Маънавий-рухий киёфа тушунчаси, структураси ва функциялари - Tilshunoslik - Referatlar

Маънавий-рухий киёфа тушунчаси, структураси ва функциялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

145 KB

Ko'chirib olish

Маънавий-руҳий қиёфа тушунчаси, структураси ва функциялари Режа: 1. Маънавий-руҳий қиёфа тушунчаси 2. Маънавий-руҳий қиёфа структураси ва функциялари 1

Халқимизнинг келажаги энг аввало унинг ўзига, маънавий қудратига ва миллий онгнинг ижодий кучига боғлиқ. Ислом Каримов Ўзбекистоннинг мустақилликка эришиши жамият ҳаётининг сиёсий, иқтисодий ва маънавий соҳаларини янгича мазмун билан бойитди. Бу ютуқларга Республикамиз Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримов томонидан ишлаб чиқилган демократик жамият қуриш Концепцияси назарий асос бўлиб хизмат қилди. Бу концепцияда миллатимизнинг маънавий-руҳий ҳаётининг ажралмас қисми бўлмиш ўзига хос урф-одатлар, анъаналар, қадриятлар ва менталитет қатъий ҳисобга олинган. Ҳозирги кунда фуқоролар онгига мустақиллик, ватанпарварлик, садоқат каби тушунчаларни сингдириш, келажакда буюк давлатнинг муносиб фарзандларини камол топтириш, айни пайтда уларнинг онгида мафкуравий бўшлиқ бўлишига йўл қўймаслик маънавий-руҳий ҳаётимизнинг энг муҳим талабидир. Бугунги демократик жамиятимиз тараққиётида маънавий-руҳий муҳит ва унинг асосларини ташкил қилувчи маънавий омиллар муҳим ўрин тутади. Чунки « бугунги кунда ҳалқимизга азалдан хос бўлган ҳамжиҳатлик ва бағрикенглик, меҳр-оқибат, меҳмондўстлик ва саховат каби инсоний фазилатлар янада ёрқин намоён бўлмоқда ва бундай маънавий муҳит одамларнинг руҳи ва кайфиятига ижобий таъсир қилмоқда ” 1 . Маънавий-руҳий ҳаётнинг тараққиёти учун Президентимиз 1992 йилдаёқ, “Олдин одамларга моддий бойлик бериш, сўнгра маънавият тўғрисида ўйлаш керак, деганлар ҳақ бўлмасалар керак. Маънавият инсоннинг, халқнинг, жамиятнинг, давлатнинг куч қудратидир” 2 , - деб таъкидлаган эдилар. Ана шу кўрсатмага мувофиқ маънавий-руҳий муҳитни яхшилаш ва уни мустақиллик даври руҳияти билан уйғунлаштириш, мамлакатда амалга оширилаётган барча ишларда унга таяниш давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Хусусан Президентимизнинг 1994 йил 23 апрелда Республикамизда “Маънавият ва маърифат жамоатчилик марказини тузиш тўғрисида”, 1996 йил 9 сентябрда эса “Маънавият ва маърифат жамоатчилик маркази фаолиятини янада 1 Каримов И.А.Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли. -Т.: Ўзбекистон. 2007. 28 б . 2 Каримов И. А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т .: , Ўзбекистон, 1992. 34 б 2

такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш тўғрисида”, 1999 йил 3 сентябрдаги “Республика маънавият ва маърифат кенгашини қўллаб-қувватлаш тўғрисида”ги фармонлари, 2006 йил 25 августдаги “Миллий ғоя тарғиботи ва маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш тўғрисида” Қарори ва 1998 йил 24 июлдаги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Маънавий ва маърифий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва унинг самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”, махсус қарори қабул қилинди. Президентимиз Ислом Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг XIV сессиясидаги маърузасида Ўзбекистоннинг XXI аср арафаси ва унинг дастлабки йилларида мамлакатимизнинг ривожланиши устувор йўналишларини белгилаб берар экан, “Иккинчи устувор йўналиш жамият маънавиятини янада юксалтиришдан иборат”лигини таъкидлаб ўтдилар. Шу ўринда бу устувор йўналишни юртимизда амалга оширилаётган барча ислоҳотларнинг моҳиятида ҳам кўришимиз мумкин. Унда, айниқса, халқимизнинг маънавий-руҳий тикланиши борасида олиб борилаётган ишлар диққатга сазавордир. Мустақиллик шарофати билан маънавий хаётимизда уйғониш юз берди. Мустақилликка эришилган 1991 йилда А. Навоий таваллудининг 550 йиллиги кенг нишонланди. Бу туйга республикада катта тайёргарлик кўрилди ва у халқнинг юксак маданият байрамига айланди. Аввало, буюк шоирнинг 20 жилдлик мукаммал асарлар т ў плами нашр этила бошланди. Бундан таш қ ари "Лисон ут-тайр", "Сабаъи сайёр", "Фарход ва Ш ирин", "Лайли ва М ажнун", " Ҳ айрат-ул аброр", сингари шо ҳ асарлари ало ҳ ида-ало ҳ ида ҳ олда бир неча минг нусхада босмадан чи қ арилди. 1994 йилнинг ҳ укумат қ арори билан Улу ғ бек йили деб эълон қ илиниши, унинг 600 йиллигининг Ў збекистонда ва жа ҳ он ми қ ёсида кенг нишонланиши ҳ ам буюк аллома қ олдирган илмий мероснинг умуминсоний қ адриятга айланганлиги нишонасидир. Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Му ҳ аммад Хоразмий, Абу Наср Фаробий, 1200 йиллиги кенг нишонланган Ахмад Фар ғ оний ва бош қ а к ў плаб аждодларимиз миллий маънавий-руҳий қиёфанинг шаклланишида ўзининг улкан 3

ҳ исса сини қў шган алломалар сифатида хал қ имизнинг миллий ифтихори б ў либ қ олди. 2 50 0 йиллик юбилейлари ў тказилган Бухоро ва Хива ша ҳ арлари, ҳ амда к ўҳ на Самар қ анд нинг 2750 йиллик саналарининг байрам қилиниши ва бу шаҳарларнинг бутун инсоният учун му қ аддас зиёратго ҳ ларга айла ниши айниқса аҳамиятлидир . Мамлакатимизнинг ижтимоий - маданий ҳ аётида катта во қ еа б ў лган икки му ҳ им сана – озодлик , мардлик ва қ удрат тимсоли б ў лган Жалолиддин Мангуберди таваллудининг 800 йиллиги ҳ амда аждодларимиз да ҳ осининг беба ҳ о ёдгорлиги ҳ исобланган "Алпомиш" достони ни нг 1000 йиллиги кенг нишонланди. Президентимиз И. Каримов "Алпомиш" достонининг 1000 йиллигига бағишланган тантанали маросимда сўзлаган нутқларида бу достоннинг аҳамиятига юксак баҳо бериб, шундай дедилар:" "Алпомиш" - ўзбекнинг ўзлигини намоён этадиган, мард ва танти халқимизнинг юрак-юрагидан чиққан, ота-боболаримиз авлодлардан авлодларга ўтказиб келаётган қаҳрамонлик қушиғидир. "Алпомиш" достони - бутун ўзбек халқининг маънавий мулкидир" 3 . Мустақиллик даври том маънода буюк давлат арбоби Темурнинг қайта туғилиш даври булди. Амир Темурга муносабат, унинг тарихий хизматини муносиб баҳолаш ва иззатини ўрнига қўйишда шахсан Президент И. Каримовнинг ўзи ташаббускор бўлди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 29 декабрдаги "Амир Темур тавллудининг 660 йиллигини нишонлаш тўғрисида"ги қарори, Президентнинг 1996 йилни Амир Темур йили деб эълон қилиш тўғрисидаги 1995 йил декабрдаги фармони Амир Темур қадриятини тиклашда муҳим аҳамият касб этди. Ислом оламининг забардаст алломалари ва ватандошларимиз имом Абу Исо ат-Термизийнинг 1200 йиллиги, Маҳмуд аз-Замахшарийнинг 920 йиллиги, Нажмиддин Кубронинг 850 йиллиги, Баҳовуддин Нақшбанднинг 675 йиллиги, Хожа Аҳрор Валийнинг 600 йиллиги ва машҳур муҳаддис Имом ал-Бухорийнинг 1225 йиллиги кенг кўламда нишонланиши юртимизда иймон, дину диёнат қайтадан юксалаётганига эркин далил бўлди. Бу азиз ва мукаррам зотларнинг бой 3 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан , эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз . 8- жилд .-T.: Ўзбекистон , 2000 й. 164 б 4

маънавий мероси қайта жонлантирилиб, бебаҳо асарлари чоп этилди, номлари абадийлаштирилди. Юртимизда амалга оширилаётган барча маънавий соҳадаги ишларда маънавий- руҳий муҳитни замонавий ҳамда тарихий тараққиётнинг ютуқлари асосида соғломлаштириш ва миллий ўзликни англаш орқали маънавий-руҳий қиёфани шакллантириш, пировард мақсад эканлигига асосий эътибор қаратилмоқда. Бу эса маънавий-руҳий қиёфани татқиқ этишни тақазо этмоқдаки, буни инкор этиб бўлмайди. Маънавий-руҳий қиёфа тушунчасининг моҳиятида маънавий ҳаёт асосий ўрин эгаллайди. Бу эса маънавият аслида қандай тушунча эканлигини англаб олишимиз керак деганидир. “Маънавият” тушунчасига илмий, фалсафий, адабий, ахлоқий ёки оддий тилда ифодаланадиган кўплаб таърифларни келтириш мумкин. Бу борада, кейинги йилларда олимларимиз томонидан тайёрланган илмий мақолалар, рисолалар, ўқув қўлланмалар, луғатларда “Маънавият ” тушунчаси ва унинг тамойилларига ўзига хос изоҳ ва таърифлар бериб келинмоқда. Бунга сабаб “Маънавият” тушунчаси кенг маънода жамият ҳаётидаги ғоявий, мафкуравий, маърифий, маданий, диний ва ахлоқий қарашларни ўзида тўла мужассам этган ижтимоий-маънавий ҳодиса эканлигидир. 4 Унга таъриф беришда Президентимиз Ислом Каримовнинг назарий қарашларига, миллий қадриятларимизни, тарихий ва маданий-маънавий меросимизни тиклаш борасидаги амалий фаолиятларига таянишимиз мақсадга мувофиқ. Юртбошимиз «Юксак маънавият- енгилмас куч” асарида: «Маънавият - инсонни руҳан покланиш, қалбан улғайишга чорлайдиган, одамнинг ички дунёси, иродасини бақувват, иймон – эътиқодини бутун қиладиган, виждонини уйғотадиган беқиёс куч, унинг барча қарашларининг мезонидир” 5 - деб таърифлаган эдилар. Бу таърифда инсон фаолиятининг барча маънавий-руҳий қирралари қамраб олинган бўлиб ундан, биз, маънавий-руҳий қиёфанинг мазмуни ҳақида фикр юритганда асосий моҳият сифатида таянишимиз мумкин. 4 Каримов И. Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент, “Маънавият”, 2008, 18 бет 5 Ўша асар. 19-бет. 5

Маънавий-руҳий қиёфа тушунчасининг мазмун, моҳияти ҳақида юртимиз олимлари айни шу номда бўлмасада татқиқ қилишган. Президентимизнинг барча асарларида бу мавзуга алоҳида тўхталиб ўтилган. Президентимизнинг машҳур асари “Юксак маънавият - енгилмас куч” асарида шундай дейилади “Шарқ оламида жумладан, ўзимизнинг Ўрта Осиё шароитида жамоа бўлиб яшаш туйғуси ғоят муҳим аҳамият касб этади ва одамларни бир-бирига яқинлаштиришга, бир- бирини қўллаб-қувватлаб ҳаёт кечиришга замин туғдиради. Шу маънода халқимизнинг турмуш тарзига назар ташлайдиган бўлсак, бошқаларга ҳеч ўхшамайдиган, минг йиллар мобайнида шаклланган, нафақат ўзаро муомила, балки ҳаётимизнинг узвий бир қисми сифатида намоён бўладиган бир қатор ўзига хос хусусиятларни кўрамиз” 6 . Ҳозирда бу мавзуни тадқиқ қилишга ўзбек олимларидан Бекмуродов М. “Ўзбек менталитети”, “Ўзбек менталитети ва раҳбар масъулияти”, Қувватов А. “Ўтиш даври тафаккури”, Эркаев А. “Тафаккур эркинлиги”, “Миллий ғоя ва маънавият”, Мадаева Ш. “Миллий менталитет ва демократик тафаккур” ва бошқа олимлар ҳисса қўшмоқдалар. Маънавий-руҳий қиёфани ўрганиш, бизга, тарихимизнинг кейинги даврида халқимиз руҳияти ва дунёқарашида пайдо бўлган лоқайдлик, боқимандалик, маъсулиятсизлик, миллатпарварлик ва ватанпарварлик туйғуларидан узоқлашиш кайфиятлари, ташаббускорлик ва тадбиркорликнинг сустлиги каби салбий ҳислатларнинг вужудга келганлик сабабларини очишимиз, жонкуярлик, ташаббускорлик, ватанпарварлик ва бошқа шу каби фазилатларни ривожлантиришнинг йўлларини топиш имконини беради ва бу ислоҳотларни янада жонланиши учун замин тайёрлайди. Маънавий-руҳий қиёфа кўп жиҳатдан миллий руҳият тушунчаси билан боғлиқликда тадқиқ этилади. Зеро, миллий руҳият ички олам бўлса, қиёфа ўша ички оламни ташқи кўриниши ҳисобланади. Шу маънода, биз, миллий руҳият ҳақида тўхталишни лозим деб биламиз. ХХ асрда Европада янги бир ғоя - '' Халқ руҳи '' кенг тарқала бошлади. Бу ғояга кўра ҳар бир халқ, этник гуруҳ аввалдан инстинктив равишда берилган ўз '' руҳи''га эга бўлган экан. 6 Каримов И. Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент, “Маънавият”, 2008, 8 б 6

Бу руҳ халқнинг сиёсий тизимини, эътиқод ва ишончини, диний қарашларини бошқариб туради деб тушунтиради. ''Халқ руҳи ''назариясини тўла баёни айниқса Гегел фалсафасида тадқиқ қилинади. Гегел ҳар бир халқнинг ўтмиши ва келажагини мана шу ''Мутлоқ руҳ" билан боғлаб тушунтиради. Турли халқларнинг маънавий, сиёсий, иқтисодий ҳатто ирқий тафовутларнинг асосини ҳам шу "руҳ" ташкил этади, деб кўрсатади. У географик муҳитни мутлақлаштириб халқларни бутун руҳиятини унга боғлаб қўяди. Гегелнинг талқинини кейинчалик қайтадан кўриб чиққан файласуфлар кўп бўлди. Лекин халқ руҳи тушунчаси жаҳонда кенг қўлланила бошлагани унинг асосий хизмати бўлди. Бу ғоядан мустамлакачилар ўз сиёсатларини оқлаш учун фойдаланганликлари натижасида унга нисбатан салбий муносабат сақланиб келмоқда. Жаҳон тарихига назар соладиган бўлсак, инглизлардаги кучли тадбиркорлик, ташаббускорлик ва тарбиядаги қаттиққўллик хислати, немислардаги ўта масъулиятлилик ва ўзига ишонч ҳислари, японларнинг миллатпарварлиги ва жамоа манфаатини эъзозлашлари, французлардаги доимо янгиликка ва эркин фикрлашга интилиш бу халқлар яшаётган юртларни дунёда энг тараққий этган мамлакатларга айлантирди. Бу фикрдан ҳар бир халқнинг ўзига хос руҳияти мавжудлигини англашимиз мумкин бўлади. Н. Бердяев бу ҳақда шундай фикр билдиради: “Франциянинг ўрта асрлардаги ва ХХ асрдаги руҳи тарихда барча нарса таниб бўлмайдиган даражада ўзгариб кетган бўлсада, айнан бир хил миллий руҳдир... Германия бир вақтлар Франция ва Англияга нисбатан иқтисодий, сиёсий жиҳатдан қалоқ бўлган, ғарбга нисбатан шарқ ҳисобланар эди. Вақти келиб Германия илғор ғарбий маданиятни қабул қилди ва ривожланиб кетди. Бу билан у ўзининг миллийлигини, ўзига хос бўлган руҳини йўқотдими? Асло йўқ...” 7 Лекин миллий руҳ хусусиятларини мутлақлаштириб юборишнинг салбий жиҳатлари ҳам йўқ эмас. Бундай бирёқламалик миллатчилик, шовинизмга ҳам олиб келиши мумкин. Шундай экан маънавий-руҳий қиёфани умуминсоний қиёфадан ажратмаган ҳолда, бир бутунликда ўрганиш мақсадга мувофиқдир. 7 Бердяев Н.А. Судьба России - М.:1990. с.96-97 7

Миллий маънавий-руҳий қиёфа маълум миллат ва этник бирлик вакилларининг ўзига хос руҳий қиёфаси, дунёқараши, тафаккур тарзи ҳисобланади. Ҳар бир халққа хос бўлган миллий характер, урф - одат ва анъаналар, миллий онг ва миллий ўзини-ўзи англаши ва уларнинг намоён бўлиши, ўзгариши ва ривожланиши каби масалалар ҳам маънавий-руҳий қиёфа доирасига тадқиқ қилинади. Маънавий-руҳий қиёфани намоён бўлишида миллий руҳият алоҳида аҳамият касб этади. Мисол учун яҳудийларнинг кўпчилиги ҳатто ўз тилини билмайди, бошқа миллатлар маданиятига мансуб бўлсада, улар ўзларини ҳамиша яҳудий ҳисоблайдилар. Бундай кўриниш АҚШда яшовчи венгерлар, поляклар, немисларга ҳам тааллуқлидир. Миллат руҳияти инсон маънавий дунёсини қамраб олган бўлади. Бу тушунча ва тасаввур, тафаккур ва ҳиссиёт шаклида намоён бўлади. Бу ҳолат инсоннинг жуда мураккаб нозик хусусиятларидан бўлиб, баъзи ҳолларда иррационал, яъни ҳеч қандай қонун қоидаларга бўйсунмайди. Аристотел борлиққа нисбатан умумийлик ва алоҳидалик категорияларини киритди. Биз, бундан фойдаланган ҳолда, турли халқлардаги маънавий-руҳий қиёфанинг мавжудлигини ана шу умумийлик ва алоҳидалик орқали намоён бўлади деб асослаймиз. Зеро, алоҳидалик бўлмаса, унда умумийлик ҳам бўлмайди. Маънавий-руҳий қиёфани алоҳида шахслар ўзида ҳис этгани учун, шулардан ташкил топган гуруҳлардан иборат умумийликда ҳам бу қиёфа мавжуд бўлади. Маънавий-руҳий қиёфа тарих ва ижтимоий муҳитнинг маҳсули, у ўтмиш авлодларнинг тажрибалари билан биргаликда шаклланади. Асосий тарихий ва ижтимоий муҳитга қўйидагиларни киритиш мумкин:  хўжалик фаолиятининг шакллари;  у ёки бу хўжалик юритишнинг тажрибаси;  халқнинг ўзига хос турмуш тарзи;  табиий муҳит ва иқлим, ижтимоий ҳаёт шаклига таъсир этувчи демокрафик омил;  маданият, тил, урф-одат ва анъаналардаги махсус тамонлар ва бошқалар. Маънавий-руҳий қиёфа тушунчаси ҳақида сўз кетганда, барчада, бу тушунча миллий менталитет ёки миллий характерни айни ўзи эмасми деган савол 8

туғилиши табиий, ҳақиқатдан ҳам бу тушунча миллий менталитет, миллий характер тушунчалари билан боғлиқ, лекин айни бир нарса эмас, зеро бу тушунчалар маънавий-руҳий қиёфа тушунчасида бир бутунлик касб этади. Маънавий-руҳий қиёфа тушунчаси умумийлиги билан миллий менталитет ва миллий характерни ўз ичига қамраб олади ва муайян халқнинг умумий “кўриниши” маъносида англатади. Ҳар бир шахс, ҳар бир ижтимоий гуруҳ ёки тоифа, ҳар бир элат, миллат ва минтақа халқлари ўз табиат билан яратилган. Демак ҳар бирининг ўзига хос маънавий олами мавжуд. Бу маънавий олам эса маълум маънода маънавий-руҳий қиёфа тарзида намоён бўлади. Улар доимо бир хил сақланмайди, замон ва маконда ўзгариб, гоҳ камолот сари юксалиб, гоҳ қашшоқлашиб туради. Миллий маънавий-руҳий қиёфа, миллатнинг атрофдаги воқеликни, ҳодисаларни ўзига хос равишда идрок, тафаккур, тасаввур қилиши уларга бўлган муносабатнинг урф-одат, анъаналар, характер тарзида намоён бўлишини англатади. Бу эса, ҳар бир миллатнинг ўзига хослиги, бирининг иккинчисига ўхшамайдиган хусусиятларга эга эканлиги, ўзгаларнинг маънавий-руҳий ҳолатини айнан қабул қила олмаслиги билан боғлиқ эканлигининг далилидир. Бир миллатнинг маънавий-руҳий салоҳияти шакл ва мазмун жиҳатидан иккинчисида такрорланмаслиги, уларнинг илғор қирралари орқали умумбашарийликка дахлдор бўлган маънавий борлиқни вужудга келтириши билан изоҳланади. Бу борлиқ эса ўз-ўзидан тушунарлидир. У маънавий қиёфа деб аталади. Ўз маънавий қиёфасини йўқотган миллат йўқолган миллатдир. Маънавиятнинг такомили эса, ўша миллатга мансуб ҳар бир шахснинг маънавий камолоти билан бевосита боғлиқ ва ушбу заминга таяниб юксалади. Миллий маънавият тарихий ҳодиса, ўзбекнинг маънавий такомили, немис ёки хитой халқи бошидан кечирган тарихий жараёнлардан бутунлай фарқ қилувчи сиёсий- маданий макон ва замонда юз берган. Ҳар бир халқ моҳиятан умуминсоний бўлган қадриятларни тамомила ўзига хос шакл-у шамойилда ифода этишининг сири шунда. Шу билан бирга, ҳар бир халқнинг маънавий-руҳий қиёфасига мос тарзда маданияти, оилавий ва ижтимоий муносабатлар тизими, диний эътиқодга 9

нисбатан муносабат ва шу билан боғлиқ ҳаракатлар, кайфиятлар ҳозирги даврда эса сиёсий жараёнларга муносабатлар ҳам шаклланади. Илмий адабиётларда у ёки бу халқнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш, аввало, уларнинг маънавий ижодиётини таҳлил қилишдан бошланади деб кўрсатилган 8 . Чунки халқ ўз тарихини, турмуш тарзини, орзу-истакларини моддий ва маънавий намуналарида акс эттириб келган. Маънавий-руҳий қиёфанинг турли-туман томонлари бир қарашда қандайдир фаҳмлаб тушуниб олиши қийин бўлган воқеликдек бўлиб кўриниши мумкин. Бу албатта юзаки қарашда масаланинг моҳиятига чуқур киришишмасдан вужудга келадиган тушунча. Аслида маънавий-руҳий қиёфа моддий жиҳатдан кўзга ташланиб турадиган характерга эга бўлиб, фақат маданиятнинг турли-туман кўринишларини ўрганиш орқали уни фаҳмлаб олиш мумкин бўлади. Мисол учун, миллий санъат ва адабий асарларда кишиларнинг воқеликнинг ўзига хос идрок қилиши натижасида ҳосил бўлган тасаввурлари, урф-одатлари, анъана ва қадриятлари акс этади. Бунда маънавий-руҳий қиёфа айниқса халқ оғзаки ижодиёти достон ва эртакларда, мақол ва маталларда, мусиқа, қўшиқ ва рақсларда тўла намоён бўлади. Ўзбек халқи Гўруғли, Алпомиш, Тумарис, Широқ ва Хўжа Насриддин образларида ўз маънавий фазилатини, куч-қудратини, орзу истагини, ақл-заковатини мужассамлаштирган. Миллий заминда яратилган бу қаҳрамонлар, бу миллат ва халқ вакиллари онги, қалбига чуқур бориб, унга руҳий жиҳатдан таъсир кўрсатади. Ёш авлод бу қаҳрамонларга ўхшашликка, улардан намуна олишликка, улар қилган қаҳрамонликларни такрорлашга ҳаракат қиладилар. Масалан: Нечоғлик сабот бор ёвқур Широқда, Эр йигитов тупга кўксин босар жим Раҳимов ғанимга ташланган чоғда, Алпомиш шиддатин пайқамаган ким?!. деб ёзади бу тўғрисида Абдулла Орипов "Генетика" шеърида. Адабиёт ва санъат асарлардаги миллий образлар маънавий-руҳий қиёфани ўрганиш учун зарур бўлган асосий манбалар ҳисобланади. Машхур ёзувчилар, 8 Каримова В.М. Ижтимоий психология асослари. Т.: Фан, 1994 й. 143 б 10

бастакорлар, муйқалам соҳиблари халқ ҳаётини яқин билганликлари учун ҳам халқ ҳаётини тасвирловчи ажойиб образларни яратганлар. Зеро, жаҳон маданиятининг нодир асарлари доимо ўз миллий заминга эга бўлади. Маънавий-руҳий қиёфа, миллий маданиятнинг хусусиятлари, унинг ички руҳияти мақоллар, маталлар, ўхшатиш ва нутқда яққол намоён бўлади. Ҳар бир халқ ўзининг ўткир мақол ва маталига, тасвирий иборасига эга. Тилдаги бу тасвирлилик бевосита халқнинг ҳаёти ва маиший турмуши, унинг тарихи ва табиати билан боғлиқ бўлади. Бу ерда халқ ўз дид ва таъбига, ўз буёқлари ва мойқаламига, борлиқни ўзига хос равишда идрок этувчи санъткор сифатида намоён бўлади. Файласуф В. Даль мақол ва маталларни "халқнинг юрувчи ақл- идроки" 9 , деб атаган эди. Мақол ва маталлар, ҳикматли гаплар тасодифан хаёлга ёки тилга келиб қолган шунчаки гаплар бўлмасдан, неча асрлар, неча авлодларнинг ақл-заковат чиғиридан ўтиб сайқалланган халқ донолигидир. Аждодларимиз яратган бундай ҳикматли гаплар неча авлодларнинг маънавий эҳтиёжларини қондириб келган. Ҳар бир давр мақол ва маталлар хазинасидан ўз давр руҳига мос келадиганини танлаб олади. Ўзбек халқига хос бўлган кексаларни ҳурматлаш, меҳмондўстлик, меҳнатсеварлик каби фазилатларнинг кенг ривожланганлиги шунга бориб тақалади. Маънавий-руҳий қиёфа, айниқса миллий рақсларда ва мусиқада ёрқин намоён бўлади. 1896 йил Нижний Новгород шаҳрида бўлиб ўтган. Бутун Россия қишлоқ хўжалик кўргазмасида, Россияда биринчи марта ўзбек халқ созандалари концерт беришган. Мана шу концертда бўлган М. Горкий кейинчалик бундай деб ёзган эди: "бир неча кун аввал кўргазмадаги мусиқали товушлар оламига қандайдир янги, ғоят вазмин, қайғу-аламли куйлар оқиб кирди… Диққат билан тинглар экансиз, сиз бу ғалати мусиқанинг мунгли оҳангида қандайдир ўзига хос бир нарса яратаётганини ҳис этасиз. Бу саркаш мусиқада чексиз, битмас-туганмас ғам-қайғулар эшитилади. Мувафаққиятсизлик ва турмуш азоб-уқубатлари ҳақида куйловчи оғир мусибатни англатувчи мусиқа янграйди" 10 . 9 Гнатенко П.И. Кострюкова Л.И. Национальная психология. – М.: 1994 г, с 156. 10 Сатторова Г. Миллий характер ва бадиий тафаккур. - Т.: Маънавият, 2002 й., 78 б. 11

Дарҳақикат, ўзбек халқининг оғир турмуши, иқтисодий ва сиёсий тенгсизлиги, мустамлакачилик зулми, бутун руҳияти улар яратган куй ва қўшиқларда ифодаланган. Шундай қилиб, маънавий-руҳий қиёфа деганда, биз, маълум шахс, ижтимоий гуруҳ ёки тоифа, элат ёки миллатларнинг ўз табиати билан яратилганлигини, уларнинг ўзига хос руҳий қиёфаси, атрофдаги воқеликни, ҳодисаларни ўзига хос равишда идрок, тафаккур, тасаввур қилиши, уларга бўлган муносабатларнинг урф-одат, анъаналар, характер, менталитет тарзида намоён бўлишини тушунамиз. 12

I . II Маънавий-руҳий қиёфа структураси ва функциялари Халқ – ўзининг минг йиллик анъана ва тажрибалари сўнмас хотираси ва буюк туйғулари билан яшаб келаётган қудратли куч. Ислом Каримов Маънавий-руҳий қиёфа структураси энг аввало маънавий-руҳий ҳаёт билан боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатларни ўзида акс эттиради. Бу эса маънавий- руҳий қиёфа структурасини миллий характер, миллий тил, миллий онг ва миллий ўзликни англаш, миллий урф-одатлар, анъаналар ва қадриятларни ташкил этишини ҳамда маълум маънода бирор бир халқнинг умумий “кўринишини”, унинг ўтмиши ва келажаги ўртасида боғловчилик вазифасини ўташини англатади. Унинг таркибий қисмларини ўрганиш, асосий мақсадга, яъни маънавий-руҳий қиёфа тушунчасининг мазмун моҳиятини очиб беришга ёрдам беради. Шундай қилиб, биз маънавий-руҳий қиёфа структурасининг ядроси ҳисобланган миллий характер тушунчасининг моҳиятига эътиборни қаратамиз. Характер сўзи, ўзбекча тийнат, табиат, феъл-атвор тушунчаларига тўғри келади. Аслида у грекча сўз бўлиб, “муҳр”, “ўймоқ” деган маъноларни англатади. Жаҳон психологиясида Характерология фани алоҳида ўрганилади. Бу фан инсон характерларини ўрганиш, характерни аниқлаш, баҳолаш, муайян вазиятлар доирасида келажакда қандай намоён бўлишини башорат қилади. Характер кишининг фаолиятида намоён бўлади. У инсоннинг турғун хусусий фазилатлари мажмуидир. Шу сабабли, инсоннинг, миллатнинг характерини ўрганиб, унинг келажакда қандай вазиятларда қандай иш тутишини ишонарли айтиб бериш мумкин. Характерни шакллантириш, тарбиялаш, такомиллаштириш мумкин. Миллий характер объект сифатида қийин, лекин ўрганиш мумкин бўлган ижтимоий тарихий ҳодисадир. У маънавий-руҳий қиёфанинг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Миллий характер тарихий категория бўлиб, уни ўрганиш 13

тушунтириб бериш учун шу миллат ҳаётини, тарихини, тили ва маданиятини яхши билиш зарур. Халқларнинг турлича характер хислатларига эга бўлишлиги, уларнинг ижтимоий-иқтисодий тажрибаси тарихий тараққиёти ва табиий яшаш шароитлари билан белгиланади. Бунда ижтимоий муносабатлар миллий характерни шаклланишида етакчи роль уйнайди. Ҳар бир тарихий давр шу даврдаги ижтимоий тараққиёт қонуниятлари асосида миллий мафкура манфаатларига мос бўлиб тушадиган ўз миллий характер идеалини яратади. Шу даврдаги характер типи кишиларнинг яшаш тарзини акс эттиради. Бу ҳақда Қуронов шундай фикр билдиради: “Миллий характер психологик ҳисобланади, у миллий феъл-атворда намоён бўлади. Ана шу кўрсаткичларга асосланиб у ёки бу халққа, миллатга мансуб кишилар характерининг моделини – ўртача миллий характер намунасини яратиш мумкин” 11 . 11 Қуронов М. Миллий тарбия. Т.: Манавият, 2007 й. 10 б. 14

Халқнинг бутун тарихи давомида орттирган ҳар бир характер хислатларнинг вужудга келиши кишилар руҳиятига атрофдаги воқеликларнинг узоқ вақт давомида таъсир этиб туриши билан боғлиқдир. Шуни таъкидлаш керакки, "Миллий характер" тушунчаси хақида ҳали ҳам умумий бўлган бир хил қараш мавжуд бўлмаса ҳам, лекин унга кирувчи хислатлар тўғрисида умумий булган фикрлар мавжуд 12 . Кўп тадқиқотчилар миллий характерга, меҳнатга муносабат (меҳнатсеварлик), ватанпарварлик, эрксеварлик, довюраклик, жанговарлик каби хислатларни киритишади. Яна бунга миллатлараро муносабатлар ва миллат вакилларининг ўзаро муносабатларини белгиловчи хусусиятларни ҳам киритиш мумкин. Миллий характерни ўрганувчилар миллий характерда келтирилган хислатларни қайси бири бирорта халқда мавжуд эмас деб савол қўйишади. Миллий характерни ўрганишда татқиқотчилар учрайдиган қийинчилик ҳам ана шунда. Дарҳақиқат, характернинг қайси бир хусусиятини очиб кўрмайлик, албатта у барча халқлар ва миллатларда ҳам мавжуд эканлигини кўрамиз. Масалан, эрксеварлик, довюраклик, меҳнатсеварлик, ватанпарварлик каби хислатлар ҳамма халқларга хос бўлган хусусият бўлган ҳолда, бу хислатлар ўзининг намоён бўлиши, тузилиши жиҳатидан барча халқларда бир хил кечмайди. Зеро, характер хислатларини келтириб чиқарувчи яшаш тарзи, тарихий тараққиёт ва фаолият шароитлари ҳар хил бўлганлиги сабабли, юқоридаги характер хислатларини намоён бўлиши ҳам уларда айнан бир хил бўла олмайди. Кавказдаги тоғли халқларнинг ҳаёти ва яшаш тарзини ўрганган татқиқотчиларнинг барчаси бир овоздан уларда жанговорлик, мағрурлик каби характер хислатлари кучли эканлигини эътироф этишади. Меҳнатсеварликни ҳамма халқларга хос фазилат эканлигига шак келтирмаймиз. Лекин, шунинг билан биргаликда жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий қурилиши, географик иқлим шароити, халқ томонидан меҳнатсеварлик ҳамма халқларда бир хилда намоён бўлавермайди. Маълумки, Голландия мўжазгина кичик майдонга эга. Майдони Москва вилояти территориясидан кичик. Лекин шу мамлакат бутун Россияни боқадиган қишлоқ хўжалик маҳсулоти ишлаб чиқарар экан. Ваҳоланки, Голландия халқи табиий-географик шароитига кўра, денгиз атрофидаги ботқоқ ва 12 Жандильдин Н. Природа национальной психологии. – Алма-Ата: 1971г. с.165 15

тошлоқ ерларни ўзлаштириб, унумдор ерга аламштириш учун оғир шароитларда иш олиб боради. Натижада уларда тиришқоқлик ва саботлик билан меҳнат қиладиган кишиларга нисбатан меҳр-муҳаббат билан қараш шаклланган. Оилада ўз фарзандини шу руҳда тарбиялашда ҳаракат қилар экан. Бола сал-пал гапни тушунадиган бўлгач, она унинг кафтини очиб у ерда эгри- буғри чизиқларни кўрсатиб: М-мен - одам: W-work-меҳнат, одам меҳнат билан туғилади деб тушунтирар экан 13 . Миллий характерни халқ ўзида намоён этади. Лекин миллат характери айрим шахслар характерининг оддий йиғиндиси эмас. У оммавий куч сифатида, индивидуал характерларнинг умумий бўлган хислатлари ижтимоий жиҳатдан қайта ишланиб, янги махсус сифатга айланган вақтда таркиб топиб намоён бўлади. Масалан хор овози хор қатнашчисининг овозига ўхшамаганидек, миллий Характери ҳам бирорта миллат вакилининг характерига ўхшамайди ёки миллат характери ҳеч бир миллат вакилида тўлалигича акс этмайди. Миллий характер ўзгармас, турғун нарса ҳам эмас. У тарих маҳсули. Шунинг учун ҳам уни вужудга келтирган тарихий ижтимоий иқтисодий шароитларнинг ўзгариши билан у хам маълум даражада ўзгаради, ҳатто бир ижтимоий тузумнинг ўзида ҳам у айрим хислатларни пайдо қилиб туриш мумкин. Миллий характер умумбашарий хусусиятларга зид бўлмайди. Шунинг учун ҳам уни бошқа миллат ва элатлар характеридан ажратиб қўйиш мумкин эмас. Ҳар бир халқ бошқа халқ билан яқин ижтимоий - иқтисодий ва маданий муносабатларга киришганда ундан ўзида йўқ нарсаларни олади ва ўзидан ҳам уларда бўлмаган нарсаларни беради. Лекин бошка халқлардан олинган бу характер хислатлари, миллат вакиллари тамонидан ўзлаштирилганда, айнан, ўзгаришсиз кучирма олмай, ўзига хос миллий ифодани олади. Ҳар бир кишининг, ҳар бир миллатнинг ўзига хос характери бор. Бундан 70 йил аввал АҚШда ташкил этилган, бу масалани махсус ўрганувчи, “Миллий характер” концепцияси асосчилари, ҳар бир халқ характерининг ўртача моделини тузиш мумкинлигини амалда исботлаганлар. А. Кардинер буни “базавий шахс” деб атади. 13 www.edunet.ru/index.php. 16

У “базавий шахс”да у мансуб миллат худди бир томчи сувда бутун океаннинг хусусияти жо бўлганидек акс этишини, “базавий шахс” миллий оила, муҳит ва “базавий шахс”нинг атрофдагиларга таъсир кўрсатиши натижасида шаклланишини исботлаган эдилар. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг умуман хароб бўлган бўлсада, тезлик билан ривожланиб кетган икки мамлакат, Германия ва Япония халқларининг миллий характерини шаклланиш механизмини ўрганган, АҚШ психологлари миллий характер халқнинг турмуш тарзи, миллий маданияти, катталар хулқ-атвори тасирида шаклланишини аниқладилар. Миллий характер хусусиятларини ўрганиш борасида Ўзбекистонда ҳам амалий ишлар бошлаб юборилган. 1999 йил 22 июль куни Республика Таълим Марказида ўзбек характери мавзусида семенар-баҳс бўлиб ўтди. Унда республикамиз ижтимоий- гуманитар фанларининг пешқадам вакиллари ўзбек характери, миллий характер масаласининг кун тартибига қўйилишини, бунинг ислоҳотлар учун муҳим масала, айниқса, ислоҳотларни амалга оширувчилар – одамларнинг характерини ўзгартириш масаласи эканлиги қайд этиб ўтдилар. Бу баҳсда миллий характер деганда уни соддароқ, яъни феъл-атвор маъносида тушуниш лозимлиги мақулланди. Биз, русларни эмоционал турғунлиги, америкаликларнинг жушқинлиги, инглизларнинг ўз анъаналарига содиқлиги, немисларнинг камгаплиги, интизомлилиги ҳақида кўп эшитганмиз. Албатта, бу сифатлар ушбу миллатларнинг ўзига хос жиҳатларини ифодалайди Ўзбек характерида 900 дан ортиқ ижобий ва салбий сифати бор. Ҳозир биз қутилишимиз керак бўлган энг муҳим салбий сифатлар: 17

1. Бепарволик 2. Беғамлик 3. Маҳаллийчилик 4. Лоқайдлик 5. Журъатсизлик 6. Шахсий садоқат устуворлиги 7. Сўз ва иш орасидаги тавофут 8. Ҳафсаласизлик ва бошқалар Миллий юксалишимиз учун такомиллаштириш зарур бўлган ижобий сифатлар: 18

1. Қатъиятлилик

2. Ҳушёрлик 3. Ишбилармонлик 4. Вақтни қадрлай билиш 5. Интизомлилик 6. Масъулиятлилик 7. Ватанпарварлик 8. Ҳалоллик 9. Ташаббускорлик 10. Бурчга садоқат 11. Сўз ва иш бирлиги 12. Руҳан уйғоқлик 13. Она тилига фидойилик ва бошқалар Юқоридаги фазилатларни такомиллаштириш ўзбек миллий характерини янги бочқичга чиқаришини мутахасислар таъкидлашмоқда. Қуронов М. нинг фикрича буюк келажакни таъминлаш учун буюк характернинг эгаси бўлиш керак 14 . Индивиднинг ижтимоийлашиши, миллийлашиши она тилини ўзлаштириш билан бошланади. Маънавий-руҳий қиёфа структурасида давлат тилининг мақоми миллий руҳиятни таркибий қисми сифатидаги аҳамияти беқиёсдир. Тил халқ маънавий ҳаётининг асосидир, бинобарин, миллий тил гуркираб ривожланмаса миллий онг ўсмайди. Миллий онг, миллий маданият ўсмаса, кишиларда миллий ғурур, миллий фахр-ифтихор ривожланмасдан қолади. Тил ҳар бир халқ ва миллатнинг миллий ўзлигини намоён қилишининг муҳим воситасидир. Собиқ Совет жамияти ҳукмронлик қилган 70 йилдан кўпроқ вақт давомида ўзбек миллий тили, тарихи, маданияти қўпол равишда топталди. Мустабид тузум сиёсати талаби ва зўрма-зўрлиги 14 Қуронов М. Миллий характер ва миллий ғоя. Т.: - Маънавият, 2005 й., 32 б.

асосида имломиз кетма-кетига 2 марта ўзгартирилди. 1929 йилда араб алифбосидан лотин алифбосига ўтилди. Орадан 12 йил ўтгач, кирилл алифбоси қабул қилинди. Шу тариқа халқимиз ўзининг 1000-1200 йиллик куҳна тарихидан, ўтмишидан, маданий меросидан маҳрум бўлди. Собиқ Иттифоқ даврида ўтказилган нотўғри миллий сиёсат оқибатида ҳатто қадимий ва бой тиллар ҳам ривожланишдан қолди, миллатнинг бирламчи белгиси мақомини йўқота бошлади. Чунки улар беистисно амал қилиши керак бўлган соҳалар - сиёсат, иқтисодиёт, илм, маданият ва тарбияни рус тили эгаллади. Бошқа тиллар, жумладан ўзбек тили ҳам кўча- куйда, оилада, кўпроқ қишлоқ жойларда қўлланадиган даражага тушиб қолди. Тил ҳаракат қиладиган доиралар торайгани сари миллий ўзликни англаш қамрови ҳам қисқарди. Шоир А.Орипов ўзининг "Айтишув" номли шеърида ушбу ҳолатни ғоят усталик билан тасвирлаб берган: "Аждодлар: - Тил яратдик, ёзув туздик гўзал ҳамда бой. Авлодлар: - Биз уларга музейлардан топиб қўйдик жой." Ҳуррият, истиқлол натижасида жаҳон миқёсида иқтисодиётимиз, давлат тузумимиз, меҳнаткаш халқимиз билан танилиб қолмасдан, гўзал, сермазмун, маънодор тилимизнинг ҳам мавжудлигини кўрсатиш имконига эга бўлдик. Жамиятимиз маънавий жиҳатдан покланишида ўзбек тилига Давлат тили мақомининг берилиши катта аҳамиятга эга бўлди. "Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ҳақида" ги Қонуни анча илгари - 1989 йил 21 октябрда қабул қилинган эди. Бу қонун халқимиз миллий онгининг ривожланишида, мамлакат мустақиллигининг мустаҳкамланишида, маданий мероснинг тикланишида ва жамиятнинг маънавий янгиланишида муҳим роль уйнайди. Давлат тили ҳақидаги Қонун қабул қилинганидан кейинги йиллар мобайнида республикада катта ишлар қилинди. Ўзбек тилини давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида, судларда, давлат нотариал идораларида қўллаш тўғрисидаги моддалар руёбга чиқарилди. Халқ таълими, фан

соҳаларида, оммавий ахборот воситаларида туб ўзгаришлар амалга оширилди, кўплаб тарихий номлар тикланди, атамалар миллий тил асосларига мувофиқ янгилана бошланди. Бу собитқадам йўл 1993 йил 2сентябрда қабул қилинган "Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида"ги Қонунда ва 1995 йил май ойидаги Олий Мажлиснинг иккинчи сессиясида қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг "Лотин ёзувига ўзгартиришлар киритиш ҳақида"ги Қонунда янада мустаҳкамланди ва ривожлантирилди. Мазкур қонунлар ўзбек тилининг Давлат тили сифатидаги мақомининг мустаҳкамланиши, мамлакатнинг ҳар томонлама камол топиши ва жаҳон коммуникацияси тизимига кириш учун анча қулай шарт-шароит яратиб берди. Халқимиз кўз қорачиғидай ардоқлаётган барқарорликни, фуқаролар тинчлигини ва миллатлараро тотувликни янада мустаҳкамлашга кўмаклашишини ҳисобга олиб, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 25 декабрдаги сессиясида "Ўзбекистон Республикаси Давлат тили ҳақида"ги Қонун янги таҳрирда қабул қилинди. Буларни барчаси юртимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар билан ҳамоҳанг тарзда амалга оширилиб борилмоқда. Миллий тилнинг яна маънавий-руҳий жиҳати ҳам борки, ундан кўз юмиб бўлмайди. Биз, унинг шу қисмига эътиборни қаратишни лозим деб биламиз. Миллий тилни билмаслик этник муҳитдаги жараёнларни, тилда ифодаланаётган ҳолат ва ҳодисаларни моҳиятларини англаб олишга тусқинлик қилади. Чунки фикр ифодаси учун ишлатиладиган сўзларда миллий ўзига хослик бўлади. Тафаккур билан тил ва нутқ ўзаро боғлиқ бўлганлиги учун русча тили чиққан болаларнинг фикрлаш малакаси ҳам русча бўлиб ўзбекларникидан фарқланади. Чунки инсоннинг тафаккур тарзи нутқда, тилда реаллашади, моддийлашади. Улар ўзбекча гаплашишга ўрганганларидан кейин ҳам, русча фикрлаб, ўзбекча гапиришга ҳаракат қилади. Русча тафаккур тарзи билан ўзбекча

гапириш жуда қийин. Бошқа миллат вакили воқеликни ўзбекнинг кўзи билан кўриб ўзбекона тафаккур тарзи билан идрок эта олгандагина у чинакамига ўзбекча фикр юритиб, ўзбекча гапира бошлайди. Чунки “Она тили-бу миллатнинг руҳидир, ўз тилини йуқотган ҳар қандай миллат, ўзлигидан жудо бўлиши муқаррар” 15 . Маънавий ҳаётда тил миллат руҳиятини яққол ифодаси сифатида намоён бўлишини шундан билишимиз мумкин. Маънавий-руҳий қиёфа таркибий қисмларидан урф-одат, анъана ва қадриятлар алоҳида аҳамият касб этади. Зеро, улар маънавий-руҳий қиёфа хусусиятларини моддий борлиқда намоён бўлишидир. Маълумки, ҳар бир индивид шахс сифатида шаклланар экан, фақат ўзи яшаб турган даврдаги ижтимоий муносабатлар таъсири остида бўлиб қолмасдан, шунингдек, тарихий тажрибалар, аждодлар томонидан яратилган, тўпланган ва авлоддан-авлодга ўтиб келаётган маданий мерослар, миллий қадриятлар таъсири остида ҳам шаклланади. Бунда айниқса, ҳар бир халққа хос бўлган миллий урф-одат ва анъаналарнинг роли каттадир. Ҳар бир даврнинг, ҳар бир халқнинг ижтимоий–иқтисодий, табиий – географик шароитига хос бўлган ва уни ўзида акс эттирадиган урф-одат ва анъаналари бўлади. Одамзод онгли ҳаёт кечира бошлагандан буён вужудга келган урф-одату маросимлар, удум ва анъаналарни ҳисоблаб чиқиш қийин. Улар халқ ҳаётининг маънавий қиёфасида муҳим ўрин тутади. Миллий урф-одат ва анъаналарда бутун бир халқнинг ижтимоий эҳтиёжлари, ахлоқ нормалари, манфаатлари, амалий тажрибалари ва тарихий яшаш шароитлари ўзига хос равишда мужассамланган бўлади. Улар халқнинг фаолияти жараёнида туғилади , ҳар бир халқ бутун тарихи давомида яшаш шароитининг характери ва хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда кишилар ўртасидаги муносабатларнинг маълум нормада йўл- йўриқларини яратади. Бу норма ва йўл-йўриқлар авлоддан- 15 Чориев А.Ч. Ижтимоий қиёфа. Мулоқот, 2001й., №4

авлодга ўтиш билан такрорланиб, урф-одатлар ва анъаналарга айланиб қолади 16 . Шаклланган урф-одат ва анъаналар шахснинг ижтимоий муносабатларга киришувида шахснинг хулқ-атвори ижтимоий жиҳатдан белгиловчи, бошқариб турувчи ва шакллантирувчи вазифаларни бажаради. Қайси бир урф-одат ва анъанани, удум ёки маросимни келиб чиқиш сабабларини ўрганмасдан туриб қарайдиган бўлсак, улар бир қарашда, беъмани, беҳуда бўлиб кўринади. Аслида эса уларни барчаси келиб чиқиши буйича халқнинг ижтимоий-иқдисодий ва амалий фаолияти натижасида вужудга келган ва уларнинг маълум эҳтиёжларини қондириш учун хизмат қилганлигини кўрамиз. Чунки улар халқнинг маънавий-руҳий ҳаётининг ажралмас қисми сифатида ўзига хосликни ифодалайди. Анъаналар эса ижтимоий хаётнинг ҳамма соҳаларида мавжуд бўлиш билан биргаликда, яна келиб чиқиш жараёнини ҳам қамраб олади. Анъанада кишиларнинг нарса ва буюмларга, табиатга бўлган муносабатлари ифодаланади. Маълумки, санъат ва адабиётда, армия ва олий ўқув юртларида, спорт ва ишлаб чиқариш жамоаларида урф-одат бўлмайди, балки анъаналар мавжуд бўлади. Масалан, армияга янги борган солдатнинг қасамёд қабул қилиш, олий ўқув юртига кирган ёшларни талабалар сафига қабул қилиниши, йирик спорт мусобақаларида ғолиб спортчи шаънига мамлакат байроғини кўтарилиши ва мадҳияни янграши булар анъаналар ҳисобланади. Бундан ташқари анъаналарнинг таъсир доираси нисбатан кенг бўлиб, битта анъана бир неча урф-одат, удум ва маросимларни ўзида қамраб олган бўлиши мумкин. Масалан, халқимизда мавжуд бўлган меҳмондўстликни олиб қарайдиган бўлсак, меҳмондўстлик у ёки бу даражада ҳар бир халқ ва миллатга хос бўлган хусусиятдир. Лекин бу нарса юқорида кўриб ўтганимиздек, ўзига хос ижтимоий-тарихий шарт-шароитлар таъсири остида, оилавий-маиший ҳаётдаги муносабатлар натижасида ўзбек халқида ўзига хос 16 Йўлдошева С. Халқ урф-одатлари ва анъаналари. – Т.: Ижод дунёси, 2003 й. 46 б

бир йўсинда намоён бўладики, бу ўзбек халқининг миллий хусусиятига, миллий анъанасига айланиб қолган. Мана шу меҳмондўстлик анъанаси бир неча урф-одатлар, удумлар орқали тўла намоён бўлади. Масалан: ўзбек қоидаларида меҳмон ҳар доим очиқ чеҳра ва ширин калом билан кутиб олинади. Хонадондаги энг ноёб нарсалар меҳмон олдига қўйилади. Меҳмонни қадр-қиймати ўта юқори қадрланади. Энди удум ва маросимларга келсак, улар кучли психологик ва ҳиссий таъсир этиш кучига эга бўлиб, шулар ёрдамида урф-одат ва анъаналар бевосита юзага чиқади. Удум у ёки бу урф-одат ва анъананинг бажариш вақтида амал қилинадиган тартиб ва қоидалар. Маросим эса, удумни кўз-кўз қилиб турадиган ташқи безаги тасвири, яъни бажарилиши жараёнидир. Ўзбек оилаларида ўтадиган бирон-бир йиғилиш, маросим, тантали туй- томошалар, ҳашар ва ободонлаштириш ишлари катталарсиз, кексаларсиз, уларнинг маслаҳатисиз ўтмайди. Узоқ сафарга кетаётган ҳар бир киши, қайтаётган ҳар бир киши албатта, маҳалла ва қишлоқнинг ҳамма кексаларини ва хаста бўлиб ётган кишиларни бориб зиёрат қилиши зарур. Агар сафардалик даврида маҳалладаги бирор киши вафот этган бўлса, биринчи навбатда унинг оиласига бориб таъзия билдирилади. Миллатимизнинг асрий анъана ва урф-одатларисиз, миллий мафкурани шакллантириш мумкин эмас. Бунда Ғарб халқлари учун нотаниш, аммо миллий табиатимизга хос бўлган ўз-ўзини бошкарув усули маҳаллани ривожлантириш ҳамда унинг мавқеини ошириш муҳимдир. Жамият ҳаётида тотувлик ва ижтимоий тарбияни ташкил қилишда маҳалланинг аҳамияти беқиёсдир. Бу ҳақда олим Иброҳимов А. “Одам-одамларга суяниб, орқа қилиб яшайди. Одам-одамлардан одамийликни ўрганади. Бу халқимизнинг фалсафий мушоҳадаларидандир. Бир сўз билан айтганда, биз аста йиғлаб, баралла куладиган халқмиз. Ўзбек маҳаллаларида инсон шундай таълим-тарбия олади” 17 дейди, Урф-одатлар ва анъаналар ҳар бир халқда абадул-абад берилган ва ҳеч ўзгармайдиган нарса эмас. Ҳаёт уларни ғалвирдан ўтказиб, пучини-пучакка, 17 Иброҳимов А. Ўзбек маҳалласи. Т.: Маънавият, 2007 й. 24 б.

сарасини-саракка ажратиб боради. Янги даврга мослаша олгани сақланиб қолади. Шунинг билан бирга ҳар бир давр ўзининг удум ва маросимларини, урф-одатлар ва анъаналарини яратади. Янги вужудга келаётган урф-одатлар ўз-ўзидан, қуруқ ерда пайдо бўлмасдан, асосан илгари мавжуд бўлган илғор анъаналар ўзгартирилади ва янгилари пайдо бўлади. Миллий ўзликни англаш маънавий-руҳий қиёфа структурасида муҳим ўрин тутади. Миллий ўзликни англаш мураккаб феномен ҳ исобланиб, у миллий онг асосида вужудга келади ва унинг тузилмасига киради. Ҳар бир миллатнинг ўзини реал мавжуд субъект, моддий ва маънавий бойликларни ифодаловчи ягона тил, урф-одатлар, анъаналар, қадриятлари ва давлатга мансублиги, манфаатлар ҳамда эҳтиёжлар умумийлигини тушуниб етиши ни миллий ўзликни англаш дейи ш мумкин . Миллий ўзликни англаш миллат шаклланишининг маълум нисбий юқори босқичидир. У миллий онгдан фарқ қилади. Миллий онг ҳар бир миллатнинг ягона тили, урф-одатлар, анъаналар, қадриятлари ва маънавиятининг пастдан юқорига, оддийдан мураккабга тамон ривожланиб боришининг муҳим мезони ҳисобланади. Ўз навбатида миллий онгнинг ривожланиб бориши ҳар бир миллатнинг ўз-ўзини англаш даражасига кўтаради. Миллий онг миллатни ўзига хослиги асосида ривожланиб боришдаги кўрсаткич бўлсада, миллий ўз-ўзини англаш миллий манфаатни ҳимоя қилишда ҳаракатга келтирувчи ички маънавий-руҳий салоҳиятдир. Миллий ўзликни англаш реал моддий куч сифатида миллат шаъни, қадр- қиммати, обрў-эътибори, ор-номуси паймол этилганда ёки миллатнинг моддий-маънавий манфаатларига зид иккинчи бир тамондан зўравонлик ҳаракатлари юзага келтирилган ҳолатлар намоён бўлади. Миллий ўзликни англаш миллат манфаатларини ҳимоя қилувчи моддий кучга айланади. Миллий ўзликни англаш миллатнинг маънавий маданияти тизимига киради ва унинг миллат тараққиётига қўшган ҳиссаси соф маънавий-руҳий ҳисса ҳисобланади. Миллий ўзликни англаш миллат абадийлигини таъминлайдиган омиллардан бири сифатида ана шу сабаб ва заруратга мос равишда

такомиллашиб боради. Миллий ўзликни англаш ўз табиатига кўра эмоционал ҳодисадир ва унинг ҳақиқий қиёфаси миллатнинг манфаатларини, ор-номус, ғурур ва қадриятларини ҳимоя қилишда намоён бўлади. Миллий озодлик учун курашаётган миллатда миллий онг, эзувчи миллатга нисбатан миллатчилик кўринишида намоён бўлиши табиий жараён ҳисобланади 18 . Зеро, миллий ўзликни англашнинг дастлабки босқичларида ўз миллатининг тарихи, буюк шахслари билан фахрланиш, уни кўкларга кўтариш, ўз эзувчилари бўлган миллатга қарши қўйиш тарзида бўлади. Буни биз барча миллий озодлик ҳаракатини бошидан кечирган халқлар тарихида кўришимиз мумкин. Хусусан XIX аср бошларида ижод қилган Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон, А. Қодирий, Авлоний каби ижодкорлар фаолияти бунга мисол бўла олади. 80- йиллар охирида собиқ Иттифоқ деб аталмиш империянинг қулаши арафасида буюк бобомиз Амир Темур номининг тикланиши, миллий байроқ мисоли кўтарилиши, шу байроқ остида миллатни бирлаштириш учун ҳаракат қилиниши бежиз эмас эди. Бунинг учун бобомиз ҳаёти ва фаолияти, қаҳрамонликлари ҳақида ёзилган китоблар чоп этила бошланди. Тарихий ҳақиқат тикланиб, унинг жаҳон тарихидаги ўрнига берилган баҳолар билан миллатни таништириш миллатнинг эгилган шаъни, ғурурини тиклаш бошланди . Аллома боболаримизнинг Бухорий, Яссавий, Нақшбандий, Нажмиддин Кубро, Замахшарий кабиларнинг номларини халққа қайтарилиши, уларни китобларини чоп этилиши каби жараёнлар миллатнинг ўзини-ўзи танишини юқорироқ босқичга олиб чиқди. Маънавий-руҳий қиёфанинг функциялари унинг жамиятда бажарадиган вазифалари асосида келиб чиқади. Маънавий-руҳий қиёфа функциялари муҳофаза қилувчи, бирлаштирувчи, ҳаракатга келтирувчи, манфаатларни англатувчи ва тарбияловчи кабилардир. Муҳофаза қилувчи функцияси глобаллашув шароитида, айниқса аҳамиятли бўлиб бормоқда. Чунки ҳозирда одамлар глобаллашувнинг кучли босими остида яшамоқдалар, улар бу таъсирни кундалик ҳаётнинг барча 18 Отамуродов С. Глобаллашув ва миллат. – Т.: Янги аср авлоди, 2008 й. 213 б.

соҳаларида намоён бўлаётганлигини гувоҳи бўлмоқдалар. Афсуски, бундай таъсирлар миллий маънавий муҳитни издан чиқаришга сабаб бўладиган оқибатлар келтириб чиқариши мумкин. Булардан ҳимояланиш керак албатта. Лекин бу миллий маданият теварагида тўсиқлаш тиклаш билан амалга оширилмаслиги керак. Бу функция миллий тарққиётнинг бугунги ўта мураккаб шароитида миллат вакилларида ягона ватан, миллий бирдамлик, уни ҳар қандай ички ва ташқи душманлардан ҳимоя қилиш руҳиятини шакллантириш вазифасини амалга оширишда муҳим аҳамият касб этади. Рус тадқиқотчиси С. И. Королёв шаклланган этник қиёфа “маълум даражада муҳофаза қилувчи механизм ролини ўйнайди. У худди элакдек, ёт нарсаларни ажратиб, уни ё қабул қилади, ёки уни шу халқда мавжуд бўлган нормалар асосида қайта ишлаб беради ёхуд инкор қилади” 19 , -деб таъриф берган. Ҳаракатга келтирувчи функция миллий ривожланиш ва миллатлароро муносабатлар тизимида алоҳида ўрин эгаллайди. Унинг куч-қудрати бошқа функцияларга қараганда анча шиддатли ва халқнинг руҳиятини моддий кучга айлантиришда устувор аҳамиятга эгадир. Бирлаштирувчи функция ўзининг миллий тараққиётни рағбатлантирувчи муҳим элемент вазифани бажаради. Турли миллатлар мавжуд бўлган шароитда мазкур функция доимий ҳаракатда бўлади. Бу функция миллий ўзликни англаш ҳамда миллатлараро муносабатларга ҳам таъсир этади. Манфаатларни англатувчи функция миллатнинг онгини, маданиятини, маърифатини шакллантириш ва ривожлантириш хусусияти билан ажралиб туради. Маънавияти ва маърифати қашшоқ миллат ўз манфаатларини англашга қодир эмас. Бу функция орқали миллатнинг ички имкониятлари ривожланади ва у ўзининг бирлигини мустаҳкамлаб туради. Тарбияловчи функциядан кутилган асосий мақсад умуммиллий вазифаларни тушуниш, ва ҳал этиш кабиларини шакллантириш ва ривожлантиришга қаратишдан иборат бўлиб, улар моддий ва маънавий 19 Гнатенко П.И. Кострюкова Л.И. Национальная психология. – М.: 1994 г, с 94 .

бойликларни сақлашга ҳамда миллий обру-эътиборни мустаҳкамлашга хизмат қилади. Тарбия маданият анъаналар, урф-одатлар, қадриятлар ва тилга оид миллий хусусиятларни сақлаб қолишда ҳамда уларни авлоддан- авлодга етказишда яқққол намоён бўлади. Тарбиявий функция ўз мақсадларини миллий маданиятдан фойдаланган ҳолда амалга оширади .

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ 1. Республика “Маънавият ва маърифат жамоатчилик марказини тузиш тўғрисида”. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 1994 йил, 23 апрель Фармони. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди тўғрисида (Ўзбекистон Республикаси 30.08.1995 й. 103-I-сонли Қонуни) 3. Адвокатура тўғрисида (Ўзбекистон Республикаси 27.12.1996 й. 349-I-сон Қонуни) 4. “Маънавият ва маърифат жамоатчилик маркази фаолиятини янада такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш тўғрисида”. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 1996 йил, 9 сентябрь Фармони. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида» қонуни Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997 йил. 6. Ўзбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури» Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 31-60-б. 7. "Ахборот олиш кафолатлари ва эркинлиги тўғрисида" (Ўзбекистон Республикаси 24.04.1997 й. 400-I-сон Қонуни) 8. "Оммавий ахборот воситалари тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг 26.12.1997 й. 541-I-сон Қонуни 9. Ўзбекистон Республикаси Оила кодекси (Ўзбекистон Республикаси 30.04.1998 й. 607-I-сон Қонуни билан тасдикланган)

O'xshashlar

Маънавий-рухий киёфанинг миллий асослари

Тил структураси ва унинг урганилиши

Мирзо Улугбекнинг маънавий дунёси

Хусайн Бойкаронинг маънавий олами

Матн таркибида ноодатий бирикмаларнинг грамматик структураси