Афсона ва эртак - Tilshunoslik - Referatlar

Афсона ва эртак

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148 KB

Ko'chirib olish

Афсона ва эртак Афсона ва эртак жанрлари тарихий-типологик, структурал-морфологик муносабатларнинг илдизи инсоният моддий-маиший тарихи билан тафаккури ўртасидаги диалектик алоқалар замирида юзага келган. Ўзбек фольклори жанрлари тарихий-типологик ривожланиш жараёнининг мураккаблиги ва ижтимоий-иқтисодий тараққиёт билан боғлиқлигидан дарак бериб, фольклор асарлари ўтмиш ҳодисаларининг у ёки бу даражадаги ўзига хос ифодаланган хроникал бадиий тасвирини намоён этади. Масалан, халқ эртаклари таркибига мувофиқлашган мифик тимсоллардан тортиб, то тарихий шахслар ҳаётига оид информатив тасвирлаш анъаналарини ўзбек халқ ҳаётий-маиший эртаклари туркумига кирувчи “Ибн Сино ва тарбия”, “Навоий билан чўпон”, “Дунёда нима лаззатли?”, “Муқбил тошотар” каби эртаклар мисолида кўрамиз. Бу эртакларда ўрта аср феодал тузуми шароити м уноза ралари халқ оғзаки ижоди анъанаси руҳида тасвирланади. “Навоий билан чўпон” эртагида халқ ри в ояти тарзидаги ибратли воқеани ҳикоялаш орқали улу ғ шоирга бўлган юксак ҳурматини ифодаласа, “Муқбил тошотар” эртаги Бухоро амирлиги даври мисолида оддий чўпон йигит билан малика Меҳринигор ўртасидаги севги саргузаштини тасвирлайди. Эртак воқеалари занжирига Ҳ отамтой тўғрисидаги халқ ривоятларидан бири мослашган ҳолда сюжет ечими берилади. Яъни, Муқбил Меҳринигорга етишиш йўлида Ҳ отамтойи билан учрашиб, иккаласи биргаликда золим подшога жазо беради. Албатта, халқ идеали ғ алаб а қиладиган бундай ечим эпик жанрлар муносабатида типик ҳодиса эмас. Бироқ эртакларнинг бадиий- ғ оявийлигини таъминлашда унинг таркибидаги тарихий давр, тарихий шахслар ҳақидаги информация муҳим аҳамият касб этади. Афсона билан эртак жанрлари ўртасидаги алоқаларнинг умумий ёки хусусий томонлари ҳақида фикр юритар эканмиз, ҳар иккала жанр маълум маънода халқ маънавияти донишмандлигининг у ёки бу томонларини бадиий

акс эттирувчи жанрлар сифатида фольклор меросидан ўрин олганлигини таъкидлаш лозим. Чунки жамият қанчалик ривожланиб, ўзгариб бориши табиий бўлганидек, ижтимоий онг шакллари ҳам ўзгариб борувчанлиги хусусиятлари афсона,, ривоят, нақл, эртак, латифа каби эпик жанрлар муносабатларида ўз аксини топиб, фольклор жанрлари доимо янги сифат ўзгаришига ўтиб туриши қонуниятга амал қилишини кўрсатди. « Ўзбек фольклори эпоси кўчманчи ва ярим кўчманчиларда сақланган патриархал-уру ғ чилик муносабатлари-деҳқончиликнинг турли шаклидан тортиб, юз, минг йиллар давомида шаклланиб келган эски феодал шаҳар маданиятигача акс эттирилган » 1 ,—деган фикрлар достондан бошқа эпик жанрлар учун ҳам тегишлидир. Демак, афсона билан эртак жанрлари ўртасидаги структурал-морфологик муносабатлар илдизи тарихий-типик жиҳатдан жуда қадимги даврларга бориб тақалар экан. Бу фикрни қуйидаги мисоллар таҳлили ҳам исботлашга ёрдам беради: фольклоршуносликда тарихий шахслар ҳақидаги афсоналар туркумига кирувчи Алек с андр Македонский, Амир Темур каби саркардалар номи билан боғлиқ афсоналар сюжети, мотивларнинг фақат афсона жанри вариантида эмас, балки, халқ эртаклари таркибида ҳам учраши шулар жумласига киради. Чунончи, фольклоршунос К.Имомов таҳлил объекти сифатида келтирган афсоналарнинг Ўрта Осиё фольклорида тарқалиш йўллари— интерпритациялашуви, трансформация - лашуви турлича содир бўлганлигини ҳисобга олинса 2 , улардан энг муҳими ва оммавийси эртак жанри шаклидаги кўринишидир. Бинобарин, “Шохли искандар”, “Доро билан Искандарбек”, “Луқмони Ҳ аким”, “Искандар Зулқарнайн” 3 каби халқ эртаклари шулар тоифасига киради. Жаҳон халқлари фольклорида бир-бирига ўхшаш мотив, сюжетларнинг мавжудлигига ҳеч шубҳа йўқлигини эътироф этган ҳолд а , 1 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. ГИХЛ, М., 1947, стр. 59. 2 +аранг: Имомов К. Ызбек хал= прозаси. Фан. Тошкент, 1981, 65-82-бетлар. 3 Ызбек хал= эртаклари. Ызадабийнашр, Тошкент, 1964, 2 том.

қадим замонлардан ёнма-ён истиқомат қилиб келаётган Ўрта Осиё региони этник гуруҳлари оғзаки ижодининг бир-бирига ўхшаб кетувчи, муштарак ўринлари бор. Буни бизгача иш олиб борган ўзбек фольклоршунослари айрим эпик жанрлар ёрдамида аниқлаганлар 4 . Хусусан, Шарқ халқлари ўртасидаги машҳур “Авесто”, “Китоби дадам Јўрқут”, “Ў ғу знома”, “Минг бир кеча”, “Калила ва Димна” каби рисолалар, шунингдек, айрим муаллифлар томонидан яратилган “ Қ обуснома”, “Девон у лу ғ атит турк”, “ Қ утадқу билиг”, “Шоҳнома”, “Искандарнома”, “Метаморфоза” сингари китоблар борки, уларда иштирок этувчи образлар, мотивлар, халқ ғ оялари билан су ғ орилган ахлоқий-эстетик қарашлар таъсирини бевосита фольклорда учратиш м умкин. Демак, ўзбек халқ оғзаки ижодига мансуб энг яхши намуналар жаҳоннинг бошқа жойлари, хусусан, Шарқ фольклорида учраши ўтмиш авлодлар фақат янги эрамиз бошланганидан кейин эмас, балки, эрамиздан аввал ҳам ўзга халқлар билан ўзаро маданий, иқтисодий алоқалари борлигини тасдиқловчи далилдир. Чунки қадимги тош битиклар поэтикаси, битик хусусиятлари ва уларнинг халқ оғзаки ижоди билан ўз аро муносабати масалалари ҳамда айрим археологик ёдгорликларни тарихий-типологик хусусиятга кўра ўрганган тадқиқотчилар чиқарган илмий хулосалар ҳам бу фикрни тасдиқлайди 5 . Х алқ афсоналари, эртакларнинг воқеаларни баён қилишдаги анонимлилик оттенкасидаги ҳикоялаш услубидан ташқари, анъанавий магик рақамларнинг халқ маросимлари, урф-одатлари билан пар а ллел ҳолда қўлланилиб келиш ҳодисаси ҳам инсоният азалда н ўзаро маданий алоқада бўлганликларини тасдиқлайди. Бинобарин, Кичик Осиёдан то Тинч океанига қадар катта географик кенглик д а яшаган туркий халқлар умумий маданий ёдгорликларида учрайдиган етти 6 рақамининг афсона, эртак, нақл, мақол, достонлар структурасида яшаб келаётганлиги ҳам халқлар орасидаги айрим тарихий аҳамиятга молик воқеалар, буюк шахслар, кўпчилик назарига тушган географик жойлар, барча инсонлар учун ҳамон 4 Эгамов Х. Совет Шар=и туркий хал=лари эртакчилик анъаналари тарихидан очерклар, “Ы=итувчи”, Тошкент, 1982. 5 Ращмонов Н. Кыщна тош битиклар, /. / улом нашриёти, Тошкент, 1991, 69-70-бетлар. 6 Жыраев М. Магические числы в узбекских народных сказах. АКД. 1987, Ташкент, с. 12 .

жумбоқ ҳис о бланувчи космос ҳодисалари—умуман, моддий дунёнинг яратилиши билан боғлиқ оғзаки ижод намуналари мотив, сюжет ёки образлари кўчиб юрувчанлик характерига эга эканлигини кўрсатади. Демак, афсона билан эртак жанрлари ўзаро структурал-морфологик муносабатларининг қирралари бир томо н дан турли халқлар фольклори орасидаги мана шу тарихи й -типологик хусусият билан боғлиқ бўлса, иккинчидан, туркий халқлар оиласидаги алоҳида этник гуруҳни ташкил этувчи ўзбек халқи миллий фольклори анъаналари шу халқнинг локал тараққиёт қонуниятларига биноан давом эт ганлигини кўрсатади . Ҳ озирги ўзбек миллати деб расмий тан олинган халқ фольклори жанрлар муносабатига юқорида эслатилган нуқтаи назар асосида ёндошиб иш тутилса, бу масалада айрим муаммоларга аниқлик кириши шубҳасиздир. Афсона жанрининг композицияси ва поэтикасига хос хусусиятлари халқ эртакларига тез мослашиб кетиши тасодифий эмас. У узоқ даврлар давом этган тарихий-фольклорий жараён маҳсули бўлиб, ижтимоий-тарихий ҳодисаларнинг халқ оғзаки ижодига, хусусан, инсон тафаккури тараққиётига нисбатан таъсири қонуниятлари асосида содир бўлган ҳодисаларнинг бир кўринишидир. Авлиё ва анбиёлар, Ҳ отам Тойи, Искандар Зулқарнайн, Амир Темур, Луқмони Ҳ аким, Ибн Сино, Алишер Навоий, Ҳ усайн Бойқаро, Бибихоним каби тарихий шахслар номи билан боғлиқ афсон а ларнинг ҳар бирида халқ эртаги жанрига хос элемент мавжуд эканлиги ёки ўз навбатида, “Аёз”, “Доро билан Искандар”, “Шохли Искандар”, “Луқмони Ҳ аким”, “ Ҳ отам”, “Муқбил тошотар”, “Навоий билан мардикор”, “Навоий билан чўпон”, “Мир Алишер билан Султон Бойқаро”, “Шаҳзода Салмон”, “Искандар Зулқарнайн” ва бошқа шу сингари эртаклар композицион қурилиши, сюжет чизи ғ и, образлар си с темасида афсонанинг трансформациясини кўрамиз. Буни “Амир Темурнинг гўдаклиги воқеалари билан боғлиқ афсона ҳам тасдиқлай олади” 7 . 7 Бу афсона фольклор-этнографик экспедиция пайти ёзиб олинган. 1987 йил Панжикент тумани. Айтувчи Щ аким Б озоров, ё зиб олувчи С. Алимов.

Кўриб ўтилган тарихий шахс номи билан боғлиқ кичкина афсонани эртак жанри табиатига қиёслаб таҳлил қилинса, улар орасида нечоғлиқ фарқ ва умумийлик мавжудлиги намоён бўлади. Афсона сюжети воқеалари тизими, композицияси ва образлари, ҳикоялаш услубига эътибор берилса, бу фольклор намунаси худди эртак жанри структурасига монанд келади. Лекин сюжет воқеалари мазмунидан чиқадиган маъно, ифодаланаётган воқеалардаги уйдирмалар салмоқи, фантастика элементлари мавжудлиги, энг асосийси, “ҳақиқатдан тингловчига хабар берувчанлик”, яъни, тарихий шахснинг улуқлигини фольклорга хос қўшимча информация бериши йўли билан ҳикоялаш услуби биринчи планда эканлиги хусусияти билан бу жанрнинг афсонага мансублиги маълум бўлади. Фольклоршунос К.Имомов таъкидлаганидек, “Афсона хаёлан тўқилган, қаҳрамонлар ҳамда тарихий факт ва ҳодисаларни хаёлан, ҳаётий уйдирмалар қобиғида ҳикоя қилувчи бадиий асар” 8 бўлиб, эпик турга мансуб бошқа турдош жанрлар билан осон муносабатга киришади. Ўзига нисбатан кейинроқ пайдо бўлган бошқа эпик жанр таркибига тез мослашиб, унинг эпик мазмунини кенгайтириш, эстетик ғоя таъсирини яна ҳам кучайтиришга ёрдам беради. Биз ёзиб олган афсона сюжети, композицияси, қаҳрамоннинг сирли туғилиши мотиви халқ эртакларига ўхшаб кетиши, сюжет воқеалари ривожидаги тилсимли ўринларга қараб у тарихий-фольклорий жараёнда бошқа эпик жанрларга мувофиқлашганидан далолат беради. Ўзбек, умуман, Ўрта Осиё шарқи халқлари оғзаки ижодини ёзиб олиш, ўрганиш, умуман, ўтмиш тарихи маданиятига оид тадқиқот ишлари бошланган 20-30-йиллар совет фольклоршунослиги, историографияси, маданиятшунослиги коммунистик мафкурага тўғри келмайдиган тарихий воқеалар, тарихий шахслар ҳақидаги фольклор намуналари, Ислом маданиятига оид барча асарларга қарши курашиб, уларни ўрганишга мойил кишиларга тавзйиқ ўтказганлигини унутмаслик керак. Бинобарин, Амир Темур ҳақида битилган фольклор намуналари атайлаб ёзиб олинмаган ёки атайин сунъий 8 Имомов К. Ызбек хал= розаси, Тошкент, 1981, 67-бет.

мослаштириш орқали образлар бошқача талқин этиб юборилган бўлиши ҳам эҳтимолдан холи эмас. Хусусан, Амир Темурга бағишланган эртак ва афсоналарда халқ идеали сифатида улуғланган буюк инсон образи турли тарихий воқеалар фонида тасвирланиб, структурал-типологик жиҳатдан илгари ёзиб олинган фольклор эпик жанрлари шаклига ўхшаб кетади. Амир Темурга бағишланган юқоридаги афсона мотиви, сюжети воқеаларининг мантиқий давоми сифатида улуғ жаҳонгирнинг ўспиринлиги, йигитлик, сипоҳлик ва жангу жадалга киришган даврларини фольклор услубига хос хроникал тарзда ҳикоя қилувчи ўнлаб афсона ва ривоятлар мавжудлиги фикримиз далилидир. Бу афсона ва ривоятлар генезиси, халқ оммаси оғзаки ижросида тарқалиши бизнинг таҳлил объектимизга кирмаса ҳам, шуни таъкидлаб ўтиши лозимки, тарихий шахсларга бағишланган фольклор намуналари биринчидан, муайян ҳаёт ва ундаги тарихий шахсга нисбатан реал муносабат билдириш, иккинчидан, тарихий шахснинг халқ манфаатлари нуқтаи назаридан баҳоланиши (ё инкор ёки тасдиқ маъносида), учинчидан, тарихий шахснинг халқ оғзаки ижоди анъаналарига киришининг объектив сабаблари ва тарихий шахсга хос реал хусусиятларнинг халқ тасаввурида қайта жонланиши, тўртинчидан, азалдан удум, одат бўлиб келаётган (анъана бўлиб келаётган) энг содда халқ ахлоқий-фалсафий, диний-маърифий қарашларини давом эттиришда тарихий шахслар образидан рамзий фойдаланиш, бешинчидан, бошқа халқлар учун салбий тип ҳисобланган миллий қаҳрамонни миллат фахри сифатида улуғлаш, шу орқали тарихий шахсни улуғлаш, ундаги фазилатларни фольклорга хос услубда кўтаринки руҳда таърифлаш билан ўсиб келаётган келажак авлодларни ота-боболарига нисбатан садоқатли бўлишга чақириш ва ниҳоят, олтинчидан, ярим афсонавий, ярим реал тарздаги тарихий шахс образи воситасида халқ орзу- мақсади, халқчил ғояларини ифодаловчи фольклор намуналари ўзаро муносабат жараёнида муайян эстетик функция бажариш мумкин деган фикрларни асослаш имконини беради. Бироқ бу тезисни космогоник, этиологик, топономик афсоналарга нисбатан қўллаб бўлмайди. Чунки

тарихий шахслар билан боғлиқ афсона ва ривоятлар сюжет ва мативлари кўчиб юрувчилик хусусиятига эга. Тарихий ёки реал шахслар номи билан боғлиқ сюжет, мотив ёки эпитетларни эртак, достон, нақл каби жанрлардаги истаган образга мослаштириш ёки тарихий шахсларга аталган афсона, ривоят жанрини ижро жараёнида унинг сюжет, мотивларига ўзгартиш киритиб, композицияси яна ҳам мураккаб эпик асарга айлантириш мумкин. Буни мисол сифатида тарихий шахслар ёки реал одамлар номи билан боғлиқ “Темурнома”, “Шайвали”, “Ойсулув” каби достонлар, ўзбек халқ ҳаётий- маиший эртакларига кирувчи Навоий, Ҳ усайн Бойқаро, Ибн Сино, Беруний, А.Македонский ва бошқа тарихий шахслар номи зикр этилган эртаклар шулар жумласига киради. Халқ эртаклари ва афсона жанрининг структурал-морфологик хусусиятларига кўра муносабатлар фақат икки жанрнинг қиёси, улардаги умумий ва ўзига хос томонларини аниқлашда кўринмай, балки алоҳида олинган бир жанр структурасини таҳлил этиш асосида ҳам аниқлаш мумкин. Бунинг учун сўнгги йиллар ёзиб олинган айрим афсоналарда эртак жанрига хос элементлар мавжудлиги ва улар вужудга келиши мумкин бўлган бошқа эпик жанрда ўзига хос манба ролини бажариши ҳақидаги ходисани кузатамиз. Е.М.Мелетинскийнинг архаик фольклор намуналари тарихий тараққиётига берган баҳоси нуқтаи назардан афсона жанри структурал- морфологик хусусиятларига ёндошилса, афсонадаги эпик мазмун баён қилиш услуби эртак жанрига ўтгач, ундаги ярим информатив, ярим афсонавий хусусият йўқолиб, фақат эстетик функция бажарадиган жанрга айланиши маълум бўлади. Ўз-ўзидан равшанки, бу ҳодиса узоқ асрлар давомидаги тарихий-фольклорий жараён орқали содир бўлади. Ўзбек фольклоридаги нисбатан архаик ҳисобланган афсона ҳам эртак жанри билан ана шу жараён мобайнида муносабатга киришиб, кейинчалик, ўз ўрнини эртак жанрига бўшатиб берган. Жонли ижрода сақланиб қолган афсоналар эса яна шу ўрин алмашишиниш қо нуниятининг сўнгги кўринишлари дейиш мумкин. Ҳақиқатан ҳам, тарихий шахслар номи билан боғлиқ сўнгги йиллар ёзиб

олинган афсоналар хусусиятига кўра халқ ҳаётий эртакларига ўхшаб кетишининг ҳам боиси ана шу муносабатлар таъсири натижасидир. Фикримиз далили сифатида “Оловхон тўра”, “Шоҳ васияти” 9 , “Тадбир” 10 , “Амир Темур булути” 11 каби тарихий шахсларга бағишланган афсоналарни мисол келтириш мумкин. Ўтмиш мавзуларига бағишланган бошқа тип афсоналар тарихий шахслар ҳақидаги сингари фольклорий жараён ривожида деярли интерпритацияга учрамаган, сюжет фабуласи ва эпик мазмун қарийиб ўзгармаган ҳолда сақланади. Бунинг сабабларидан бири, халқ оммасидаги космос дунёси, ер юзидаги турли географик жой ва ландшафтларга бағишланган архаик тасаввурларнинг ҳанузгача ўзгармай келаётганидир. Масалан, “Ипак йўли афсоналари” тўпламидан ўрин олган эпик намуналарни жанр табиатига қараб, ана шундай типга киритиши мумкин. Чунончи, паррандалар, ҳайвонлар, ҳар хил ҳашорат, ўсимликларга бағишланган афсоналарнинг трансформацияга учрамагани ҳам улар ҳақидаги илк тасаввурлар ҳамон турғун сақланиб келинаётганлигидан, деб қараш керак. Тарихий шахслар, азиз-анбиё ва авлиёлар, ҳукмдорлар, олимлар, шоирлар ҳаёти, фаолияти тарихда қолдирган хизматлари, халқ манфаатлари нуқтаи назаридан тутган ўринлари ҳақидаги афсоналар, аста-секин вақт ўтиши, замон ўзгариши билан бадиий шакл ва ғоявий ифода усули ўзгариб, ривоятларга айланган. Маълумки, ривоят афсона билан эртак жанрлари оралиғида шаклланган жанр бўлиб, муайян тарихий шахсга хос реал фазилатлар ярим афсонавий тарзда халқ оғзаки жонли ижросида яшаб, фольклорий жараён ривожи давомида ярим афсонавий фазилат ва халқ наздида кўрсатган хизматлари идеаллаша боради. Яъни ярим информатив характердаги афсона халқ романтизми билан йўғрила бориб, дидактик, тарбиявий функцияси кучайтирилган ривоятга айлана боради. Ўзбек халқ 9 Асотирлар ва ривоятлар. Тыпловчилар М.Муродов ва М.Шайхова. Ёш гвардия, Тошкент, 1990, 6-7-бетлар. 10 Ызбекистон адабиёти ва санъати газетаси, 8-11-1991 йил, 45-сон, 7-бет. 11 1987 йил фольклор экспедицияси пайти ёзиб олинган афсоналар. +ылёзма, шахсий архив.

ҳаётий-маиший эртаклари тўпламлари 12 , алоҳида афсона ва ривоятлар тўпламларидаги ривоятлар ана шундай фольклор намуналарига мансуб 13 . Тарихий шахслар ҳақида изланган аксарият тадқиқодчилар кўпроқ Ўрта Осиё учун босқинчи ҳисобланган Александр Македонский, Доро, Кир номлари билан боғлиқ афсоналарга мурожаат қилган эдилар 14 . Лекин бу борада Амир Темур, унинг кейинги авлодлари тўғрисидаги афсоналар истиқлол даврига қадар эътибордан четда қолиб кетганлигини айтиш жойиз. Амир Темур тўғрисидаги афсоналар струкрурал-типологик хусусият-ларига кўра, Искандар, Доро ёки Кирга бағишланган афсоналардан ғоявий-бадиий, композицион тузилиши жиҳатдан кам жойи йўқлиги маълум бўлади. Гарчи XX асрнинг 90-йиллари чоп этилган афсоналар жанр хусусиятларига кўра ривоят ва эртак жанрларига ўхшаб кетса-да, уларда ҳақиқатдан хабар берувчанлик руҳи устун бўлиб, тарихий шахс ҳамда тарихий факт ва ҳодисалар ҳаётий уйдирмалар асосида тасвирланишини эътиборга олиб, уларни афсона дейиш мумкин 15 . Ана шундай афсоналардан бири “Тегина бегим” бўлиб, унда Амир Темурнинг туғилиши, унинг ўнг оёғи лат еб, умр бўйи ногиронлиги сабабларини очиб беришга хизмат қилувчи информатция берилади 16 . Маълумки, халқ орасида жаҳонгирнинг оёғи ногиронлиги масаласида бири иккинчисига зид ўнлаб оғзаки ижод намуналари бор. Улар қандай мақсадда айтилган бўлмасин, реал воқеликка турлича ёндошишнинг фольклорга хос усули деб қаралиш керак. Муайян бир тарихий зот ўзи мансуб бўлган этнос оғзаки ижодида идеаллаштирилиши, бошқаси учун истилочи сифатида, 12 Ызбек хал= эртаклари. 2-том, Ызадабийнашр, Тошкент, 1964; Ойжамол. ЫХИ. 2- китоб, /. / улом нашриёти, Тошкент, 1969. 13 Алломалар ибрати. Ёш гвардия нашриёти, Тошкент, 1982; Кулса гул, йи=ласа дур. ЫХИ, Тошкент, 1983, Лайлак келди ёз былди, Тошкент, 1990, Ипак йыли афсоналари, Тошкент 1993. 14 Маллаев Н.М. Ызбек адабиёти тарихи. Ы=итувчи, Тошкент; Ызбек хал= поэтик ижоди. Ы=итувчи, Т о шкент, 1990, 176-бет. Имомов К. Ызбек хал= прозаси. Тошкент, 1990, 176-бет. 15 Алломалар ибрати. Ёш гвардия нашриёти, Тошкент, 1982; Асотирлар ва ривоятлар. Ёш гвардия, Тошкент, 1990 . 16 “Ызбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 1991, 45-сон, 7-бет.

салбий бўёқлар билан тасвирлаш анъанаси ҳам фольклорга хос типологик ҳусусият ҳисобланади. Амир Темур номи билан боғлиқ Ўзбекистон ҳудудидан эшитган ва ёзиб олинган аксарият афсоналарда бу улуғ инсон халқ томонидан ҳурмат билан тасвирланган. Чунки азалдан давом этиб келувчи анъаналар тарихига назар ташланса, халқ манфаатлари нуқтаи назаридан яратилган ёки ёзма ҳолда битилган барча эпик асарлар сюжети воқеалари учун одил ҳукмдор, саҳоватли подшо, художўй раҳбар образларини идеаллаштириш анъанаси мавжудлиги, Амир Темур номи билан боғлиқ афсона, ривоят ва эртаклар ҳам ана шу анъанага мувофиқ яратилганлигини тасдиқлади. “Тегина бегим” афсонаси ҳам Қашқадарё вилоятининг узоқ тоғли қишлоқларидан ёз и б олинган 17 . Афсонада Амир Темурнинг ота-онаси, бўлажак жаҳонгирнинг туғилиши тафсилотлари ҳақидаги ахборот аслида ҳаёт ҳақиқати мантиқига мос воқеа тарзида берилса ҳам, лекин сюжети, воқеалар ривожи, уни ташкил этувчи элемент ва мотивлар, композицион қурилишларга қараб, бу афсона ижро жараёнида эртак жанри табиатига мослаштирилганлигини кўрамиз. Афсонанинг кириши халқ эртаклари сюжет воқеалари муқаддимаси сингари типик бошламага монанд, яъни Амир Тарағай биринчи хотинидан фарзанд кўрмагач, асли келиб чиқиш насаби бухоролик бўлган Тегина бегим деган бир аёлга уйланади. Вақти-соати келиб, Тегина бегим ҳомиладор бўлади. Табиийки, афсона сюжет тугуни – фарзандсизлик мотиви халқ эртаклари, достонларида учрайдиган яна бир ўгайлик, кундошлик мотивлари билан қўшилган ҳолда берилади. Тегина бегим ҳомиладор бўлганлигидан кундоши изтиробга тушиб, қандай йўл билан бўлса ҳам уни йўқотиш чораларини излайди. Кундош Бухорода оқир касал ётган ота номидан ёлғон хат уюштириб, мактубда қизи – Тегина бегимнинг тез етиб келишини сўрайди. Асли мақсад, кундош йўлда хизматкорларга катта бойлик бериб, Тегина бегимни ўлдириш эди. Амир Тарағайнинг узоқ сафарда эканлигидан 17 Фольклоршунос М.М.Муродов “Буюк сощиб=ирон юрган йыллар” илмий экспедициясининг ташкилотчиси сифатидаги сафар пайти 1991 йил ёзиб олинган.

фойдаланган катта кундош разил ниятни амалга ошириш учун кичик кундошга “касал” ота билан видолашиб келишга рухсат беради ва хизматкорларга йўлда уни ўлдириб, кийимини унинг қонига бўяб келишини тайинлайди. Йўлда келаётиб, ёлланган хизматкорлар ҳомиладор аёлни ўлдиришга Худодан қўрқишиб, уни эски қудуққа ташлаб юборишади ва бир кийикни ўлдириб, қонига Тегина бегимнинг кийимларини бўяшиб, кундошга келтириб берадилар. Афсона сюжети шартли равишда бири иккинчисига боғлиқ икки воқеанинг бирикишидан ташкил топган. Чунончи, Тегина бегимнинг кундоши хиёнати билан қудуққа тушувига қадар воқеалар биринчи қисм бўлса, унинг қудуқда кўз ёриши, қудуқ тепасидаги сирли булут, тор қудуқда дунёга келган чақалоқнинг оёғи лат ейиши, ва ниҳоят, Тегина бегимнинг акаси тушида синглиси аён бўлиб, эски қудуқни топиши, синглиси билан чақалоқни олиб, Бухорога жўнаши воқеалари эса иккинчи қисмдир. Бир инсон тақдири билан боғлиқ икки қисмдан иборат сюжет афсона фабуласи бўлиб, у тингловчи ёки китобхонни ўтмишдаги тарихий шахс ҳаёти билан боғлиқ воқеаларни худди реал ҳодиса сингари, яъни ўша шахсга алоқадор реал белгилар орқали тасдиқлаш асосига қурилган. Бу эса юқорида таъкидланганидек, афсона жанри учун типик хусусият ҳисобланиб, Амир Темурга хос улуғликни Аллоҳ берган, шунинг учун ҳам у бутун дунёга ҳукмронлик қилган шахс деган халқ қараши ҳаётий, хаёлий уйдирмалар, эртак жанри табиатига оид элементлар ёрдами билан информация бериш ва бадиий фантазиялаш орқали ўз ифодасини топади. Бу афсона композицион қурилиши жиҳатидан ҳам эртакка ўхшайди. Буни сюжет воқеалари бошламасидаги анъанавий фарзандсизлик мотивидан ҳам билиш мумкин. Ўзбек фольклори эпик турга оид ривоят, эртак, нақл, достон каби жанрларга хос типик хусусиятларидан бири сюжет бошламаси фарзандсизлик мотивлари эканлиги кўпгина тадқиқотларда эътироф этилган 18 . Тегина бегим 18 Жалолов / . Ызбек хал= эртаклари поэтикаси. Фан, Тошкент, 1979, 66-бет; Эгамов Х. Совет шар=и.

афсонаси кириш қисмининг ана шу анъанага асосланишини ўзбек эпик фольклорри асарлари учун табиий ҳол деб қараш тўғридир. Халқ эпослари генезиси билан шу ғ улланган олимлар эпик асарлар орасида кўчиб юрувчи сюжет, мотив ва образлар фақат бир халқ оғзаки ижоди учун бўлмай, балки, туркий халқлар фольклорида типик характер касб этишини фарзандсизлик мотиви, Аллоҳдан фарзанд сўраб олиш мотивлари мавжудлиги мисолида кўрсатиб берган эдилар 19 . Булардан ташқари, кўплаб халқ эртаклари кириш қисми анъанавий-медиал формуладан кейин “бир бой бўлиб, боласи йўқлигидан кеча-кундуз қай ғ уриб, еган-ичганида ҳ аловат йўқ экан” 20 ёки “... Ўша юртнинг бир золим подшоси бор экан-у, ў ғ ил-қизга зор экан” 21 , “... ўтган замонда бир подшоҳ бор экан, лекин унинг фарзанди йўқ экан” 22 қабилидаги хабар баёни билан бошланади. Бундай мотивнинг достонлар сюжети учун қандай аҳамияти борлиги масал а сида тўхталмаса ҳам бўлади 23 . Ҳ ақиқатдан ҳам, “Тегина бегим” афсонаси киришидаги фарзандсизлик анъанавий мотивлардан бири бўлиб , у уру ғ чилик даврлари билан боғлиқ ҳодисадир. Инсоният тарихидан маълумки, уру ғ чилик даврлари одамлари да ўз қабиласининг мустаҳкамлиги, меросхўрлик ва келажаги учун қай ғ уриш эҳтиёжи кучли бўлган. Бефарзандлик, пуштсизлик эндигина ибтидоий ҳаётдан ажралиб чиқа бошлаган этник гуруҳлар учун салбий ҳодиса ҳисобланишининг асл генезиси ана шу манбаларга бориб қа да лади. Булардан ташқари, фарзандсиз одамни улар Яратган ҳимматидан бебаҳра қолган, бахтсизлик, ёмонлик тимсоли деб ҳам тушунишган. Ҳ озирга ча бундай қараш давом этиб келаётганлигини ўзбек халқи ирим, урф-одат маросимлари ҳам тасдиқлайди. Бинобарин, ту ғ майдиган аёлни бешик тўйига чақирмаслик, ту ғм ас хотинни келинчак гўшангасига яқинлаштирмаслик, унинг кийимини киймаслик каби иримлар Самарқанд, Қ ашқадарё, ҳатто Фар ғ она водийсида 19 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. ГИХЛ, М., 1947, стр. 74-79. 20 Ойжамол. Ыаётий эртаклар. 2-китоб. / . / улом нашриёти. Т., 1969, 47-бет. 21 Ойжамол. Ыаётий эртаклар. 2-китоб. /. / улом нашриёти. Т., 1969, 115-бет. 22 Ыша китоб, 60-бет. 23 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. ГИХЛ, М., 1947, стр. 79.

ҳам сақланиб қолганлигини кузатганмиз 24 . Демак, бу мотив эпик турдаги бошқа жанрлар учун типик ҳодиса бўлиб, тарихий-фольклорий жараённинг синфий-социал муносабатлар янада мураккаблаша боргач, ривоят, эртак, достон, нақл жанрлари табиатига мувофиқлашган. “Тегина бегим” афсонаси бошланишидаги фарзандсизлик мотиви сюжет воқеалари учун тугун вазифасини ҳам бажаради. Афсонанинг юзага келишини халқ ўз севимли фарзанди номини абадийлаштириш билан бо ғ лайдиган бўлса, унинг ту ғ илиш воқеаси эса эртакчилик анъаналари қа б илида фантазия қилинган. Маълумки, ўзбек сеҳрли-фантастик эртаклари, шунингдек, қаҳрамонлик типидаги ўзбек халқ достонларида ту ғ илажа к қаҳрамон ёки алпнинг дунёга келиши қандайдир сирли куч орқали ( Ҳ изр бува, сеҳрли олма кабилар) бажарилади. Хусусан, “Алпомиш”, “Гўрў ғ ли”, “Рустамхон”, “Якка Аҳмад”, “Кунту ғ миш” каби достонлар, “ Қ урбақа полвон”, “Доно Ҳ идоят” 25 , “Бахт дарахти”, “Нўъмон а з а р”, “Олмос ботир”, “Гулиқаҳқаҳ” 26 сингари халқ эртаклари қаҳрамонлари ту ғ илиши ана шундай хусусиятга эга. Амир Темур номи билан боғлиқ “Тегина бегим” афсонаси қаҳрамони тарихий шахс бўлишига қарамай, фольклор анъаналари га хос қаҳрамон ту ғ илиши анъанаси таъсиридан четда қолмайди. Ҳ ақиқатдан ҳам, омма орзу қилган, улу ғ лаган кишиларини қадимдан давом этиб келаётган тасвирлаш услубига мослаштириш, худди романтик образлар сингари хаёлий, ҳаётий уйдирмалар ёрдамида мўъжизавий тасвирлаш фольклорнинг ўзига хос қонуниятидир. “Тегина бегим” афсонаси композициясидан ўрин олган қаҳрамоннинг сирли дунёга келиш мотиви ёки нореал шароитда ту ғ илган (қорон ғ и қудуқда ту ғ илган) гўдак ва она тақдиридаги ҳомий куч сифатида тасвирланган сирли яшин, жигарбанди кўрган туш каби сирли воситаларга қараб, бу афсона стру к турал-морфологик хусусиятлари билан эртак жанрига ўхшайди, дейиш мумкин. 24 Фольклор экспедициялари даври ёзиб олинган шахсий архив материаллар. 1987-90 йиллар. 25 Ёнар дарё. Сещрли эртаклар. 4-китоб. Ёш гвардия, Тошкент, 1986, 114,122-бетлар. 26 “Булбулигыё”, Эртаклар. /. / улом нашриёти, Тошкент, 34,40,104,213-бетлар.

Мазкур ўхшашлик эса афсона, ривоят каби кичик эпик жанрларнинг аста-секин эртак жанрига ўтиши жараёнидаги мослашиш ва мувофиқлашиш ҳодисалар и нинг жанрлараро муносабатда ҳаракатлантирувчи восита эканлигини кўрсатади. Халқ эртаклари жанри структурасида кўчиб юрувчи медиал, инциал, финаль формулалар, шунингдек, анъанавий функциялар борки, улар аввал афсона, ривоят жанрлари шаклланиши учун муҳим рол лар ни бажарган бўлса, эртак оммалашганидан сўнг ўша элементлар семантик жиҳатдан ўз маъносини ўзгартиргани тарзда намоён бўлдилар. Амир Темур номи билан боғлиқ (бошқа афсоналар ҳам) туркум афсоналарни кузатар эканмиз, уларда ана шундай функция ва формулаларнинг дастлабки элементлари сақланиб қолганини ил ғ аш қийин эмас. Масалан, “Амир Темур ёшлик чо ғ лари оз сонли қўшин билан Шаҳрисабзни олмоқчи бўлибди” ( « Дархон момо афсонаси » ) “Темур:—Дархон момо, сиз билан эна-бола бўлайин, тиланг тилагингизни”,—( « Дархон момо афсонаси » ), “Темур ёшлигида ҳам бошқа болалардан анча довюрак экан. Кунлардан бир куни тенгдошлари билан баҳслашиб қолибди” (“ Қ амчили”), “Гарчи, оёқим оқсоқ бўлиб қолса-да, яхшиликларингиз ёдида, тиланг тилагингизни”,—дебди, “Момонинг нафси шунчалик катта эканки, отни қистаб кетаверибди. Ҳ ориб толган от бир жойда йиқилибди-ю, ўлибди. Шунда ҳам момо қаноат қилмай қўлидаги қамчини олдинга қаратиб отибди ва қамчи тушган жойгача меники бўлди дебди” (“ Қ амчили” афсонасидан), “Амир Темурнинг онаси ҳомиладор бўлганида дунё бўйлаб шов-шув тарқалдики, Темур деган зот ту ғ илармиш ва дунёни эгаллар эмиш” (“Олов”), “Ой-куни яқинлашиб бола ту ғ илибди. Темурнинг ту ғ илгани яна ҳукмдорларга маълум бўлибди. Шунда шоҳ янги ту ғ илган чақалоқлар борки, ти ғ дан ўтказишга фармон берибди”. (“Олов” афсонасидан), “шунда она қараса, ў ғ ли Темур тандир ичида оловни ўйнаб ётган эмиш...” (“Олов”). Бундай мисолларни бошқа шу типдаги афсоналарда

ҳам истаганча келтириш мумкин 27 . Келтирилган мисолларни фольклор эпик намуналари синтактик қурилиши, сўз бирикмалари, мазмунни ифода этиш усулига кўра баҳолайдиган бўлса, улар халқ эртаклари синтаксисига яқинлигини кўрамиз. “Эмиш”, “экан”, “дебди”, “айтибди”, “кунлардан бир куни”, “тила, тилагингни дебди” қабилидаги ўтган замон тўлиқсиз феълларининг қўлланилиши ҳам афсона билан эртак жанрлари муносабатидаги умумийлик ва эртакнинг афсонадан ўсиб чиқ қ анлигини тасдиқловчи фактлардир. Тўғри, муайян бир даврга келиб, айрим жанрлар ўз функциясини бошқаларига бериши қонуниятларига амал қиладиган бўлса, афсонага хос элементларнинг айрим мувофиқлашган кўринишларини келтирилган мисоллар ҳам тасдиқлайди. Литва фольклоршуноси Б.Кербелите афсона ва ривоят жанрлари кейинги даврларда ҳам ижро этилади, лекин улар халқ оғзаки ижодидаги бошқа эпик жанрлар билан диффузион муносабатларга киришган тарзда содир бўлади. Б у кичик эпик жанрлар ўз ўринларини эртак, бўлинларга бўлиб бериб, том маънода барҳам топа ди 28 ,— дейди. Дарҳақиқат, бу фикр бир томондан ўзбек афсона жанр тараққиёти, унинг эртак билан муносабатида содир бўлу в чи структурал-морфологик ўзгаришлари ҳолатига ҳам тўғри келади. Яъни Литва халқ эртак, бўлина жанрларининг жонли ижрода оммалашуви билан афсона, ривоят жанрлари кризис даврини кечираётганлигини кўрсатиши жараёни ўзбек афсоналари тақдири билан ўхшашига қараб, бу фикрга қўшилиш мумкин. Биз таҳлил қилаётган афсона структурасида эртак жанрига хос яна бир муҳим ўрин — сюжет воқеаларининг кульминацияси ва ечими билан боғлиқ масала. Негаки, “Тегина бегим” афсонаси шу туркумдаги бошқа афсоналар структураси учун ҳам хос (композициясидан ўрин олган яна бир мотив)— кундошлик, кўп хотинлилик ҳодисасининг халқ этикаси, ахлоқий дунёқараши доирасида берилганлигидир. Мана шу мотив ҳар қандай эпик 27 Келтирилган мисоллар “Ызбекистон адабиёти ва санъати” рызномасининг 8 ноябр 1991 йил 45-сонида Амир Темур ща=ида берилган илк афсоналар туркумидан олинди. Тыпловчи: М.Муродов. 28 Кербилите Б. Литовские народные предания на современном этапе (к вопросу о диффузии жанров) проблемы фольклора. “Наука”, М., 1975, стр. 107 .

турга мансуб фольклор жанрида драматик коллизияни келтириб чиқаришга хизмат қилувчи бир восита ҳисобланади. Ушбу афсонада халқ идеали, ахлоқий қарашларидаги ўгайлик, кундошлик муносабатлари Тегина бегим билан Амир Тарағайнинг бепушт, катта хотини орасидаги конфликтда очиб берилган. Бундай мотив ва конфликт туғдирувчи восита халқ эртаклари, достонларида кўп учрайди. Мураккаб эпик мазмун ифодаловчи жанрлар сюжетидаги шахсий адоват, оилавий зиддиятларни келтириб чиқарувчи мотивлар илдизи қадимий асосга эга. Дастлаб кичик эпик жанрларда асосий сюжет вазифасини бажарувчи бундай мотивлар тарихий-ижтимоий тараққиёт тақозоси билан бошқа мотивларга мувофиқлаша боради ва “Тегина бегими”, "Қамчили”, “Тадбир”, “Амир Темур булути”, «Олов» типидаги афсоналар юзага келишига имконият туғилади. “Тегина бегим” афсонасидаги кундошлик мотиви ва ундан чиқувчи ғоя эпик мазмунни янада кучайтириш, воқеаларини кульминациясига чиқариш ва сюжет ечими учун шароит тайёрлашга хизмат қилади. Халқ эртак, достонларида тез-тез учрайдиган яна бир элемент кундошлик мотиви билан бирга қўлланиладиган шартли вазият тасвиридир. У афсонани морфологик хусусият жиҳатдан халқ эртаклари жанрига яқинлаштирувчи восита, яъни, салбий образ асосий қаҳрамонни ўлдиртириб, унинг қонига кийимини бўяб келишга буюриш мотивини юзага келтиради. Маълумки, эпик жанр анъаналарига мувофиқ, ўлимга ҳукм қилинган қаҳрамон бирон-бир тасодиф ёки жаллодларнинг худодан қўрқишлари сабаб бўлиб, қурбон ўлдирилмай, қўйиб юборилиши, кийимларини эса бирор жонивор қонига бўяб, ўлимга маҳкум қилганнинг олдига олиб бориши типологик аҳамиятга эга бўлган вазиятдир. “Тегина бегим” афсонасида ҳам ана шу анъана мавжуд. Юраги қора кундаш ҳомиладор Тегина бегимдан қутулиш мақсадида хизматкорларга олтин бериб: “Тегина бегимни ўлдириб, қонга беланган кийим-кечагини олиб келишни буюрибди”. “Чўлда ҳомиладор аёлни ўлдиришдан қўрққан кишилар пайт пойлаб туриб, уни эски қудуққа итариб юборибдилар. Ва ... йўлда бир кийикни тутиб олиб ўлдириб, Тегинни

бегимнинг кийимини қонга белаб кундошининг олдига олиб боришибди” 29 . “Кундан-кун ўтиб, ойдан-ой ўтиб, хотиннинг ой-куни яқинлашибди. Буни билган кундошлари бир шум кампирни чақириб: “Кундошимиз тилла кокилли ўғил туғса, унинг боласини йўқ қиласан. Сенга ҳаммамиз бир товоқдан тилла берамиз —дейишибди», 30 ёки “Амалдорлар марҳум подшонинг хотинини чўлга олиб бориб ўлдирибдилар. Ой-куни тўлган аёл ўша заҳоти ўғил туғибди, чақалоқ ўлган онасини эмибди. Амалдорлар орасида бир кўнгли бўшроғи бор экан, марҳумани кўмай деб ортига қайтибди. Қараса, аёлни чақалоқ эмиб ётганмиш” 31 М азкур вазиятларнинг умумий моҳияти “Тегина бегим” афсонасидаги гўдакнинг сирли туғилиши, кундошлик мотивларига қайсидир жиҳатдан ўхшаб кетиши ҳодисаси ҳам бу афсона билан эртак жанри орасида структурал-типологик алоқалар мавжудлиги қонуний эканлигидан далолат беради. Халқ афсоналаридаги кундошлик мотивини халқ достонлари таркибида ҳам учрашини “Рустамхон” достони сюжети тугунидаги мотив тасдиқлайди: “Оқтош мамлакат подшоси Султонхон фарзандсизликдан нолиб, бутун амалдору уламоларга: Ўйласам қурийди тандан қувватим, Йўқдир бу дунёда кўрган роҳатим, Мендан нишон бўлмади бир фарзандим, Ўйласам, беэга менинг давлатим, Сенга қолсин Оқтошдайин мамлакатим. дея мурожаат қилди. Амалдорлар эса: — Эй, подшоҳи олам, мачитга сўфи-дарвеш одамлар йиғилади. Саллангизни бўйнингизга солиб турсангиз, дарвешлардан фотиҳани олсангиз”,—деб маслаҳат бергач, “Ойдан ой, кундан кун ўтиб, Ҳуройимнинг ой-куни яқин етиб келаверибди” 32 . Шундан кейинги воқеалар “Тегина бегим” афсонасига хос йўсинда бўлиб, Султонхон: “Тағин фарзандимни кўриб қувонганимдан ўлиб қолмайин деб, Қурудум мамлакатига 14 йиллик сафарга 29 “Ызбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 1991, 45-сон, 8 ноябрь, 5-бет. 30 “Булбулигыё”, Эртаклар. /./улом нашриёти, Тошкент, 213-бет. 31 “Булбулигыё”, Эртаклар. /./улом нашриёти, Тошкент, 41-бет. 32 Алпомиш. Рустамхон. Достонлар. /./улом нашриёти, Тошкент, 1985, 351-352-бетлар.

кетади. Ҳуройим ой-куни етиб, ўғил туғади. Отини Рустам қўйдилар. “Замон Ҳуройимники бўлди” деб икки кундош ич-ичидан куйишиб, “Оқтош шаҳрини булғатди, бузғунчилик йўлига кирди” деган туҳмат билан уни ўлдириш пайига тушадилар ва оқибатда Ҳуройим туҳматга учраб, ўлимга ҳукм қилинади. Келтирилган мисолдан кўринадики, кундошчилик, бефарзандлик мотивлари фақат афсона жанри табиати учун хос мотив эмас, балки, эпик турга мансуб катта ҳажмли асарлар вужудга келиши, ғоявий мақсадни янада кучайтиришга ёрдам берувчи элементлардан бири экан. Афсона билан эртак жанри муносабатларида воқеалар баёни усули ҳам муҳим ўрин тутади. Масалан, “Пари билан дев” афсонаси ечими унинг сюжет воқеаларидаги Сулаймон пайғамбар ғазабига учраган парини “дунёнинг энг узоқ бурчига сургун қилиши” ва гуноҳкорни елкасига ортган дев самода парвоз қилиб, Хоразм деган кимсасиз манзилга тушиши ва парини севиб қолган дев у билан шу маконда қолиши, улардан тарқалган авлодлар харазмликлар эканлиги билан тугайди. Мисолдан кўринадики, бу ечим халқ эртакларига хос “Мурод-мақсадига етибди” формуласига ўхшамайди 33 . Афсона билан эртак жанри орасидаги мана шу ноўхшашлик уларнинг жанр табиатидаги энг муҳим белгилари бўлиб, уларга хос хусусий жиҳатлар мавжудлигини кўрсатиб туради. Афсона билан эртакда воқеалар баёни усули бир-бирига ўхшаб кетса-да, бироқ афсонадаги финал қисм фольклор анъаналари руҳидаги информация бериш характерига эга. У “Тегина бегим” афсонасидаги Амир Темурнинг туғилиши вазияти тасвири ва афсонанинг ғоявий мақсади ечими ҳодисалари тасвирида ҳам кўринади. Яъни, “Онани тўлғоқ тутаверибди. Шу пайт осмонда бир булут пайдо бўлибди. Булут ортидан бир нур ёриб чиқиб, ўз шуъласини қудуққа сочибди. Бирдан қудуқ ичи ёришибди-ю, чақалоқнинг овози эшитилибди. Бола қудуқда туғилганидан ўнг оёқи қаттиқ лат ебди. Оқибат умр бўйи чўлоқ бўлиб қолибди”, “Синглиси туғолмай жуда қийналгани ва ниҳоят, соҳибқирон дунёга келгани акасининг тушида аён 33 Ипак йыли афсоналари. “Фан” нашриёти, Тошкент, 1993, 18-бет.

бўлиб, уни қидириб йўлга тушибди. Ахтариб-ахтариб уларни эски қудуқдан топибди. Сўнг синглиси билан чақалоқни олиб Бухорога жўнабди” 34 , эпизодлари афсона сюжети воқеалари ечими халқ оғзаки ижоди поэтик усули қонуниятлари асосида баён этилган. Сеҳрли-фантастик эртаклар анъанавий структурал-морфологик хусусиятларига мос келувчи бундай воқеалар тугуни, кульминацияси афсонага ўхшайди ва улар ҳар икки жанр табиати учун умумий ҳодиса ҳисобланади. Эртак қаҳрамони ақл бовар қилмайдиган машаққатли шартларни бажариб, гўзал қизни қутқариши, сеҳрли олма, гул ёки бошқа предметларга эга бўлиши ва улар воситасида дев, алвасти, жодугардан халос бўлиши каби ўринлар “Тегина бегим” афсонасидаги сингари, яъни, сеҳрли воситаларга суянишига қараб, афсона ва эртак жанрлари генетик яқинлигини кўрсатади. Бу яқинлик эса уларга хос хусусиятларнинг тарихий-типологик жиҳатдан илдизи ягона манба— мифологияга бориб тақалишини англатади. Ўзбек фольклори жанрлар таркибининг ҳозирги ҳолатига келишида афсона билан эртак жанрлари муносабати муҳим аҳамият касб этади. Бу эса тарихий-фольклорий жараённинг инсоният тафаккури ривожланиш қонуниятлари билан ҳамоҳанг ривожланишини тасдиқлайди. 34 “Ызбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 1991, 45-сон, 8 ноябрь, 5-бет.

O'xshashlar

Ривоят ва эртак

Халк огзаки ижоди жанрлари хакида

Лексикография (лугатшунослик) ва этимология

Халк огзаки тили

Умрбокий анъаналар термаларда тоглар садоси