Ривоят ва эртак - Tilshunoslik - Referatlar

Ривоят ва эртак

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ривоят ва эртак Афсона ва эртак жанрлари орасидаги ўзаро структурал-морфологик муносабатларга тўхталган чоғимизда улар оралиғида турувчи бир жанр борлиги, у афсона билан эртак жанрлари хусусиятларини ўзида баравар акс эттириши, кичик эпик жанрнинг эртак жанрига ўтишини таъминловчи ўзига хос босқич вазифа бажарадиган ривоят ҳақида ҳам айрим мулоҳазаларимизни баён этамиз. Баъзи тадқиқотларда афсона жанри шаклланишига кўра эртак ва достонлар таъсирида вужудга келган дейилади. Бунинг сабаби сифатида афсонанинг профессионал эртакчи ёки шоир-бахши томонидан айтилмаслиги, уни истаган шахс хоҳлаган усулда ҳикоя қилиши мумкин эканлигидир 1 . Аслида эса афсона, ривоят жанрлари эртак, достонлардан аввал юзага келган. Буни инсониятнинг тарихий тараққиёт қонунлари бўйича таққослаганида ҳам яққол тасаввур қилиш мумкин. Чунончи, меҳнат тақсимоти, турли касбларнинг юзага келиши, ишлаб чиқариш муносабатлари ривожи натижасида таркиб топган дастлабки уруғлар, уларнинг кейинчалик ўзаро қўшилишидан ҳосил бўлган қаби лалар - фратрийлар номлари билан боғлиқ афсона ва ривоятларнинг (мифлар бундан мустасно) илк намуналари пайдо бўлганлиги эътиборга олинса 2 , бу кичик жанр генезиси тўғрисидаги тушунчага бир оз ойдинлик киради. Чунки афсона билан эртак жанрлари орали ғ идаги бу фольклор намунаси тарихий-фольклорий жараён ривожланиши қонуниятларига биноан майдонга келган. Ривоят жанри учун асосий манба — бу халқ афсоналари. Ривоят жанри илк бора мифологиядан ажралган афсоналарнинг даврлар ўтиши, ижтимоий-ахлоқий ғ ояга эҳ т иёж кучая бориши натижасида шаклланган намуналардир. Ривоят афсонага нисбатан поэтик устунлиги, 1 Имомов К. Ызбек хал= розаси, Тошкент, 1981, 67-бет. 2 Косвен М.О. Ибтидоий маданият тарихидан очерклар. ЫзССР ФАГ, Тошкент, 11960, 121-122-бетлар.

www.arxiv.uz воқеаларнинг ярим информатив, ярим уйдирмага хослиги билан ажралиб туради. « Ривоят, — деб таърифлайди фольклоршунос К.Имомов, —ҳаётий воқеаларни бадиий уйдирмалар воситасида ҳикоя қилувчи фольклорнинг реалистик характерга эга бўлган алоҳида туридир » 3 . Бу ўзбек фольклори характеридан келиб чиқилган ҳолда берилган таъриф. Энди туркий халқлар фольклорига бошқа халқларникига қараганда яқинроқ бўлган бурят, фольклоршуноси берган таърифга мурожаат қилайлик: « Ривоятнинг ўзига хос хусусиятларидан бири ундаги ривоятлар миллийлик ва локаллиги билан ажралиб туради, шунинг учун ривоятлар маҳаллий ёки миллий тарих ҳақида ҳикоя қилади » 4 . Ривоят тарихий хот и ра ва халқнинг донишмандлиги, табиат ҳодисаси, табиий офатлар ҳақидаги тушунчасидир. Унда қизиқарли воқеа ва ҳодисалар ҳам акс эттирилади. « Ривоятлар поэтик шакл ҳамда функциялари билан афсоналарга жуда яқин турувчи эпик жанрлардан биридир. Уларда халқ ҳаёти в а узоқ ўтмишда юз берган воқеалар, қачонлардир яшаб ўтган шахслар фаолияти ҳақида ҳикоя қил ин ади. Гарчи , воқеалар ривоятда тасвирланганидек шаклда юз бермаган бўлса-да, улар у ёки бу даражада реал ҳаётда юз берган воқеалардан иборат » 5 , — деб таърифланади « Ўзбек фольклори очерклари » китобида. Фольклорнинг кичик эпик жанрларидан бири бўлган ривоятга берилган юқоридаги таърифларнинг типик жиҳатларидан бири—тарихий ўтмишда содир бўлган реал воқеалар ёки реал шахслар билан боғлиқ жиҳатларнинг турли бадиий шаклда ҳикояланиш услубидир. Ҳ ақиқатдан ҳам, ривоят жанри табиатига хос ҳар бир хусусият алоҳида-алоҳида текширилиб кўриладиган бўлса, уларни афсона, эртак ва нақл каби бошқа турдош жанрлар таркибида ҳам учратамиз. Бунинг сабаби нимада, деган ҳақли савол туради. Ривоят эпик турга кирувчи афсонадан кейин вужудга келган ва кўп қиррали функцияга 3 Имомов К. Ызбек хал= прозаси. Фан, Тошкент, 1961, 88-бет. 4 Тылохонов М.И. Об отражении действительности в бурятских легендах и преданиях. Фольклор и ситорическая действительность, Махачкала, 1976, стр. 75. 5 Ызбек фольклори очерклари. 1-том, Фан, Тошкент, 1988, 72-73-бетлар.

www.arxiv.uz эга бўлган оралиқ жанри. Унда фақат афсонага хос тарихий-воқеаларга нисбатан реалликка ундовчи интилувчанлик, бирор ландшафт ёки географик маконнинг пайдо бўлиши тарихини ўзига хос йўсинда асослаб бериш каби қатор хусусиятлар билан бирга, эртак жанрига хос уйдирмали воситалардан фойдаланиш, инсон ақли бовар қилмайдиган нореал ҳодисаларни мўъжиза ёрдамида ҳал этиш услуби ва айниқса, тарбиявий-дидактик мазмун ифодалаши каби белгилари унинг кўп қиррали функцияга эгалигини кўрсатади. Бундан ташқари, ривоят нинг афсона га нисбатан маърифий- таълим берувчи томони билан устунлик қилишини ҳам эслатмоқ керак. Биз ривоятни афсона билан эртак жанрлари орали ғ идаги воситачи жанр деб шартли атаганимизнинг боиси ҳам шунда. У эртак, достон каби асосий эстетик функция ифодаловчи жанрлардан фарқли ўлароқ, тарихий- фольклорий жараёнда реал воқеа-ҳодисаларга нисбатан воқеаларни ярим романтик ва ярим идеаллаштириши жиҳатлари билан ажралиб туради. Халқ оғзаки жонли ижросида шундай ривоятлар борки, ула р ни ижро этувчилар жанр табиати, қандай функциядалиги, эстетик ва тарбиявий аҳамияти қай даражада эканлигини эътиборга олмайдилар. Улар халқ эртаклари услуби тарзида ҳам ижро этилади. Ривоят жанрининг табиатига хос ўтмиш ҳақидаги воқеалардан тингловчига ахборот берувчанлик хусусияти эртак жанрига кўча бошлаган ҳолати унинг сюжет фабуласида сезиларли даражада кўринади. Эртакка хос анъанавий фантастика, уйдирма элементлари, доимий қўлланувчи стилистик формулалар, образлар фаолиятига хос анъанавий функциялар, эпитетлар кўмаги билан реал тарихий шахс ёки тарихий воқеалар эртаклаштирилиб ривоят учун асос бўлган сюжет ёки мотивгина сақланиб қолган ривоятлар ҳам мавжуд. Фикримиз далили сифатида “Китобфурушга мукофот” деб номланувчи ривоятни эртак жанри структурал-типик хусусиятларга кўра таҳлил қилиш мумкин 6 . Ушбу ривоятнинг юзага келиши учун асосий манба XV аср буюк олими, давлат арбоби Мирзо Улуқбекнинг илму фан ривожи ва Мовароуннаҳр халқлари 6 Алломалар ибрати. Тошкент,, 1982, 23-бет.

www.arxiv.uz тинч-осуда ҳаёт кечиришини таъминлаган хизмати, меҳнат аҳли ва шоиру улоламоларга нисбат ан марҳаматидир. Ҳ ақиқатдан ҳам, тарихий китоблар, Улу ғ бек яшаган давр адабий муҳити ёзиб қолдирган асарларда бу темурий подшоҳнинг халқпарварлик сиёсати а ниқ маълумотлар ёрдамида ўз ифодасини топган. Бу реал воқелик ҳаммадан аввалроқ халқ оғзаки жонли ижросида ўз аксини топган эди. Фольклорнинг кичик эпик жанлари, хусусан , Улу ғ бекка ба ғ ишланган “Китобфурушга мукофот”, “Улу ғ бекнинг шогирди”, “Улу ғ бек юлдузи” номли ривоятлар фольклорнинг ана шундай ҳозиржавоблигини кўрсат увчи хусусиятидир. Бу ривоятлар орасида “Китобфурушга мукофот” композицияси, реал воқеликка нисбатан тингловчини ишонтирувчанлиги ва тарихий шахс фазилатларига хос аниқ белгиларнинг халқ о ғ заки ижоди руҳи ва услубида ифодала шига қараб, уни ривоят жанрига киритиш мумкин. Ривоят сюжети, воқеаларида тасвирланган Улу ғ бек ярим реал, ярим романтик планда тасвирланиб, унинг ечими ҳам демократик характер касб этувчи ғ оялар билан су ғ орилганлигини қайд этиш лозим. Ривоят композицион тузилиши жиҳатдан беллитристик ҳикояга ўхшаб кетади. Сюжет ҳам бир эпизодли воқеа асосига қурилган. Лекин ривоятнинг бошланиш қисми, айрим анъанавий синтактик формулалар қўлланилишига қараб, унда эртак жанри табиатига хос элементлар мавжудлигини ил ғ аб олиш қийин эмас. Масалан, “Самарқанд шаҳрида бир китобфуруш яшар экан”, “Самарқанддан китоб олиб чиқиб кетувчиларга ҳечам чидолмас экан” каби уйдирма образ — китобфуруш Авазнинг таърифи ҳаётий халқ эртаклари кириш қисмига ўхшаса, “Кунлардан бир куни”, “Авазбекка бир тўн билан бир ҳовуч олтин инъом этибди” каби синтактик конструкциялар кўпгина халқ эртакчилари ижросида тез-тез такрорланувчи характерга эгадир. Мазкур ривоят сиртдан қараганда, китобфуруш Авазни идеаллаштираётгандек туюлса ҳам, унинг мазмуни моҳиятидан Мирзо Улу ғ бекнинг илм-фан фидоийларига, маданият вакилларига, оддий меҳнаткаш тоифасидан чиққан китобсеварларга бўлган ҳақиқий муносабати англашилади. Ҳ ақиқатдан ҳам,

www.arxiv.uz халқ оммаси бир том о ндан адолатли, илм-фанга, ижод аҳлларига ўз замонасида йўл очиб берган Улу ғ бекка хос реал хислатларни уйдирмали воқеалар билан ишонтиришга ҳаракат қилса, иккинчи томондан, Улу ғ бек, А ваз китобфуруш образлари воситасида м аърифатпарварлик, олижаноб инсонийлик ғоялари идеаллаштир ил ган. Ривоят сюжети тугунини “Узоқ бир ўлкадаги ноёб бир китобни қўлга киритиб”, Самарқандга қайтиб келаётган Авазнинг шаҳар дарвозасидан шошилинч равишда чиқиб кетаётган бир одам билан учрашуви, унинг хуржунида китоб бор, дея гумон қилиб, “жанжаллашуви” эпизоди ташкил қилади. Шундан сўнг, уришаётганларни сарбозлар тутиб олишади ва ў ғ ри гумон қилишиб, Султоннинг олдига олиб боришади. Сюжетдаги мана шу драматик вазият ривоятнинг асосий мақсади — тарихий шахсга хос реал элементлардан бири ҳақида информация бериш билан бирга, халқ оғзаки ижодиётига хос романтизм ўша реал воқеани мантиққа хос романтизм ўша реал воқеани мантиққа мос ишонарли бўлишини таъминлаган. Улу ғ бекнинг адолатли ҳукмдорлиги унинг олимлиги билан уй ғ унлаштириб юборилганлиги ривоят жанри табиатига хос усулда ифодаланган . Лекин шунга қарамай, мазкур ривоят юқорида эслатилганидек, эртак жанрига хос анъанавий элементлардан ташқари, воқеаларнинг тадрижийлиги, хулосанинг ҳаётбахш руҳда берилиши томондан ҳам ҳаётий эртакларга ўхшаб кетади. Масалан: “Шу пайт Султоннинг сарбозлари келиб қолишиб, ҳар иккисини саройга ҳайдаб боришибди. Сарбозлар бошли ғ и Улу ғ бекка қараб: — Мана буларнинг иккови ў ғ ри, қароқчи экан, хазинадан ў ғ ирланган олтинларни бўлолмай, жанжаллашиб туришганда қўлга тушишди, жазога буюрсангиз,— дебди. Улу ғ бек тикилиброқ қараса, қўлга тушганларнинг бирови ҳақиқатдан машҳур ў ғ ри экан. Иккинчиси кутубхонасини китоб билан таъминлаб турган Аваз китобфуруш эмиш. Шунда султон: — Анови ўғ рининг жазоси ўлим, манав и си–сиз билан бизларга ўзи билмаган ҳолда ғ ойибона устозлик қилувчи... , унга озодлик ва

www.arxiv.uz инъомлар беринг,-дебди” 7 . Ривоятда тарихий шахсга хос реал характерни ишонарли, ўз даври тарихий муҳити фонида очиб беришга хизмат қилувчи сирли нарса ёки ҳодисани бирданига фош этиш усули ривоят композициясида ўринли мувофиқлашган. Чунки сюжет кул ь минациясидаги Улу ғ бек билан Аваз китобфурушнинг учрашуви, Султоннинг у ҳақда сарой аҳлига берган ахборотидан сўнг воқеага бемалол якун ясаб қўйилса ҳам тарихий шахс ҳақидаги ярим информатив, ярим фольклорий хусусият меъёри бузилмаслиги мумкин эди. Бироқ, бу ерда яна бир муҳим қонуният– фольклорга хос ишон тир увчанликнинг қўшимча далиллаш методи мав ж уд. Шунингдек, мазкур ривоятда фақат тарихий шахсни идеаллаштириш эмас, балки халқ оғзаки ижоди анъаналарига кўра, адолатли подшоҳни улу ғ лаш, илм-маърифатга ҳурмат, энг асосийси, оддий одам лар жамиятнинг асосий ҳаракатлан - тирувчи кучи эканлигига шаъма бу кичик эпик жанр мазмунида ўз ифодасини топган. Демак, ривоят структурасидан ўрин олган эртак жанрига хос элементла р нинг мавжудлиги бу жанр ўз устига юкланган функцияни муваффақиятли амалга оширишда бадиий восита бўлиб хизмат қилган дейиш мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Улу ғ бек номи билан боғлиқ мазкур ривоят тарихий-фольклорий жараёнда эртак жанри кенг тарқалган, оғзаки ижрода актив фаолият кўрсатаётган пайтлар яратилганлигини ҳам ҳисобга олмоқ лозим. Буни фақат Улу ғ бек ҳақидаги ривоят хусусида эмас, балки X-XV асрлар яшаб ўтган бошқа тарихий шахсларга оид афсона, ривоятлар структурал-типик хусусиятлари тўғрисида ҳам айтиш мумкин. Қайси бир жанрни олиб қараманг, унда учрайдиган архаик тушунча ва шакллардан тортиб, то умуминсоний ғоялар кенг масштабда ифодаланган бадиий намуналаригача бошқа жанрлар билан структурал-типик муносабатлари асосида намоён бўлиши ўзининг ифодасини топгандир. Зеро, муайян халқ тарихи, этнографияси, миллий маросими, умумий фалсафий дунёқараши, ахлоқи ва маданияти қирраларини ёки бу даражада ўзида акс эттирмаган фольклор жанри йўқ. Шунинг учун 7 Алломалар ибрати. Тошкент, 1982, 23-24-бетлар.

www.arxiv.uz ҳам, фольклор жанрлари ривожланиш системасига тарихий-фольклорий жараён нуқтаи назаридан ёндошиб, уларнинг шаклланиши ва тараққий этишини икки томондан, яъни, дифференциацияланиш ва интеграцияланиши ҳолатларига қараб баҳолаши керак. Жанрлар муносабатига доир дифференцация ва интеграцияланишидан ташқари айрим жанрларнинг турғун ҳолатга келиб қолиши, кейинчалик ёзма адабиёт санъати ривожланишига таъсир кўрсатиш жиҳатлари ҳам мавжуд. Бунда афсона, ривоят, нақл, матал, латифа каби кичик жанрларнинг турғунлик хусусиятларидан келиб чиққан интеграцияланиши, яъни яқинлашув ҳодисаси назарда тутилмоқда. Демак, жанрларнинг ўзаро яқинлашувчи биринчидан, уларнинг структурал-анъанавий элементларида (сюжет, мотив, образлоари системаларида) намоён бўлса, иккинчидан, ижтимоий-иқтисодий ишлаб чиқариш муносаббатларининг тарихий босқичлари, улардаги устқурма таъсири тақозосига кўра содир бўлади. Ўзбек фольклори жанрлар таркибидаги кўпгина жанрлар муносабатида сунъийлик кўпроқ содир бўлгандек туюлади. Кичик эпик жанрлар билан эртак жанри структурал-типик муносабатларида бу сунъий яқинлашув ҳодисасини яққол сезиш мумкин. «Ўзбек халқ ижоди» туркумидаги кўпгина эртакларга тарихий шахсларга оид афсона, ривоят жанрлари, шунингдек, дидактик характердаги нақллар сунъий мослаштириб юборилгани ёки кичик эпик жанрга оид айрим сюжет, мотив, образлар эртаклаштирилганлигини учратиш мумкин. 8 Ҳаётий-маиший эртак типига мансуб намуналар орасида ривоят, нақл жанрлари функциясини бажарувчи «Аёз», «Луқмони ҳаким», «Эрни эр қилган хотин», «Кичик келиннинг давлати», «Тадбирли аёл», «Кўрпангга қараб оёқ узат», «Ҳар ким экканини ўради», «Тешик данак», «Золим подшо», «Умрбек билан эшон», «Мир Алишер билан Султон Ҳусайн», «Ибн Сино ва 8 Олтин олма. Щаётий эртаклар, 1-китоб, Тошкент, 1966; Ойжамол, Щаётий эртаклар, 2-китоб, /./улом нашриёти, Т., 1969; Сув =изи. Фантастик эртаклар, Т., 1966. Алломалар ибрати. Ёш гвардия, Т., 1982; Лайлак келди, ёз былди». «Мещнат», Т., 1990.

www.arxiv.uz тарбия», «Навоий билан чўпон», «Искандар Зулқарнайн», «Шохли Искандар», «Ҳотам» ва бошқа кўплаб намуналар учрайди. Агар мана шу типдаги фольклор асарлари структурал-типик хусусиятларига кўра афсона, ривоят, нақл жанрлари билан муносабатлари доирасида аниқланса, уларнинг қайси фольклор жанрига мансуб табиати маълум бўлади. Фикримиз асоссиз бўлиб қолмаслиги учун қуйидаги мисолларга мурожаат қилайлик. «Ойжамол» ҳаётий эртаклар тўпламида Алишер Навоий номи билан боғлиқ бир нечта эртак берилган. Лекин улар табиатига хос структурал-типик хусусиятлар жиҳатдан баҳоланса, сюжет воқеалари, ифода услуби, халқ оғзаки анъаналаридаги муайян тарихий шахсга тегишли реал фактларнинг тасвирланиш даражаси, уйдирма элементлари қай йўсиндалиги, композицион қурилишнинг соддалиги кабиларга кўра, томонларига қараб уларнинг ривоят жанри эканлиги намоён бўлади. Эртак жанри номи остида берилган бу асар ривоят сюжети фабуласи асосида вужудга келганлигини унинг композиция қурилиши ва тарихий шахс тўғрисидаги информацияни уйдирма образ ёрдами билан тингловчига етказишга қаратилганлиги унинг семантик маъносидан ҳам сезилиб туради. Агар эътибор берилса, жамиятдлаги ижтимоий шахс даражасига кўтарилган кишилар тўғрисида турли мавзудаги ривоятнома гаплар кўплаб учрайди. Агар ўша одам инсонпарвар, художўй, бағри кенг, камтарин фазилатлар эгаси бўлса, халқ унда йўқ фазилатларни қўшиб, уни ҳаётий уйдирма билан бойитган усулда тасвирлаш ҳодисаси мавжуд. Бунга яқин ўтмишда яшаб ўтган шоир-ёзувчилар, артистлар, фан-маданият арбоблари, давлат раҳбарлари тўғрисида тўқилган ривоятнома фольклор намуналари мисол бўлади. Масалан, Ҳ.Зариф, П.Шамсиев каби олимлар Ойбек, Шайхзода, Ғ.Ғулом сингари ёзувчи-шоирлар ҳақидаги халқ меҳри билан суғорилган «ҳангомалар»ни киритиш мумкин. Эпик жанрларга хос шу анъана қонуниятидан келиб чиқилса, Алишер Навоий, Ҳусайн Бойқаро, Муҳаммад Раҳим II (Феруз) сингари тарихий шахслар ҳақида тўқилган ривоятлар асосан, халқ романтизми меҳри билан суғорилган. «Навоий билан чўпон»

www.arxiv.uz эртаги ҳам халқнинг ўз шоири, халоскорига бўлган самимий муҳаббати рамзи сифатида юзага келган ривоятлардан биридир. «Алишер билан чўпон» ривоятини эртак жанри типологик хусусиятлар жиҳатидан солиштирилса, сюжет воқеалари бошланиши эртак жанрига хос анъанавий инциал формула билан эмас, тўғридан-тўғри тарихий шахс биографиясига оид маълумот баёни билан бошланади. «Навоийнинг ёшлигида отаси ўлиб кетган экан. Отаси ўлгандан сўнг ўз шаҳрида туролмай, Самарқандга бориб, мадрасада ўқибди» 9 . Шундан кейинги воқеалар динамикаси эртак услубига ўхшайди. Навоий ўқишни тугатгач, от-уловсиз уйига қайтаётиб, тоғда қўй боқиб юрган бир чўпонни учратади. Унинг боқиб юрган қўйлари отасига қарашли эканлигини билган Навоий чўпонга 200дона қўй бериб, қолганини бозорга олиб боради. Одамлар қўйларнинг нархини сўрашганида: «Мен қўйимни насияга сотаман, шу шарт биланки, пулини подшо ўлган куни берасизлар»,— деб ҳаммасини одамларга текин бериб юборибди». Табиийки, ушбу воқеалар мантиқидан ривоятга хос реал деталлар уйдирма билан мослаштирилганлиги сезилади. Мазкур ривоятнинг бошқа бир вариантида Навоий йўл-йўлакай, Ҳиротга боргунича қўйларни тарқатиб кетиши, эндигина тахтга ўтирган дўсти Ҳусайн Бойқаро узоқ сафардан келган дўстини иззат-икром кўрсатиб, ўзига бош вазир қилиб кўтариши, ғанимлар эса: «Шоҳим, Навоий сизга душман экан»,—дея ёмонлаб, эл орасидаги Навоийнинг текинга улашган қўйлари ҳақидаги гапларни етказишади. Бойқаро эса дўстидан ранжиб: «Дўстим Навоий, менинг ўлимим сизга нечук зарур бўлиб қолди»,—деган сўровига: «Дўстим Ҳусайн, мен сизнинг умрингиз узоқ бўлиши, халқ сизни доим дуо қилиб: «Илоҳим, подшомиз умрлари узоқ бўлсин. Агар шоҳимиз ўлса, Навоий пулини қистайди»,—дейишлари учун қўйларимни насияга берган эдим»,— деб жавоб беради. Кўриниб турибдики, ҳар иккала вариант сюжет фабуласи бир-бирига ўхшаш. Бироқ уларнинг воқеалар ривожи услуби турлича. Тўпламдаги «Навоий билан чўпон» ривояти сюжети ечимида кўпроқ эртак 9 Ойжамол, Щаётий эртаклар, 2-китоб, /./улом нашриёти, Т., 1969; 212-бет

www.arxiv.uz структурасига хос элементлар устунлик қилса, жонли ижродаги ривоятда эртакка хос анъанавий услуб ва таъсир кучсизроқ. Тўпламдаги Навоий нореал шахс билан қарама-қарши қўйилиб, асосий эстетик идеал амалга оширилса, ривоятда Алишер Навоий тарихий шахс-Ҳусайн Бойқаро билан конфликтли вазиятдаги эпизодда эмас, балки, ҳақиқий ривоят жанрига хос ярим реал, ярим уйдирмали тасвирлаш усулида берилган. Лекин ҳар иккала фольклор асари кульминацияси, воқеалар ечими моҳияти ўхшаш бўлиб, Алишер Навоийнинг фақат улуғ мутафаккир шоир эмас, балки, халқ идеалига мос фазилатлар эгаси, ҳозиржавоб, зукко сўз устаси - закий (аскиячи маъноси) ҳам эканлиги асосланади. Шунинг учун Навоий тўғрисидаги ривоятнинг иккинчи вариантида эстетик функцияга қараганда информация бериш, маърифийлик устун туради. Бу фикрни шу тўпламдаги «Ибн Сино ва тарбия», «Навоий ва Ҳусайн», «Навоий билан мардикор», «Дунё нима билан лаззатли», «Навоий кимни ёмон кўрган?» каби ривоятларга нисбатан ҳам қўллаш мумкин. Чунки уларни эшитиб ёки ўқиб чиққан тингловчида қандайдир бошқа халқ эртакларидаги сингари абстракт таассурот ҳосил бўлмай, балки аниқ бир одам, туркий халқлар мутафаккири, XV асрнинг улуғ давлат арбоби сиймоси – реал шахс ҳақида тасаввур пайдо бўлади. Сўнгги йиллар чоп этилган ривоят жанрига мансуб фольклор намуналари таркибидаги эртак жанрига хос элементларнинг устунлиги фақат тарихий шахслар, тарихий воқеаларга бақишланган асарларда эмас, бошқа мавзулардаги кичик эпик жанрлар табиатида ҳам учратамиз. Буни «Алломалар ибрати», «Асотирлар ва ривоятлар», «Лайлак келди, ёз бўлди» тўпламларига кирган айрим ривоятлар мисолида кўрсатиш мумкин. «Асотирлар ва ривоятлар» тўпламида ранг-баранг мавзудаги ривоятлар орасида мусиқа асбоби яратилиши билан боғлиқ «Доира» 10 номли генеологик ривоят ҳам ўрин олган. Ушбу ривоятда: «Қадим-қадим замонларда бир мамлакатнинг савдогарлари савдо қилиш учун сафарга чиқиши, йўллари Қарши билан Бухоро ўртасида жойлашган Малик чўлига тушиши», «Йўл 10 Асотирлар ва ривоятлар. Ёзиб олувчи М.Муродов. Ёш гвардия, Т., 1990, 9-бет.

www.arxiv.uz юриб, йўл юрса ҳам оз эмас, мўл юришиб» чўлнинг қоқ ўртасига келгач, сувлари тамом бўлиб қолиши, карвон сувсизликдан мадори кета бошлагач, савдогарлар орасидан бир йигит чиқиб ўз мешидаги охирги сувни сафдошлари оғзига томизиб, сувдан бўшаган чарм мешни ёриб, араванинг ғилдирагига боғлаб, ундан соябон ўрнидла фойдаланиши, ғилдиракда таранглашган терини сувсизликдан жони халқумига келиб, қаттиқ урганида, ундан чиққан садога аста-секин ҳолсизлана бошлаганларда ҳайратланиш пайдо бўлиб кўзларини очишлари, бундан руҳланган йигит таранг терини яна ҳам қаттиқроқ урганида, унинг овози барханлардан-барханларга ўтиб бораётган бошқа карвонларга етиши ва охир-оқибат фалокатга учраган карвон «така-тум» деб овоз чиқарган асбоб натижасида ўлимдан халос бўлиши, ўшандан буён одамлар бу мусиқа анжомини эъзозлаб келаётганлиги ҳикоя қилинади. Мазкур ривоятни ғоявий мазмунга кўра таҳлил қилиш учун ҳеч қандай зарурат йўқ. Лекин бадиий шакли, ифода усули — структурасини эпик турга мансуб бошқа жанрлар структураси билан типологик муносабатларда кўриб чиқиш зарур. Чунки мазкур ривоят ижро жараёни, ёзиб олиниши вва нашр қилиниши жиҳатидан бошқа ривоятларга қараганда фарқ қилади 11 . «Доира» ривояти структурасида ҳам «Қадим-қадим замонларда, бир мамлакатнинг савдогарлари... сафарга чиқишибди, «Йўл юриб йўл юрса ҳам мўл юриб», «чўл ларзага келибди», «ҳатти-ҳаракат пайдо бўлибди» каби халқ эртакларига хос медиал формула бор. Лекин композициясига кўра соддалиги, нарсанинг моҳиятини мантиқий ишонтирувчан ахборот билан бадиий изоҳлаши, яъни доира инсонларни фалокатдан қутқарувчи, яқинлашиб келаётган ҳалокатнинг олдини олишга, ёрдам берувчи мўъжизали чолғу асбоб эканлигини «Шу-шу доира така-так-тум» деб овоз чиқара бошладими, одамларга тетиклик, дадиллик, жасурлик» 12 бағишлайдиган нарса сифатида эъзозланибди», деган далил билан тасдиқлаш ўринларига қараб, мазкур 11 Кырсатилган китобнинг шаклланиши, ундаги материалларнинг ёзиб олиниши жараёни ща=идаги маълумотлар проф. Муродов архивидан кырилди. 12 Кырсатилган китоб, 9-бет.

www.arxiv.uz фольклор намунаси афсоналик хусусияти унчалик йўқолмаган ривоятдир, деган хулоса чиқариши имкониятини беради. Демак, кичик эпик жанрлар орасида ўзининг қадимги ҳолатини йўқотмай келаётган афсона, ривоятлар структурал-типологик жиҳатдан эпик турга мансуб бошқа жанрлар билан мувофиқлашиб кетиши ҳодисаси камидан-кам содир бўлар экан. Бунга зооморфик, этнонимик, топонимик типга мансуб афсона, ривоятларнинг архаиклашган намуналари киради. Бинобарин, халқ жонли ижросида яшайдиган уруқ, қабила номлари, тоқ, тепа, дарё, азиз авлиё, жойлар билан боғлиқ кичик эпик жанрлар, шунингдек, зооморфик характердаги уй ҳайвонлари, паррандалар, ҳашорат, зараркунанда, йиртқич ҳайвонлар инстинкти, хатти-ҳаракати билан боғлиқ рамзий маънодаги афсона ва ривоятларни ҳам шулар жумласига киритиш мумкин. Ана шундай ривоятлардан бири «Жазо» деб номланиб, бахшичилик санъатининг таркиби ҳисобланган дўмбира куйига бағишланади. Ривоят қилишларича, Қоратой деган шоҳнинг ягона ўғли ёлғиз ўзи тўқайга тўнғиз овлагани бориб, тўнқизлар ҳужумига йўлиқади ва нобуд бўлади. Ўғлининг ҳадеганда овдан қайта бермаганини кўрган шоҳ бош вазирни чақириб: «Ўғлимни тезда топасан, топмай қайтиб келсанг ёки ёмон хабар келтирсанг, оғзингга қўрғошин қўйдираман»,—деди 13 . Шундан кейин вазир биладики, подшоҳнинг важоҳати ёмон. Маъшум хабарни қандай қилиб унга етказиш йўлини қидирибди. Охири тўқайнинг четида доно бир мўйсафид яшашини билиб, ундан маслаҳат сўрагани борибди ва бўлган воқеадан уни хабардор этишибди. Чол: «Майли, мен ўзим бориб жавобини бераман»,—дебди. Зўр ташвишда ўтирган подшоҳнинг олдига бориб, дўмбирани шундай қилиб чалибдики, оҳангидан подшо ўғлининг нима бўлганлигини билиб олибди ва ғазаб билан: «Чолнинг оқзига қўрғошин қуйилсин! 14 деб буйруқ берибди. Шунда донишманд чол: «Авф этинг, шоҳим менда ҳеч қандай айб йўқ, қайғули хабарни мен эмас, мана бу дўмбира айтди, жазони у тортиши 13 Сарчашмадан томчилар. /./улом нашриёти, Т., 1984, 37-бет. 14 Кырсатилган китоб, 38-бет.

www.arxiv.uz керак!»—деган экан. Ҳукми подшо—амри вожиб, деганларидек, қўрғошинни чол оқзига эмас, дўмбиранинг қорнига эритиб қуйибдилар» 15 . Келтирилган мисолдан маълум бўладики, архаик ривоятлар ҳар қанча қайта-қайта ижро этилмасин, бошқа жанрлар структурасига хос элементлар унинг таркибида тарихий ривоятлардаги сингари кўп учрамайди. Бироқ фольклорнинг бошқа тури намуналари учун умумий бўлган хусусиятлар ривоятда учраши табиий ҳол ҳисобланади. Чунончи, биз кўриб чиққан бу ривоятдаги эпик мазмунни ҳикоялаш усули, ҳукмдорнинг ўйламай фармон чиқариш эпизоди, энг асосийси, инсон ҳаёт кечириши учун зарур бўлган предмет — дўмбиранинг аҳамияти фольклорга хос йўл билан демократик ҳал қилинишида намоён бўлади. Халқ эртак, достон жанрлари сюжетларида тез- тез учрайдиган доно бахши, тадбиркор, зийрак, оқил мўйсафид чол образи мазкур ривоятда ҳам идеализациялаштирилган. Яъни, «тўқай чеккасида яшовчи доно чол» мамлкат ҳукмдоридан устун қўйилган. Албатта, бундай тасвирлаш услуби халқ оғзаки ижодида исбот талаб қилмайдиган масала бўлгани билан, ушбу ривоят мақсади—куй, қўшиқ, бахшичилик, мусиқа ва донишмандлик инсоният ҳаётининг ажралмас қисмлари эканлигини ишонтира олувчи ҳаётий уйдирма орқали тасвирланганлигини таъкидламоқ керак. Демак, «Жазо» ривояти мазмун-моҳиятига кўра қанчалик қадимий бўлганлиги билан унинг таркибида эпик турга хос умумий структурал-типик хусусият элементлари у ёки бу даражада мавжуд. Ривоят жанрига мансуб асар қачон яратилганлиги ва қандай мавзудалигидан қатъий назар, умумфольклор жанрлар тизимида бошқа жанрлар билан ўзаро муносабатда ривожланади. Ривоят билан эртак жанралари муносабатининг структурал- типик жиҳатларини яна ҳам чуқур ва кенгроқ тасаввур қилишда «Луқмони ҳаким» эртаги муҳим маълумотларни беради. Мазкур фольклор намунаси мустақил сюжетга эга бўлган тўртта кичик эпик жанрнинг ўзаро мувофиқлашувидан ташкил топган мураккаб композицияли эртакдир. Эртак 15 Кырсатилган китоб, 38-бет.

www.arxiv.uz сюжети воқеалари марказида ягона образ — Луқмони ҳаким билан боғлиқ турли мавзудан иборат фольклор намуналари табиатига назар солинса, уларнинг ҳар бири ўз ҳолича мустақил афсона, ривоят жанрларига мос асарлар эканлиги маълум бўлади. «Луқмони ҳаким» анъанавий халқ эртаклари сингари «Бор экан, йўқ экан, оч экан, тўқ экан, бир замони вақтида подшо Искандар Зулқарнайн ўтган экан» 16 инциал формуласи билан бошланади. Шундан кейин сюжет воқеалари бошланиши баёни — Искандарнинг кун чиқишидан кун ботарга қадар ерларни сўраганлиги, вазирлари олдига энди осмон усти ва ер ости одамларини қандай қилиб бўйсундириш масаласини кўндаланг қўйиши ҳикоя қилинади. Мана шу буйруқ эртак умумий воқеалари тизимидаги биринчи афсона сюжети учун тугун вазифасини ўтайди. Эртак сюжети таркибидаги қолипловчи сюжет ҳам бевосита ўзига хос мустақил композицияга эга асар. Искандар Зулқарнайн номи билан боғлиқ халқ орасида айтиб келинган афсона кейинчалик ўрта асарлар ёзма адабиёти учун ҳам ўзига хос таъсир ролини бажарганлигини хамсанавислар асарлари, халқ китобларидан билиш мумкин. Демак, эртакдаги мана шу биринчи сюжет воқеалари мазмунидан чиқадиган семантик маънога қараб, бу афсонани шартли равишда «Искандар билан оби одамлар» деб аташ мумкин. Чунки ундаги «ижтимоий ҳаёт воқеа ва ҳодисалари хаёлий уйдирма» 17 билан бирга фантастик элементлар воситасида ҳикоя қилиниши, сюжет воқеаларининг бирданига тугундан бошланаши, энг асосийси, тарихий шахс тўғрисида информация бериши каби жиҳатларига қараб, уни афсона дейиш мумкин. Эртакдаги бошқа намуналарни эса Луқмони ҳакимга бағишланган ривоятлар деса бўлади. Луқмони ҳаким бу ривоятларнинг ҳар бири учун умумий функцияга эга образ. Халқ орасида мавжуд идеал инсонга бағишланган афсона, ривоят, нақлларнинг фольклор тимсоли Луқмони ҳаким эканлиги азалдан маълум. Эртак воқеалари сюжети 16 Лу=мони щаким. Ызбек хал= ижоди. Кып томлик. Кып томлик. /афур /улом нашриёти, Т., 1990 5-бет. 17 Ызбек хал= о=заки поэтик ижоди. Ы=итувчи, Т., 1990,174-бет.

www.arxiv.uz ичида бир неча қолипловчи кичик эпик жанрнинг келиши эртак, достон жанрлари табиатига хос типик хусусиятлардан бири саналади. Луқмони ҳаким, Ҳотам тойи, Насриддин афанди, Кал каби Шарқ халқлари оғзаки ижодида кўчиб юрувчи образлар билан боғлиқ афсона, ривоят, нақл (оғзаки ҳикоя)лар халқ оғзаки ижоди анъаналаридаги тарихий шахсни идеализациялаш, фольклорга хос романтизмни ҳаётийлаштиришда қўл келувчи воситалар эканлигидан ҳам ана шу образларга тааллуқли мотив ва сюжетлар нисбатан ҳажми катта эпик жанрлар таркибига осон мослашиб кетади. Ёзма адабиётнинг пайдо бўлиши, илк бадиий насрий асарларнинг яратилиши манбалари халқ оғзаки ижодига бориб тақалиши қайта-қайта исботлаб берилган. Шулардан энг сўнгги илмий изланишлар маҳсули бўлган «Ўзбек насри тарихидан» китобида: «Ўзбек насрининг илк маншалари дастлаб халқ оғзаки ижоди билан боғланади. Халқимиз тилида минг йиллар давомида наслдан-наслга, оғиздан-оғизга кўчиб юрган эртаклар, қиссалар, шубҳасиз, ўз ибтидосини жуда қадим замонлардан олади» 18 деб бу масаланинг ечимига тўғри ёндошилган. Агар мана шу баён этилган хулосага асосан Луқмони ҳаким, Искандар Зулқарнайн, Ҳотам Тойи каби образлар билан боғлиқ фольклорнинг кичик эпик жанрларини тарихий-типологик текширадиган бўлсак, бу типдаги оғзаки ижод намуналари нафақат X-XV аср ёзма адабиёт санъати, балки, ундан олдинги ёзма адабиёт учун манба ролини ўйнаганлиги маълум бўлади. Ўрхун-Енисей битиклари, Шарқ халқлари ёзма ёдгорликлари, шунингдек, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий, Муҳаммад Ғаззолий, Сулаймон Боқирғоний, Рабғузий ва бошқа ижодий, илмий фаолиятлари кам ўрганилган алломаларнинг илмий-маърифий, илмий- фалсафий, илмий-ахлоқий асарлари таркибидаги ибратли афсона, ривоят, қисса, нақллар халқ оғзаки ижодида уларгача мавжуд бўлган сюжет, мотив, образлар таъсирида яратилганлигини инкор этиб бўлмайди. 18 Ызбек насри тарихидан. Фан, Т., 1982, 18-бет.

www.arxiv.uz Ҳақиқатан ҳам, «Қиссаи Рабғузий»да ифодаланган ғояларнинг халқчиллиги, ҳаёт билан амалий жиҳатдан боғланганлиги, ишонтирувчанлиги ва китобхон хотирасига тез сингувчанлик хусусиятларида фольклорнинг кичик эпик жанрлари муҳим роль ўйнайди 19 . Луқмон, Ҳотам Тойи, Искандар, Доро каби образлар билан боғлиқ ривоятлар ҳозирга қадар жонли ижрода ҳам сақланиб қолган. Улар сюжет фабуласи структурасига кўра айнан ёзма манбалардагига ўхшаш бўлмаса-да, бошқа вариант ва версияларда айтиб келинади. Ёки айримларининг сюжети эртак жанри таркибига мослашган тарзда намоён бўлади. Ўзбек фольклори эпик турига мансуб ривоят ва эртак жанрларининг ўзаро муносабати узоқ даврлардан доимий алоқда бўлиб келаётган фольклорий жараён маҳсулидир. Ҳар бир жанр табиатида бошқа жанрга хос элементнинг келиши ёки шакл жиҳатдан кичик бўлган ривоятнинг эртак таркибига мослашуви — бу жанрлараро муносабатдаги мослашиш, мувофиқлашиш ҳодисаларининг содир бўлиш натижасидир. 19 Раб=узий. +иссаи Раб=узий. Т., 1992.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Афсона ва эртак

Халк огзаки ижоди жанрлари хакида

Халк огзаки тили

Хидоят имоми Абу Лайс Самаркандий

Мукаммал таржима омиллари хусусида мулохазалар