта Президентимизнинг хизматларини эътироф этмасликнинг иложи йўқ. Президентимиз ўзининг қатор асарлари ва маърузаларида миллий ғоянинг муҳим аҳамиятини, унинг ўзбек халқи руҳияти билан ҳамоҳанг эканлигини кўп бора таъкидлаб ўтганлар. Шу ўринда юртбошимиз И. А. Каримовнинг 2006 йил 6-апрел куни миллий истиқлол мафкураси консепциясига бағишланган илмий ва ижодий жамоатчилик вакиллари билан бўлган учрашувда билдирган фикрини келтириш ўринлидир: -Азиз биродарлар, билиб қўйинг, маънавий, руҳий дунёда ҳеч қачон бўшлиқ бўлмайди. Жамият ҳаётида соғлом ғоя устивор бўлмас экан, албатта зарарли таъсирлар суқулиб киришга ҳаракат қилади. Бу қонуният.” 13 Айни шу фикрдан, биз, миллий ғоя, миллий мафкура борасидаги ишларимиз республикамизнинг маънавий-руҳий муҳити билан қанчалар мослигини билишимиз мумкин бўлади. Қисқача ғоя ва мафкура тушунчаларининг мазмун моҳиятига диққатни қаратамиз. Инсон тафаккури воқеликни идрок этиш мобайнида турли фикрлар, қарашлар, ғоялар ва таълимотлар яратади. Бинобарин, ғоялар ҳам инсон тафаккурининг маҳсулидир. Лекин тафаккур яратган ҳар қандай фикр 13 Рўзиев Ш.Мафкуравий иммунитет манбалари. А.Навоий номидаги Ўз.миллий кутубхонаси нашриёти. Т.:- 2008. 15-бет.

ёки қараш, мулоҳаза ёки нуқтаи назар ғоя бўла олмайди. Фақат энг кучли, таъсирчан, залворли фикрларгина ғоя бўла олиши мумкин 14 . Ғоя ҳал этилиши лозим ва зарур бўлган муҳим муаммолар, вазифалар тизимини ўз ичига олади ва асосан истиқболга йўналтирилган бўлади. Мафкура эса, муайян ижтимоий гуруҳ ва қатламнинг, миллат ёки давлатнинг эҳтиёжларини, мақсад ва интилишларини, ижтимоий-маънавий тамойилларини ифода этадиган ғоялар, уларни амалга ошириш усул ва воситалари тизимидир. Мафкурада миллатнинг маънавий қиёфаси, руҳияти, дунёқараши ва менталитети барқ уриб туради. Мафкурада ўзбекларга хос босиқлик, вазминлик, соддалик, ўзаро ҳамдардлик, эътиқодлилик, фидоийлик, бағрикенглик ва бошқа бир қатор қадриятлар ўз ифодасини топган дейишга барча асослар мавжуд. Миллий ғоянинг моҳияти ҳақида юртимиз олимлари ўзининг турли фикрларни билдириб келмоқдалар. Бу борада Президентимизнинг миллий ғоянинг моҳияти ҳақидаги фикрлари диққатга сазавордир. “Юксак маънавият - енгилмас куч” асарида миллий ғоямизни маъно-мазмуни, илмий-фалсафий асослари таҳлил қилиб берилди. Жумладан “Миллий ғоя деганда, аждодлардан авлодларга ўтиб, асрлар давомида эъзозланиб келинаётган, шу юртда яшаётган ҳар бир инсон ва бутун халқнинг қалбида чуқур илдиз отиб, унинг маънавий эҳтиёжи ва ҳаёт талабига айланиб кетган, таъбир жоиз бўлса, ҳар қайси миллатнинг энг эзгу орзу интилиш ва умид-мақсадларини ўзимизга тасаввур қиладиган бўлсак, ўйлайманки, бундай кенг маънодаги тушунчанинг мазмун-моҳиятини ифода қилган бўламиз” 15 – дейилади. Миллий ғоя ижтимоий сиёсий ғоялар тараққиётининг маълум бир босқичида юзага келган. Биз, асосан миллий ғоя миллат руҳиятининг ажралмас қисми эканлигига эътиборни қаратамиз. Миллий ғоя миллат рамзи, тимсоли, мақоми ва мустақиллигини англатувчи унинг “мен”лигини, маънавий-руҳий ва интеллектуал салоҳияти 14 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т.: Маънавият, 2002 й. 26 б. 15 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008 й. 71 б

даражасини кўрсатувчи омили ҳисобланади. Миллий ғоя миллий “мен”ликни тараннум этувчи, унга маънавий-руҳий қиёфа бағишлаб турувчи манба бўлиб, маънавий-руҳий салоҳиятдаги миллийликни асраш, унга куч-қудрат бағишлаб туриш вазифасини амалга оширади. Одамларнинг турли уруғлар, қабилалар, элатларга бўлиниши заминида ҳам маълум умумий манфаат ва мақсадлар ётганки, кейинроқ бориб улар ижтимоий ғоянинг ҳам ўзагига, мазмунига айланган. Миллий ғояда истиқболга йўналтирилган умумий, асосий мақсадлар тизими ўз ифодасини топади. Миллий ғоя миллатнинг ўзига хос этник бирлик эканини белгиловчи асосий ижтимоий- маънавий омиллардан биридир. Миллат мавжуд экан, миллий ғоя, миллий мафкура ҳамма вақт сақланиб қолади ва ривожланиб боради. Умуман жаҳон тарихида ўзига мос миллий ғояга, мафкурага эга бўлмаган этник бирлик учрамайди. Бирорта бошқа ижтимоий, сиёсий ғоя одамларнинг онги ва эътиқодига миллий ғоя сингари чуқур ва самарали таъсир этмайди. Бунинг сабаби у миллий манфаатлар, миллий руҳият, обрў - эътибор, қадр - қиммат, ҳис – туйғулар, ор – номус билан мустаҳкам равишда боғланиб кетганидадир. Чоризм, совет тузуми даврида Ўзбекистоннинг бойликлари таланди, маҳаллий халқларнинг ҳуқуқлари камситилди. Лекин миллий тиллар, маданий мерос, анъана ва қадриятлар оёқ-ости қилиниши, тарихни сохталаштирилиши миллий озодлик ҳаракатлари жонланишига бевосита ва чуқур таъсир этган омиллардан бўлди, Очлик ва қашшоқликка чидаган одамлар маънавият борасидаги адолатсизликларга бардош бера олмадилар. Шу сабабли халқ ичида кучайган ҳиссиёт ва эҳтирослар ҳам миллий ғояга кучли таъсир этиши мумкин. Миллий ғоя ниқоби остида турли сиёсий манфаатлар тўқнашиб туриши барча даврларда ҳам содир бўлган. Бундай ҳолат миллий ғояни билиш ва унга амал қилишнинг ахлоқий, сиёсий, эътиқодий хусусиятларига боғлиқ.

Масалан, Италияда 1914 йилда фашизм, мустамкачилик, ирқчилик мақсадларини халқнинг асосий миллий ғоясига айлантиришга қаратилган «Миллий ғоя» номли газета нашр этила бошлаган. Бу газета тарғиб этган “Миллий ғоя” Италия халқининг асосий тарихий манфаат ва мақсадларига ҳам зид эди. Шу сабабли ХХ асрнинг ўртасида Италияда фашизм билан бирга унга қарши бўлган антифашист ҳаракатлар ҳам кучайди. Инсоният тарихида ҳамма вақт ҳақиқий миллий ғояга таянган кучлар ғалаба қилиб келди. Ажнабий босқинчилар, мустамлакачилар барча даврларда миллий ғояни йўқотиш йўли билан халқларни маънавий бўҳрон гирдобига тортмоқчи, бир - бирига қарама - қарши бўлган гуруҳларга бўлиб ташламоқчи бўлдилар. Чоризм даврида Туркистон турли губернияларга, хонликларга, совет тузуми шароитида эса беш “мустақил” республикага бўлиб ташланиши ҳам миллий ғояни заифлаштириш йўлидаги ҳаракат бўлгани сир эмас. Аҳоли ўртасида уруғ - аймоқчилик, маҳаллийчилик кайфиятлари кучайтирилиши ҳам шу мақсадлар билан боғлиқ бўлган. Умуман тарихда Туркистонни босиб олган барча босқинчилар миллат руҳияти, кучи ва қудратининг манбаи бўлган миллий ғояни йўқотишга, ёки имкони борича заифлаштиришга ҳаракат қилганлар. Миллий ғоя кишиларнинг руҳигагина эмас, балки қон - қонига ҳам сингиб кетади, инсон, миллат ҳаётидаги ўз-ўзини ҳимоя қилиш, ўз- ўзини сақлаб қолиш имконияти, кучининг ички моҳиятини ташкил этади. Бу руҳий имкониятни тазйиқ ва таъқиб билан йўқотиб юборишга ҳаракат кучайса, унинг ўз-ўзини сақлаш, ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлган руҳий қаршилик кўрсатиш имконияти ҳам орта боради. Бу ҳам қон - қонига сингиб кетган миллий ғоянинг инсон фаолиятида намоён бўлишидир. Чоризм, совет ҳукумати ўзбек халқининг тарихини сохталаштиришга, жаҳондаги мавқеини заифлаштиришга, миллий анъана ва қадриятларини хаспўшлашга мунтазам ҳаракат қилиб келди. Бундай тазйиқ бир ярим асрга яқин давом этди. Бундай сиёсат маълум натижалар берди ҳам. Лекин тазйиқ

кучайиши билан бирга миллатнинг ўзлигини англашга, тарихи ва қадриятларини билишга интилиши ҳам кучая борди. Совет тузуми шароитида ўзбек тилига давлат мақоми беришни талаб қилувчи ҳаракатлар оммавий тус олиши ҳам бунинг исботидир. Ўша даврларда ҳам ўзбеклар ўзига хос диний, миллий урф – одат, анъаналарини сақлаб қола олдилар, маҳалла-куйчилик муносабатларида, миллий ахлоқ - одоб борасида ҳам жиддий ўзгариш юз бермади. Булар миллий ғоя кишиларнинг онги ва эътиқоди, руҳи, қон - қонига сингиб кетганининг натижасидир. Президентимиз Ислом Каримовнинг сўзлари билан айтганда, узоқ вақт давом этган мафкуравий тазйиққа қарамай, Ўзбекистон халқи авлоддан – авлодга ўтиб келган ўз тарихий ва маданий қадриятларини, ҳамда ўзига хос анъаналарини сақлаб қолишга муваффақ бўлди 16 . Иккинчи жаҳон урушидан кейин Корея икки давлатга бўлиб юборилса ҳам халқнинг қалбида этник бирликни, бу билан боғлиқ бўлган бурч ва масъулиятни ҳис қилиш туйғуси йўқолиб кетмади. Инсон ўз Ватанидан, халқидан қанчалик узоқ бўлса унга шунчалик чуқур меҳр, эътиқод, ҳурмат билан қарайди. Бу ҳам миллий руҳнинг моҳиятини белгиловчи ғоядир. Демак, кишиларда этник бирликка мансубликни англашнинг ижтимоий асосларидан ташқари, уларнинг қалби турида баъзан англаш ва тушунтириш қийин бўлган ирсий, онг ости омиллари ҳам бор. Ватандан олисда яшайдиган ҳамюртларимиз ўзининг, ота – онасининг, ҳатто боболарининг киндик қони тўкилган юртни шу юртда яшаётган ўзбеклар каби севадилар. Агар Ватандан олисда бўлсак, умримизда ҳеч кўрмаган ўзбекни учратиб қолсак, эски қадрдонлардек кўришамиз. Одам одамга мухтож, дейдилар. Лекин одам биринчи навбатда қалбини, руҳиятини тез ва осон тушуна оладиган миллатдошларига мухтож бўлади. Мусофирликда юрган ўзбек жамоаларидаги маънавий вазият, ҳамдардлик ва ҳамкорлик ўз ватанида яшаётган ўзбекларникига нисбатан анча мўътадилроқ, мустаҳкамроқ десак хато бўлмаса керак. Инсон қандай яшамасин, қандай мансабда ишламасин, 16 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. - Т .: , Шарқ, 1998 й, 172 б.

доим ҳимояга, суянчиққа мухтож бўлади. Бу суянчиқни, ҳимояни у биринчи навбатда ўз Ватанидан, миллатидан кутади ва топади. Шу сабабли турли шароитларда, ҳатто интизом қаттиқ бўлган ҳарбий хизматда, қамоқхоналарда ҳам бир миллат вакиллари тезда бир – бирини топиб олади, уларга суянади, керак бўлса ҳимоя қилади. Инсон қанча байналминалчи бўлмасин, унинг руҳида, қалбида миллий руҳияти, эътиқоди йўқолиб кетмайди. Демак, миллат мавжуд экан, миллий ғоя доим тараққиётининг руҳий - маънавий омили сифатида сақланиб қолаверади. Ўзбекистон жаҳондаги барча ўзбекларнинг бошини қовуштирадиган, манфаати, қадр-қимматини химоя қила оладиган ягона мамлакат, умумий Ватан эканини англаш ҳам маънавиятдир. Хориждаги холис ниятли ватандошларимиз ҳам Ўзбекистоннинг ютуқларидан мағрурланадилар, юрт бошига ташвиш тушса, руҳий изтироб чекадилар. Миллий ғояни қулоқ билан эшитиш етарли эмас, уни қалб билан сезиш ва англаш керак. Инсон шундайки, у қариб, ёши ўтгани сари тарихан шаклланган миллий ғоялар, булар билан боғлиқ бўлган миллий маданият, турмуш тарзи, анъаналар ва урф – одатларга эътиқоди мустаҳкамланиб бораверади. Ёшлар эса миллий ғояни асосан тарбияга таяниб англайдилар. Шу сабабли миллий ғояни узоқ тарихий тараққиёт жараёнида шаклланиб, ривожланиб, муайян этник бирликларнинг барқарорлиги ва яхлитлигини таъминлайдиган руҳий замин деб ҳам қарамоқ керак. Бу руҳий замин миллат вакилларининг қалбида ватанпарварлик, миллатпарварлик, миллий ифтихор туйғуси, тарихий хотира, миллий ўзликни англаш, бурч ва маъсулиятни ҳис қилиш шаклида намоён бўлади. Миллий бирликни таъминловчи тил, аҳлоқ, миллий руҳий ҳолат ҳам миллий ғоянинг кучайишига таъсир этади. Ўзбек халқининг қалбида Амир Темур замонларида юзага келган миллий ғояларнинг таъсири ҳам бутунлай йўқолиб кетгани йўқ. Улар янги даврдаги шароитлар, эҳтиёжлар, имкониятлар асосида янада кенгайди, бойиди, серқирра бўлиб, сайқал топди. Ҳозир эса бу ғоялар янги давр руҳи билан

боғланиб, янада кенгроқ кўламда намоён бўлмоқда. Президентимиз И. Каримов кўрсатиб ўтганидек “давлатчилигимиз асосларини яратиб кетган Темур бобомиз ғайрат- шижоати, юксак ақл- заковати, тадбиркорлиги, элпарварлиги билан бизга ҳамиша ибрат намунаси бўлиб қолгусидир. Биз бу зоти олийдан ҳамиши руҳий мадад оламиз”. 17 Бир этник гуруҳ вакиллари узоқ даврлар давомида бир – биридан ажралиб, турли давлатларда яшаши натижасида махаллийчилик кайфиятлари ҳам уларнинг онги ва эътиқодида катта ўрин олади. Бу ҳам бир миллат вакиллари умуммиллий ғоя атрофида бирлашишига салбий таъсир этувчи омилдир. Ўзбеклар, баъзан, махаллийчилик кайфиятига берилиб, ўзларини фарғоналиклар, тошкентликлар, самарқандликлар, хоразмликлар, ва ҳоказоларга ажратиши, баъзи гуруҳлар онгида миллий ғоя заифлиги улар халқнинг миллий тарихи, тақдири, иқтисодий, сиёсий, маънавий манфаатлари бирлигини етарли даражада англаб олмаганлиги белгисидир. Уруғ - аймоқчилик ва махаллийчилик умуммиллий ғояларни амалга ошириш йўлидаги яна бир тўсиқни – гуруҳбозликни келтириб чиқаради. Гуруҳбозлик – умуммиллий манфаатларни, уларни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган вазифаларни маъсулият билан, муштарак англамасликнинг натижасидир. Гуруҳбозлик миллатнинг умуммиллий истиқболини, унга эришиш йўлларини белгилашдаги катта тўсиқдир. Бундай иллатлар маълум шароитларда миллатнинг ижтимоий, маънавий бирдамлигига раҳна солмоқчи бўлган ташқи кучларнинг мафаатига ҳам хизмат қилиши мумкин. Ўзбеклар ўз тарихининг айрим даврларида ички зиддиятлар, турли босқинчилар олиб борган сиёсат таъсирида бир – биридан ажралиб яшадилар, турли майда давлатларга бўлиниб кетдилар. Бу эса маҳаллийчилик кайфиятларини кучайтиради. Халқимиз мустақилликка эришиб, ўзининг яхлит миллий давлатини барпо этган шароитда экстремистлар таъсирига берилиб, мамлакатни яна турли хонликлар ва амирликларга бўлиб юборишга интилиш миллий ғояларга бутунлай зид бўлган ҳаракатдир. 17 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Ўзбекистон. 7-б.

Миллий ғоянинг муҳим тамойилларидан яна бири – халқимизнинг тарихий хотираси, ўз она юрти ва халқига бўлган чексиз ҳурмати, ифтихоридир. Ўзбек халқининг миллий ғоясида бу омил ҳар доим устувор бўлган. Бунинг сабаби - Ўзбекистон бизнинг ягона тарихий ватанимиз эканлигидир. Шу табаррук тупроқда асрлар давомида ота – боболаримиз яшаган, бизнинг ҳам киндик қонимиз тўкилган. Шу заминда келажак авлодларимиз ҳам яшайди. Инсон учун она битта бўлгани каби Ватан ҳам биттадир. Халқимиз эътиқодига кўра Ватан танлаш ватанпурушлик ҳисобланади. Ватанимиз инсоният цивилизациясининг йирик учоқларидан бири бўлгани учун ҳам уни кўпроқ севамиз. Давлатчилигимизнинг тамал тошлари ҳам бундан деярли 3 минг йил олдин қўйилган. Пезидентимиз И. Каримов кўрсатиб ўтганларидек, «Бунчалик катта меросга эга бўлган халқ дунёда кам топилади». 18 Ватанга муҳаббат халқимизнинг қон - қонига сингиб кетган азалий фазилатидир. Ватан тарихи ва тақдирига бефарқ қараш манқуртлик ҳисобланади. Ватанда яшаб, уни қадрламаслик, ҳимоясига тайёр бўлмаслик асло мумкин эмас. Президентимиз И. Каримов халқимизнинг миллий ғоясида, эътиқодида ватанпарварлик, миллий ифтихор туйғуси чуқур ўрин олганлигининг сабаблари устида алоҳида тўхталиб, қуйидаги фикрларни айтган: «Бир ҳақиқатни барчамиз англаб олишимиз зарур. Ўзбек заминида асрлар давомида фан ва маданиятнинг турли соҳаларида буюк истеъдодларнинг парвариш топгани бежиз эмас, албатта. Жамият тараққиётидаги ҳар қандай ўзгаришлар, янгиликлар, айниқса, инсоният ривожига катта туртки берадиган жараёнлар, кашфиётлар ўз-ўзидан юз бермайди. Бунинг учун, аввало, асрий анъаналар, тегишли шарт – шароитлар, тафаккур мактаби, маданий – маънавий муҳит мавжуд бўлмоғи керак. Миллатнинг табиатида, қонида, насл – насабида эзгулик ва маърифат сари интилиш мафкураси ва қонунияти жўш уруши лозим». 19 18 И.А.Каримов. «Маънавий юксалиш йўлида ». Тошкент. «Ўзбекистон». 1997 й. 429 -бет. 19 Ўша асар 456 -бет

Ўзбек халқининг миллий ғоясида одамларда юксак инсоний фазилатларни шакллантириш мақсадлари ҳам катта ўрин олган. Инсонпарварлик ҳалоллик, меҳнатсеварлик, ҳақиқатга ташналик, иймонлик, инсофлилик, виждонлилик, раҳм– шафқатлилик, меҳр–мурувватлилик, тежамкорлик, андишалилик, шарму ҳаёлилик маънавий камолот мезони сифатида қадрланган. Беваларга, етим–есирларга, беморларга, мухтожларга ёрдам кўрсатиш энг савобли ишлар жумласига киритилган. Президентимиз И. Каримовнинг кўрсатишларича “қадимги аждодларимиз комил инсон ҳақида бутун бир ахлоқий талаблар мажмуасини, замонавий тил билан айтсак, шарқона аҳлоқ кодексини ишлаб чиққанлар. Киши қалбида ҳаромдан хазар, нопокликка, адолатсизликка нисбатан муросасиз исён бўлиши керак” 20 Бунинг моҳияти инсоннинг инсонга бўлган адолатли муносабатидир. Машҳур мутафаккир суфий Баҳовуддин Нақшбанд мухтож инсонга ёрдам кўрсатишни энг савобли иш деб ҳисоблаган. Унинг фикрича, намоз ўқиётган вақтда бирор одамга ёрдам бериш керак бўлса, дарҳол намозни тўхтатиб, ёрдамга ошиқиш керак. Мухтож одамга ёрдам бериш орқали орттирилган савоб намоздан келган савобдан ортиқроқдир. Шу сабабли инсонпарварлик миллий эътиқодимизнинг асосий мезони бўлган. Бу ўринда Алишер Навоийнинг қуйидаги фалсафий мисрасини ҳам келтириш мумкин: Кимки бир кўнгли синиқнинг хотирин шод айлагай, Онча борким Каъба вайрон бўлса обод айлагай. Демак, миллий руҳимиз, маънавиятимиз мезонларига кўра, бир мухтож, эзилган, қийналган одамга ёрдам бериш савоблиги жиҳатидан вайрон бўлган Каъбани тиклаш билан баробардир. Инсониятнинг умумий тарихи ва тараққиёти муайян боғлиқлик асосида амалга ошар экан, бир миллий ғояни иккинчи миллий ғоядан бутунлай ажратиб олиб қараш мумкин эмас. Жаҳон ҳамжамияти қарор топиб, 20 Каримов И.А. Маънавий юксалиш йўлида. - Т.: Ўзбекистон. 1997й. 461 бет.

мустаҳкамланиб боргани сари умумий мақсад ва манфаатлар йўлидаги бирлик, боғлиқлик, ҳамкорлик, ҳамжиҳатликнинг ўрни ва аҳамияти ҳам ортиб бораверади. Ғоявий муштараклашув, яқинлашув жаҳон ҳамжамияти учунгина эмас, балки ҳозирги даврдаги кўп миллатли мамлакатлар учун ҳам катта аҳамиятга эга. Ҳозир жаҳонда фақат бир миллат вакилларидангина иборат бўлган мамлакат йўқ. Турли мамлакатлар аҳолисининг кўп миллатли таркиби бундан кейин ҳам ортиб бораверади. Бир мамлакат доирасида яшаш фуқароларни муайян мақсадлар, манфаатлар йўлида бирлашиши, уюшишини, фаолият кўрсатишни ҳам тақозо этади. Бу бирлик, ҳамкорлик, ҳамжихатлик ҳам муайян умумий ғоялар асосида юзага келади. Ҳозир Ўзбекистонда 130 дан ортиқ миллат ва элатларнинг вакиллари яшамоқда. Уларнинг манфаати, эътиқоди, миллий маънавияти ва руҳиятини айнан бир мезон билан ўлчаш мумкин эмас. Лекин бу ўзига хослик ягона, мустақил давлат ва унда яшаётган халқларнинг умумий мақсадлар йўлида бирлаштириш эҳтиёжини истисно этмаслик керак. Бу мамлакат тараққиётининг асосий йўналишлари ва истиқболини белгилайдиган ғояда ҳам ўз ифодасини топмоғи зарур. Президентимиз Ислом Каримов кўрсатиб ўтганларидек, ғоявий муштараклик “юртимизда яшаётган ҳар қайси инсон учун, унинг миллати, дину эътиқодидан қатъий назар, тенг бўлиб яшаш, ягона уйимиз бўлмиш Ўзбекистонимизнинг бугунги ва келажак ҳаётини кўриш имконини яратди”. 21 Ҳозирги миллий ғоямизнинг асосий тамойилларидан бири Ўзбекистонни жаҳондаги ривожланган демократик мамлакатлардан бирига айлантиришдан иборат экан, бу мақсад амалга ошишидан республикамизда яшаётган барча миллат ва элатларнинг вакиллари бирдек манфаатдордир. Ўзбекистон мустақилликка эришган ҳозирги шароитларда эса миллий уйғониш ва покланиш жараёнини тезлаштириб, Она Ватанимизни жаҳондаги ривожланган дунёвий, демократик давлатлардан бирига айлантириш, таълим – тарбия ишларини замон талаблари даражасига кўтариш миллий ғоя 21 Ўша асар. 355 бет.

тизимида устувор аҳамият касб эта бошлади. Ҳозирги кундаги тараққиётимизнинг асосий йўналиши бўлган бош миллий ғоя устида тухтаб Президентимиз Ислом Каримов қуйидаги фикрларни айтди: «Бизнинг бош стратегик мақсадимиз қатъий ва ўзгармас бўлиб, бозор иқтисодиётига асосланган эркин демократик давлат барпо этиш, фуқаролик жамиятининг мустаҳкам пойдеворини шакллантиришдан иборат» 22 дир. Бу ҳам Ўзбекистонни ривожланган, келажаги буюк давлатга айлантиришнинг асосий шартларидан биридир. Ўзбекистонда 2000 йил «Соғлом авлод йили» деб аталиши, соғлом авлодни тарбиялашнинг Миллий дастури, Миллий ғоя ва мафкура концепцияси қабул қилиниши маънавий бой, ахлоқий етук, интеллектуал ривожланган, юқори билимли, жисмоний бақувват ва ҳар томонлама камол топган ёшларни тарбиялаш вазифаси миллий ғоя тизимида муҳим ўрин олиб бораётганини кўрсатади. Миллий ғоя миллат тарихи, тақдири, тараққиёти билан боғлиқ бўлган манфаатлар ва мақсадлар тизими бўлса ҳам, у ўз-ўзидан тараққиётга йўналтирувчи субъектив омил бўлиб қолавермайди. Ҳар қандай ғоя халқнинг онгига сингиб, фаолиятига асос бўлгандагина реал кучга айланади. Миллий ғоя халқнинг онгига сингиб, фаолиятига асос бўлиши эса мафкура, маърифий тадбирлар орқали амалга ошади. Шу маънода миллий ғоя ва мафкура тушунчаларининг моҳияти айнан бир хил эмас. Мафкура миллий ғоя билан тақозо этилган мақсадларни аниқ шароитлар, имкониятлар, манфаатлар билан боғлашдир. Уларни тарғиб этиб, омманинг онгига сингдиришдир. Мафкура, маърифат миллий ғоя билан одамларнинг амалий фаолиятини боғлаб турувчи кўприкдир. Бу Президентимиз И.А.Каримовнинг қуйидаги сўзларида ўзининг аниқ ифодасини топган: «Одамларнинг минг йиллар давомида шаклланган дунёқараши ва менталитетига асосланган, айни пайтда шу халқ, шу миллатнинг келажагини кўзлаган ва унинг дунёдаги ўрнини аниқ, равшан белгилаб беришига хизмат қиладиган, кечаги ва эртанги куни 22 Каримов И. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. 7-б.

ўртасида ўзига хос кўприк бўлишга қодир бўлган ғояни мен жамият мафкураси деб биламан». Бу фикрларда миллий ғоя ва мафкура бир-бири билан узвий боғлиқлигини кўриш мумкин. Ҳар қандай мафкура асосида муайян ғоя ётар экан, ғояни-мақсад, мафкурани-восита сифатида таърифлаш мумкин. Мақсад бўлмаса воситага эҳтиёж бўлмаганидек, восита бўлмаса мақсад ҳам қуруқ орзу бўлиб қолаверади. Умуман олинганда, синфий, сиёсий мафкурага нисбатан миллий мафкура миллий ғоя билан бевосита боғланган бўлади. Миллий ғоя билан миллий мафкуранинг умумий ва ўзига хос томонларини билиш амалий муаммоларни ҳал этиш учун катта аҳамиятга эга. Биз миллий ғояларнинг таъсири ортиб, миллий мафкуралар шаклланиб, мафкуравий курашлар кучаяётган даврда яшамоқдамиз. Қадриятларимизга таянган миллий ғоя бойиб, миллий истиқлол мафкураси билан боғланиб халқимизни буюк тарихий вазифаларни бажаришга сафарбар этмоқда. Ўзбекларда шундай бир ажойиб мақол бор: Кўрдингизми, қил ўзи кўп майдадир, Биргалашиб арқон бўлса фил бойланур . Бу мақолда айтилишича, бир дона, ажралиб турган қил ниҳоятда заиф бўлади. Уни шамол хоҳлаган томонга учириб кетиши мумкин. Агар майда қиллар бирлашиб, улардан арқон тўқилса, у билан қудратли филларни ҳам боғлаб олиш мумкин. Бу ўринда қил миллатнинг вакили бўлган алоҳида шахс сифатида тасвирланган. Шахслар бир-биридан ажралиб қолса, умуммиллий ғоя асосида бирлашмаса, бўлинганни бўри ер, деганидек, уни беаёв тақдир ҳамма томонга буриб кетиши мумкин. Агар миллат вакиллари бирлашиб, аҳил бўлиб турса, ҳар қандай ғовни ҳам енгиб ўтишга қодир бўлган қудратли кучга айланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ 1. “Махаллий давлат ҳокимияти тўғрисида” (Ўзбекистон Республикаси 02.09.1993 й. 913-XII-сон Қонуни) 2. "Ўзбекистон Республикаси Давлат байроги тўғрисида" (Ўзбекистон Республикаси 18.11.1991 й. 407-XII-сон Қонуни 3. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат мадхияси тўғрисида” (Ўзбекистон Республикаси 10.12.1992 й. 768-XII-сон Қонуни) 4. "Ўзбекистон Республикаси Давлат герби тўғрисида" (Ўзбекистон Республикаси 02.07.1992 й. 616-XII-сон Қонуни) 5. Давлат тили ҳақида (янги таҳрирда) (Ўзбекистон Республикаси 21.12.1995 й. 167-I-сон Қонуни) 6. Республика “Маънавият ва маърифат жамоатчилик марказини тузиш тўғрисида”. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 1994 йил, 23 апрель Фармони. 7. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди тўғрисида (Ўзбекистон Республикаси 30.08.1995 й. 103-I-сонли Қонуни) 8. Адвокатура тўғрисида (Ўзбекистон Республикаси 27.12.1996 й. 349-I-сон Қонуни) 9. “Маънавият ва маърифат жамоатчилик маркази фаолиятини янада такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш тўғрисида”. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 1996 йил, 9 сентябрь Фармони.

O'xshashlar

Маънавий-рухий киёфа тушунчаси, структураси ва функциялари

Мирзо Улугбекнинг маънавий дунёси

Хусайн Бойкаронинг маънавий олами

Миллий узбек адабий тили

Жалолиддин Румий «Маснавий-маънавий» асарининг бадиий-фалсафий негизлари