Qadimgi turkiy yodgorliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi turkiy yodgorliklar Reja: 1. O’rta Osiyo madaniyat o’choqlaridan biri 2. O’rxun-Enasoy obidajari haqida va namunalar 3. O’rxun-Enasoy yozuvinin fonitik, morfologik, gramatik xususiyatlari 4. Qadimgi turkey epos

$O’rta Osiyo—qadimgi madaniyat o’choqlaridan biridir. O’zbeqiston hududidan qadimgi odam turmush tarzining izlari ko’plab topilgan. Samarqand yaqinidagi Omonquton g’orida, Xojakent-Chorbog’ tog’larida tig’ shaklidagi, pichoqsimon va belchasimon ish qurollari, kiyik suratlari saqlanib qolgan. G’ordan topilgan tog’ echkisi, ot, ayiq, Qash qir, jayra, sug’ur va boshqa hayvonlarning suyaklari qadimgi ajdodlarimizning ovchilik bilan mashg’ul bo’lganligini ko’rsatadi. Zorovut Qamar g’ori devorlaridagi suratlar ham qadimgi odamlar hayot tarzi haqidagi bilimlarimizni kengaytiradi. Bu suratlarning tuzilishi ancha murakkab. Unda go’yo yovvoyi buqalarni ovlashi tasvirlangan. Tasvirda chopib borayotgan buqalar, yelib borayotgan itlar va ovchilar aks etgan. Ovchilarning o’q,-yoy otayotganlari \am aqs etgan. Eramizdan avvalgi III ming yillikda metall buyumlar, Qurol-yaroqlar ishlatilgani seziladi. Eramizdan avvalgi VII asrdan boshlab sun’iy sug’orishga asoslangan dexqonchilikning rivojlanishi ko’zga tashlanadi. Sug’orish ishlari Amudaryo va Sirdaryo qirg’oqlari atrofida amalga oshirilgan. Xorazm davlatchiligi 3 ming yillik (2700) tarixga ega. kushanlar, kangyoy ,Qang'-Xorazm davlati tarixi olimlarimiz tomonidan o’rganilmoqda. Ma’lumki, eramizdan oldingi VI—V asrlar boshlarida O’rta Osiyoda axomoniylar davlati vujudga qelgan edi. Unga qarshi Eron podsholarining (Kir) yurishlari qadimgi afsonalar («Tumaris», «Shiroq,») da Ham aks etgan. Isqandar Zulqarnaynning xarbiy yurishlari ahomoniy lar davlati inqirozini tezlashtirdi. Yunon-Baqtriya dav lati shu tarzda yuzaga keldi. Uning yonida Parfiya, Baqtriya, Sug’d va Qushon davlati paydo Bo’ldi (Eramizgacha II—I asrlar). Eramizning boshlarida esa Xorazmda Qang’ davlati vujudga qeldi. Qadimgi turkiylar o’z davlatiga ega bo’lgan. Birinchi ko’k hokimligi VI—VII asrlarda hukumronlik qilgan. Uning tarkibiga to’lashlar, tardushlar, uyg’urlar, o’n-o'qlar, basmillar, qirgizlar, o’g’uzlar, kitan, tatabi, tuqqiz-tatar, utuz-tatar va boshqalar kirgan.$

Xoqonlik 535 yilda paydo bulgan. 630—680 yillarda Ko’k turklar davlatni qo’ldan berib quygan. Buning bir qator sabablari Urxun-Enasoy obidalarida qayd etilgan. Bular: 1. Keyingi davrlardagi hukmdor va boshliqlarning layoqatsizligi. «Undan sung inisi og’asiday ish tutmagan ekan, ug’li otasiday ish tutmagan ekan. Taxtga johil xoqon utirgan ekan, badfe’l xoqon o’tirgan ekan. Vaziri ham bilimsiz ekan. Qurqoq ekan...Turq beklari turkcha otini tashladi, tabg’ach beklarining tabg’achcha otini qabul qilib, tabg’ach xoqoniga qaram buo’ldi. Ellik yil mehnatini, kuchini sarf qilibdi» («Kultegin» bitigtoshi). 2. Turkiy qavmlarning o’zaro noaxilligi. «Tarbiyat qilgan xoqonning so’zini olmayin har qayerga ketding. U yerlarda butunlay g’oyib bulding, nom-nishonsiz ketding» («Kultegin» bitigtoshi). 3. Tabg’ach davlatining siyosati va ichdan yemiruvchi targibot-tashviqoti: «Oltin, kumush, ichkilik, ipakni shuncha hisobsiz berayotgan tabgach xalqi so’zi shirin, ipak kiyimi nafis ekan. Shirin so’zi, ipak kiyimi bilan aldab, yiroq xalqni shu xilda yaqinlashtirar ekan. Yaxshi qushni bulgandan keyin yovuz ilmni u yerda urganar ekan» («Kultegin» bitigtoshi). Qddimgi turkiylar yuksaq madaniyat egalari bo’lishgan, Ular chorvachilik, ovchilik bilan ko’proq shug’ullanishgan. Ayniqsa, yilqichilik asosiy urin tutgan. Bu ko’pgina mifologik, folklor va tasviriy san’at asarlarida xam o’z ifodasini topgan. Jumladan, Xorazmdagi Quy qirilgan qal’asidan topilgan xamda eramizgacha bo’lgan IV—III asrlarga oid deb qaraladigan sopol ko’zachalarda ham qanotli otlar tasviri mavjud. Tuyachilik ham yaxshi rivojlangan. 647 yilda turk yabg’usi (mansab nomi)ning maxsus uzum junatgani haqida xabar bor. Shuningdek, donli ekinlar asosiy urin tutgan. Bolaliktepadan (Surxondaryo) uzum urug’, bug’doy, arpa, mosh, shaftoli, urik, olcha, qovun, tarvuz urug’lari, yongoq, pista, bodom qoldiqlari, paxta chanogi topilgan. Xuddi shu yerda bir qator tasviriy san’at namunalari ham mavjud. Jumladan, u yerdagi zodagon ayollar tasvi ri qadimgi ajdodlarning yuksak san’atidan dalolat beradi. Panjakentdagi devordagi san’at namunalari ham bu fikrni tasdiqdaydi.

Ajinatepa (Surxondaryo)dan topilgan xaykallar esa xaykaltaroshlikning yuksaq darajada rivojlanganligidan dalolatdir. Ayniqsa, Ayritomdagi (Termiz yaqinida) budda ibodatxonasi xarobalaridan topilgan musiqachilarning toshdan yasalgan xaykalchalari bu fikrni quvvatlaydi. Unda uch musiqachi ayol tasvirlangan. Bu ayni paytda musiqa san’atining rivojidan xam dalolatdir. Savdoning alohida mavqei haqida ham to’xtash joyiz. Zero, turkiylar muxim savdo yo’llarining ustida edi. Bu holat bir qancha xalqlar madaniyatining bir-birlariga ta’sir ko’rsatishiga ham omil bo’ldi. Birgina, «Avesto»da xam turqiy, xam eroniy xalqlar dunyoqarashi, urf-odatlari, yashash tarzlariga oid ma’lumotlarninguchrashi tasodifiy emas. Savdo aloqalarining qengayishi turli tillar va yozuvlarningxam qengtarqalishiga sabab buldi. Oromiy va yunon yozuvlari iste’molda edi. Oromiy yozuvi asosida shaqllangan~ su?d va xorazmiy yozuvi x.am^llanila boshlaydi. Bu yozuv yodgorliqlary'tangalar, muxrlar, qumush buyumlar va ayrim Xujjatlarda aqs etgan. Xorazmiy yozuvining eng qalimgi namunasi Qo’y qirilgan qal’adan topilgan bulib, eramizdan oldingi III asrga oiddir. Sugd yozuvining yodgorligi esa Tali Barzu (Sugd)dan topilgan sopol idish sinigiga uyib yozilgan va u eramizdan oldingi I asrga tegishli. Bu yozuv namunalarining II—III asrlarga oid obidalari Dunxuan (Sharqiy Turqiston)dan topilgan. Ularda Samarqdndda yashagan ona va Dunxuanda turadigan qiz urtasidagi yozishmalar ifodalangan. Yozishmalar oilaviy turmush, Urta Osiyo xalq;larining yuqrri madaniy saviyasi xaqidagi axborotlarni beradi. Mug togidagi qal’a (Panjaqent yaqinida) dan topilgan 400 ga yaq,in buyum aloxnda axamiyatga moliq. Ular orasida tuqilgan qopqoq; va sandiqdar, ustiga teri qoplangan ayollar idishi, ayniqsa undagi bezatilgan ot va qurol-anjom-li suvoriy tasviri v.b. bor. Muxi mi qal’adan quplab yozma manbalar topilgan. Myg’ togidan topilgan, charmga yozilgan arabiy bitiq xujjatda lashqarboshi Divashtichningjangoddidan ittifoqchilaridan yordam suragani bayon qilingan (VIII asr). Ayni paytda ular o’z davrining tarixiy xujjati va sugd tilining yod gorligi sifatida xam qatta axamiyatga ega.

$Turqiy run yozuvi xam qeng iste’molda bulganini O’rxun-Enasoy obidalari orqali yaxshi bilamiz. Yunon tarixchisi 26 Menandr Sugd elchisi Maniaxning Qonstantinopolga Is-tami xotsonning «isqif \ arflar»i bilan yozilgan xatini olib borganligidan xabar beradi. Ammo uning turqiy run yozuvi yoqi sugd yozuvi eqanligi x.ali aniq emas. Islomdan oldin turqiy xalqdar orasida qeng qullangan yana bir yozuv—uygur yozuvidir. _arab yozuvi bilan yonma-yon xrlda XV asrgacha, Xitoydagi uygurlar orasida esa q^TPTngi asrlarda \am iste’molda edi. U sugd yozuvi asosida shaqllangan. Bu yozuv ungdan chapga qarab yozilgaTGUnda 18 xarf bor. Undagi xamma xarflar qushilib yozish imqoniyatiga ega. Shunga qura ularning uch: suz boshida, urtasida va oxiridagi shaqli mav-jud. Bu yozuv xaqddagi dastlabqi ma’lumrt Maxmud Qoshta- riyning~«Devonu lugotit-turq» asarida betjlgan,. U «barcha xoqonlar va Qashqardan Chingacha xamma turq shaxarlarida shu yozuv bilan yuritiladi», deb yozgan. Mazqur yozuvda buddaviya, moniy, xristian dinlariga oid axloqiy-ta’limiy asarlar, yuridiq-xuquqiy va moliyaviy xujjatlar saqlanib qolgan. Yusuf Xos Xojibning «Qutadgu-bilig» asarining XV asrda Xirotda quchirilgan nusxasi shu yozuvda bitilgan. Axmad Yugnaqiyning «Xibatul xaqoyiq» asarining xam uygur yozuvidagi nusxasi topilgan. X asrda Beshbaliq (Sharqiy Turqiston) shaxrida yasha-gan Singqu Seli Tutung «Oltin epyF» asarini xitoy tili-dan tarjima qilganT Bu a^a^a^J1TshsTGxam~uygur yozuvida bitilgan. Shuningdeq, «Ug’uznoma», «Muxabbatnoma» (Xoraz miy), «Latofatnoma» (Xujandiy),» Maxzanul-asror» (Mir Xaydar) va boshqa qupgina asarlarning uygur yozuvidagi nusxalari xam mashxurdir. Salol va topshiritslar 1. Q,adimgi turqiy xalqdarning tarqibiga qimlar qiradi? Ularning uzbeq xalqiga qanday aloqasi bor? 272. Q,adimgi turqiy xalqlardan qanday madaniy-adabiy meros qol gai? 3. Qyaaimgi turqiylar xaqida qaysi manbalarni bilasiz? 4. «Turq» suzi qanday ma’molarni ifodalaydi? 5. Nima uchun Urta Osiyoni qadimgi madaiiyat uchoqdaridan biri deymiz?$

6. Urta Osiyo xalqlari qadimda qanday szuvlardan foydala-nishgan? Bu yozuvlar orqali yetib qelgan qanday asarlarni bila siz? Mazqur obidalarning topilishi Urxun xamda Enasoy daryolarining xavzalari bilan bog-liq- Garchi bundam qadi-miy obidalar keyinchaliq Sibir va Mugulistonning bosh- qa joylaridan, Sharqiy Turkiston, Urta Osiyo, Kavkaz, Volga buyi, xatto Sharqiy Yevropadan xam topilgan bulsa-da, tarixda bu nom muqim urnashib qoldi. Urxun-Enasoy yodgorliklarining topilishi va urgani-lishi XVIII asrdan boshlanadi. Rus xizmatchisi Remezov bu xaqda dastlabki xabarni beradi. Shved zobiti Iogann Stral-lenberg, olim Messershmidtyodgorliklarni Yevropa ilm axdi-ga ilk marta taqdim qidgan edilar. Dastlab, Urxun, Selenga va Tuli daryolari atrofidan — Shimoliy MyF-ulistondan toshga bitilgan obidalar topil-di. Ular Urxun yodgorliqlari nomini oldi. Enasoy daryosi qirgoqlarida topilgan yedgorliklar xam shu nom bi lan ataladi. Yedgorliklar topilganidan keyin ularni uqish, urga-nish muammosi kundalang buldi. Ammo bu ish deyarli bir yarim asr mobaynida xech kimning qulidan kelmadi. Nixryat, _1893_4*ildagina ularni uqish uchun dastlabki qadam quyil-di. Shu yili daniyalik olim Vilgedm Tomson va rus olimi V. Radlovlaryodgorliklardagi barcha xarflarny~uqidilar. " ShuBdaTGsung ularni jiddiy urganish boshlandi. Urxun-Enasoy obidalari «tosh bitiklari» deb xam yuri-tiladi. Buning sababi kupgina yodgorliklarning qabr tosh-lariga uyib yozilganidadir. Qadimgi turkiy obidalarning asl manbalari topilgan joylar: Urxun va Enasoy daryolari atroflari. Turfon (Shar qiy Turkiston) Osiyo va Yevropaning kupgina joylaridir. Shunga kura ularning Mu>uliston, Germaniya (Berlin, Marburg, Mayns), Rossiya (Sankt-Peterburg, Qizil, Mi nusinsq), Xitoy (Turfon, Urumchi, Miran Suchjoy, Pe kin), Buyuk Britaniya (London), Fransiya (Parij), Shve siya (Stokgolm), Uzbekistan, Qozogiston, Qirgizistonda saqlanishi kuzatiladi. Ma’lumki, turkiy xalqlar uz davlatiga ega bulgan eng qadimgi dunyo qavmlaridan biridir. Urxun-Enasoy obida lari ana shu tarixni badiiy tarzda xikoya qiladi. Ular Urta Osiyodan boshlab Dunaygacha bulgan ulkan xududda uz dav-latlarini idora qilishgan. Yedgorliklar asosan VI—VIII asr voqealarini aks ettiradi.

V—VI asr urtalarida dunyo xaritasida Turk xoqonligi degatGmamlaqat yuzaga kelgan. Bu mamlakat Urta Osiyo, Yetti-suv, Sharqiy Turqiston, Oltoy ulkalaridagi turli qabila va xalqlarni birlashtirgan edi. Bu yerlar geografik jixat-dan nixryatda qulay, buning ustiga Yevropa va Sharqiy Osiyo ni bomab turuvchi, «Buyuk ipak yuli»ning ustida edi. Shu-ning uchun xam turkiylar yashaydigan manzillarga qiziqish katta bulgan. / Turli qabila va elatlarning doimiy xukmronlikka in-tilishi odatdagi xrl edi. Bundan dushmanlar x.am foydala-nishga xarakat qiladilar. Tashqi dushmanga qarshi xdmkor- likda kurashish qabila va elatlarning birlashishiga olib keldi va 545 yilda Turk xoqonligi yuzaga keldi. Bu xoqrn-liq VIII asrgacha xukmronlik qildi. Tosh bitiklarning katta qismi ana shu xrqonliqning uziga xos badiiy solnomasidir. Ularning xajmi anchayin ulkan. Jumladan, «Tunyuquq» bitigtoshi 2 ta ustunga yozilgan. Ularning biri 170, ikkinchisi 160 sm dan iborat. Bu yodgor-likni Yelizaveta Klemens 1897 yili Shimoliy Mugulis-tonda eri Dmitriy Klemens bilan birgalikda izlab topgan. 29Bitigtosh Ulan-Batordan 66 km Janubi-Sharqdagi Bain Soq-to manzilida bulgan va xrzir xam shu yerda saqdanadi. «Qultegin» bitigtoshi marmardan ishlangan, balandligi 3 m T5~sm, qadinligi 41 sm, tub qismi 1 m 24 sm bulib, yuqoriga tomon torayib borgan. Yodgorlikni rus ziyolisi N. M. Yadriitsev (1842—1894) 1889 yili Mu>ulistonning Qosho Saydam vodiysidagi Quqshin Urxun daryosi qhpfofm-dan toptan. U Ulan-Batordan 400 km janubda Qora Balga-sun shaxri xarobalaridan 40 km shimolda joylashgan. Yozuvlar ungdan chapga va yuqrridan pastga qarab bitilgan. «Bilgaxoqrn» bitigini xam N. M. Yadrinsevtoptan. U Qultegin bitigtoshidan 1 qm janubi-tarbga urnatilgan, Uning buyi 3 m 45 sm, eni 1 m 72 sm, qdlinligi 72 sm. Bitigtosh agdarilib, uchga bulingan va ayrim satrlari nu-rab, yozuvlari xam zarar qurgan. U 80 satrdan iborat. «Bilga xoqrn» bitiggoshida «Qultegin» bitigtoshidagi 41 satr tak-rorlangan. Yodgorliklarni butun dunyo turkiyshunoslari ilmiy ji-xatdan urganmoqda. V. Tomson va V. Radlovlardan keyin S. YE. Malov, S. G. Qlyashtorniy, I. V. Stebleva, X

$Urxun, T. Teqin, Najib Osim, G. Aydarov, uzbek olimlaridan A. Rustamov, F. Abduraxmonov, N. Raxmonovlarurganishgan. Yodgorliklar xozirgi uzbek tiliga xam bir necha marotaba ugirilgan. A. P. Kdyumov «Qddimiyat obidalari» qitobida, F. Abduraxmonov va A. Rustamovlar «Qddimgi turqiy til» qitoblarida usha yodgorliqlardan namunalar qeltirishgan. \ Runiy yozuvdagi yodgorliqlar faqat toshga bitilgan emas. Ularning qrgozga, turli buyumlarga yozilgan namunalari xam bor. Masalan, «Irqbitigi» («Ta’birnoma») qrgozda yozil gan. Uni venf olymyGAGSteyn Sharqiy Turqistondagi Dun-xua manzilidan topgan (1907 yil). Run yozuvlari Talas vodiysidan xam topilgan. U xozirgi Avliyo ota va Taroz shaxri yaqinida bulgan qryalardagi yozuv-lardir. Shuningdeq, qumu^sh quzachalarga yozilgan runiy yozuvlar Sibir ;ulqasidan xam topilgan. Ermitaj (SanqtchPeter-burg)da saqdanayotgan 2 ta quzacha shu xaqda ma’lumot beradi. 30 Minusinsq muzeyida esa teriga yozilgan runiy bitiglar mavjud. Oyna, qayish tuqasi, q.ogozga yozilgan boshqa runiy yozuv lar xam qupdir. Turfon (Sharqiy Turqiston)dan Le Qoq yumonidan to pilgan runiy yozuvlar orasida esqi fors tilidagi bitiq- lar xam mavjud. Vena (Avstriya) muzeyida saqdanayotgan oltin idish-to-voqdarda xam runiy yozuvidagi yodgorliqlar bulib, ular baj-noq (pecheneg) tilida yozilgan. Yogyuchga yozilgan run bitiqlari namunalari Ermitajda saqdanadi. Yodgorliqlar qaysi mavzularda baxs yuritadi? Bu mavzu-larning badiiy taxlili q,ay tarzda qechadi? Ularning axami-yati nimada? Bu savollarga javob berish uchun bevosita obi-dalar matniga murojaat qilayliq. -^____ Suzni «Tunyuquq.» bitigtoshidan boshlayliq. Tunyuquq.— shaxe nomi. U iqqinchi turq xoq.onligiga asos solgan Elta-rish xoqrnining maslaxatchisi va sarqardasi bulgan. Tunyuquq «Turq Bilga xoq.on davlatida'bu bitigni yoz-dirdim» deydi. Bilga xo^ch^Eltarish^oqonning^g^i edi.$ $"Bi'tigtoshdagi votsealar Tunyuquq, tilidan xiqoya q.ili-nadi: «Men—Dono Tunyuq,uq,erurman. Tabgach davlatida tar-biyalandim. Turq xalqi Tabgach davlatiga buysunar edi...» Sung ana shu daxshatning—turqiylarning uz erqini quldan berib quyishlarining sababi aytiladi: «Turq xalq.i boshboshdoqdiqqa, uzibularchiliqqa, beparvoliqqa yul quydi... uzining xoni bilan birga bulmadi». Mustamlaqa azobi, uzga xalq, taxqiri yedgorliqda q,isqa va lunda, ammo nixoyatda ta’sirchan tarzda ifodalanadi: «...Tabgachga taslim bulganligi uchun tangri, ul degan sheqilli, turq xalqi uldi, yuq buldi, tugadi. Turq Sir xalqi yerida birorta xam ypyF qolmadi». Ana shunday musibat xalqning birlashmogini, yaqdil-liq bilan xaraqat qilmogini taqozo etar edi. Yedgorliqda 31Tunyuquq xalq, yetaqchisi, dono maslaxatchisi, quchli va bo-tir sarqarda sifatida namoyon buladi. U yetti yuz qishini birlashtirib, «shad» degan unvon oladi. Bu turq xoqonligidagi eng oliy darajadagi unvonlardan biri edi. Tunyuquq Bugu tarxon \amda Eltarish xoqonlar bilan birga mamlaqat mustaqilligi, el-yurt farovonlyti7 yurt— quraSH olib bordi." V vu qurashl~a^shshg~oldT!ngi safnda-edtg. AmmsGdushmanlar xam tinch ut^Rfmadnt-^lartsuchlarqi bir-lashtirish payigatushishdi. Tasvir davomida vaziyatning qesqinlashib borishi, bu-ning natijasida Tunyuquq shaxsiyatidagi quchli nuqtalar-ning tobora qengroq. ochilishini quzatish mumqin. Xususan, buyuq sarqardalarga xos bulgan tavaqqalchiliq, dovyuraq-liq, jasorat, jur’at, ba’zan nixryatda qesqiiliq, churtqe-sarliq, ayni vaqtda bosiqliq, vazminliq xislatlari bu tasvirlarda aniq; qurinib turadi. U qatta tajriba egasi sifatida namoyon buladi. («Xoqrnim muvaffaqiyat qozonga-ni uchun, men uzim muvaffaqiyat qrzonganim uchun davlat xam davlat buldi, xalq, xam xalq, buldi, uzim chol buldim, ulgaydim».) Tunyuquq baxrdir va jasoratli shaxsgina emas, ayni payt-da uz atrofdagilarining mustaxqam jipsligini ta’min-laydigan, yagona maqsad yulida xalq.ni birlashtira olish-$ $ning uddasidan chiq,adigan boshliq, sifatida xam namoyon buladi. U, odamlarning qunglidan qechayotgan uylarni noziq darajada xis etadi. Shu bilan birga ularning qdlblariga ta’sir etishning yullarini xam yaxshi biladi. Shunga qura, u Vatan va yurt taqdirini, xalqining qelajagini uz q,ar-doshlariga buyuq xavotir bilan yetqazganida, oz sonli qushin x.araqatga qeladi, natijada qup sonli dushman tor-mor bula di. Tunyuquq buyuq vatanparvar shaxe timsolidir. Uning uz vatani, xoq.oni, qushini, xalqi bilan faxrlanishi, ular- 32 ning borligidan uzini baxtiyor sezishi yodgorliq matniga puxta singdirilgan. Xatto dushmanning «xoqrni bax.odir eqan, maslaxatchisi alloma eqan» degan bax.osida xam shu rux. mavjud. Tunyuquq-ning xotirjamligi esa «Xalq^ning tomofh tuq edi» jumla-si orqali ifodalangan. Dushmanning turqiylar ustiga xuj>'m uyushtirish x.aqida-gi yovuz niyatini eshitgan Tunyuquqning «Tun uxlagim qel-madi, qunduz utirgim qelmadi» deyishi uning taqdirini xalq va yurt taqdiri bilan naqadar yaxlit x.olda tasavvur qilishini q^rsatib turibdi. Tunyuquq iftixoridagi eng asosiy nuqta shunday ifo-dalanadi: «Bu turq xalqiga qurolli dushmanni qeltirma-dim, yalovli otni yugurtirmadim». Tunyuquq obidasi vatan x.aqidagi madxiyadir. U voqeiy yoqi badiiy asar bulishiga qaramay, unda xayot x.aqiqati, tarixiy x.aqiqat x.am uz aqsini toptan. Turqiy qabila va elatlarning uzaro talashib-tortishish-lari xam, tashqi dushman bilan bulgan ayovsiz qurashlar x.am aslida tarixiy xaqiqatdir. Eltarish, Bugu, Bilga \oqonlar xam tarixiy shaxslar-dir. Asarda tilga olingan quplab qabila, uruglar tarixda mavjud bulgan, ularning bir qismi x.ozir xam alo\ida xalq-lar va millatlar tarqibida yashab qelmoqda. Yodgorliqda murojaat, undov, chaqiriq, yetaqchiliq qila-di.Tunyuquq tabiatida tushqunliq, iqqilanish mutlaqo qurinmaydi. Uning \araqatlarida, suzlarida uziga x.am, bu-tun xalqiga x.am buyuq ishonch balqib turadi. Xuddi shu x.olat uning galabalariga asosiy omil buladi.$

«Tunyuquq» bitigtoshi qompozitsion jix.atdan yetuq asar. Unda uziga xos boshlanma, voqealar rivoji, xotima mav jud. Shu qompozitsiyaning uzida xam qatta badiiyliq bor. Bu maqsad tulaligicha amalga oshgan. Yedgorliqning til xususiyatlari e’tiborga loyiq- U VIII asrdagi adabiy til namunasidir. Asar tilidagi quplab 3 Uzbeq adabiyoti, 9- sinf 33suzlar xrzirgi uzbeq tilida aynan qullaniladi. Bir qiyem suzlarda ozgina tovush uzgarishlari yuzaga qelgan. Yana bir toifa suzlar esa bugungi iste’moldan chiqib qetgan. Yodgorliqda urni-urni bilan suzlarning quchma ma’no-larda qullanishi seziladi. Shuningdeq, majoz, matal, ma-qrllardan foydalanish quchli: <<T^ja%J^F^3i_Xmou—6y uchovi qamal qilsa, qamalda qolajaqmiz. Unda vujudining ichu tashini—molu jonini topshirgan qishiday bulamiz. Yupq.a yigin tor- mor qilish-ga oson emish, ingichqa yigin uzishga oson emish. Yupqa qalin bulsa, tor- mor qiladigan baxrdir emish, ingichqa yugchsh bulsa, uzadigan baxrdir emish». Asarda oltinga «sariq», qumushga «oq.», tuyaga «efi» sin-gari epitetlar—sifatlar qullangan. Undagi asosiy tasvir vositasi alliteratsiyadir. Allite ratsiya—tovushlar oxangdo^l^ggi, a^o^^ir^sil[ tovushlar-^_ ning taqrorlanishi natijasida yuzaga qeladipsh^xdngdor- __ ' liqdir. Unda unli~ vaGundosh tovushlar taqrorlanishi mumqin. Ungra q,itaynyig Ulurtachi terman, Bani Uguzug Ulurtachi—uq terman. Suz taqrori x.am yodgorliqda qup uchraydi. Tabgach qagan yagimiz erti Un ^q qagani yagimiz erti. Undagi uziga xos tasvir usullaridan yana biri voqea-xrdi-salarga muayyan yondashish bilan izoxlanadi. Qupincha bir necha voqea-xrdisalar yoqi ular bilan bogliqdetallar qet-ma-qetsanaladi: «Turq budun ulti, alqinti, yuq buldi». Bu yerdagi qet-ma-qet sanoq. voq.yea zamiridagi dax.shatli musibatni, quchli fojiani juda yorq,in namoyon etadi. Yoqi: «Tabgach, bardanayin teg. Qitany, ungdalayin teg. Ban yirdantayin tegayin». (Tabgach, sen ungdan xujum q.il! Xi-toy, oldindan zdjum qil! Men chapdan xujum qilay!).

$34 Bu uTuzlar orasidan qelgan quzatuvchi nutqidan parcha. U Suzlar fiqrini ifodalamoqda. Bu yerdagi sanoq dushman tomonidan solinayotgan taxdid va xavf-xatar doirasining iyechogli qattaligini tasavvur etishga imqon beradi. Bularning x.ammasi Tunyuquq bitigtoshining yuqsaq va-tanparvarliq rux.i bilan sugorilgan qadimiy nodir badi-iy asar eqanligini yana bir marta tasdiqlab turadi. U^rxun-Enasoy obidalarining asosiy qismi shu xoqon-liqlar tarixining badiiy solnomasidir. Ularning dast-labqilari yuqorida aytilganiday qabrlarga quyilgan tosh- lardan iborat b^lgan. Masalan, ^Bilga xoqon» bitigi x.am Yullug jeiWL.i^JMHra_MaHcy6. Bitigda «Qultegin» va «TunyuqUQ» obidalariga xos bulgan an’ana — qaxramonliq va vatanparvarliq goyasini uluglash asosiy urin tutadi. Yod- gorliqlarda inson shaxsi, va ayniqsa, uning erqi bilan botiq masalalar teran badiiy taxlil qilingan. Bitigdagi voqealar Bilga xoqonning yoshiga bogliqx.olda davriy izchilliqda ifodalangan. Qaxramon un yetti, un saq-qiz, yigirma iqqi, yigirma olti, yigirma yetti, uttiz, uttiz bir, uttiz uch, uttiz turt, qirq yoshidagi voqealarni eslatadi. Aslida bu voqealar butun boshli bir xalq—tur-qiylar tarixidagi nixryatda jiddiy burilishlar xaqida Xiqoya qiladi. Voqealar Bilga xoqonning un yetti yoshida Tangug taraf-ga lashqar tortishi bilan boshlanadi. Mana galaba ifodasi: «Tangut xalqini yengdim, uglini, bor narsasini, yilqisi-ni, mol-mulqini oldim». Bu Bilga xoqonning dastlabqi galabasi edi. Matn mav-zusi x.arbiy so\aga aloqador. Shuning uchun asosiy fiqr davlat, qushin, x.arbiy saloxiyat ustida boradi. Yodgorliqda turli-tuman joy, qabila nomlari tilga olin-gan. Bular matnga \ aqqoniyliq, rostliq rux.ini singdirib turadi, s^zlovchining fiqrlarini dalillaydi. Matnda — olti chub sugdaq xalqi, tabgach, basmil, idiqut, chiq xalqi, Qirgiz, qorluq, t^qqiz uguz, turq tatabi — turgash qabi Qabila va ypyF nomlari, Buduchi, Beshbaliq, Tamguduq bosh,$

35TyFy bal i q, AmapFy, Chush, Azganti qadaz, MaFM QypFOH, Idar bosh, Qugmon yish, Sunga yish, Oltin yish singari joy nomlari, Qam, Irtish, Turla (Tuli) singari dare nomlari uchraydi. Bular aslida tarixan mavjud bulgan nomlardir. Ana shu xrlat yodgorliqni tarixiy uslubda yaratilgan asarlar sira-siga qiritish mumqinligiga dalolat beradi. Asarda aloxida badiiy tafsilotlarni qatorlashtirish, muallif nutq,ida sanoq oxangi yetaqchiliq qiladi. Masalan, qabila nomlari (basmil, idiqut), muqaddas tushunchalar (tangri, muqaddas yer-suv, otam xoqon rux.i), qarindoshliq atamalari (bolasini, beqasini), qishi tanasining a’zola-ri (sochini, qulogini, yonogini qesdi) va boshqalar buli-shi mumqin. Bilga xoqon obidasida xdm—parallelizmlar, qiyoslash-lar asosiy urin tutadi. ~~«Yigirma iqqi yoshimda Tabgach tomon lashqar tortdim. Chacha sangunning saqqiz tumanliq qushini bilan urushdim. Qushinini uldirdim». (Qadim Yaponiyada x.am Sugun — samu ray, bax.odirliq unvoni — red.) «Yigirma olti yoshimda Chiq xalqi Qirgiz bilan dush man buldi. Qam daryosini qechib utib, qirgiz tomon lashqar tortdim. Urnanda jang qildim. Qushinini tor-mor qildim. Az xalqini taslim etdim». «Yigirma yetti yoshimda yana Qirgiz tomonga lashqar tort dim. Nayza botimi qorni yorib, Qugman (Sayan) yishga quta-rilib, Qirgiz xalqini uyquda bosdim. Xoqrni bilan Sun ga yishda jang qildim. Xoqonini uldirdim. Davlatini ushan-da oldim. Usha yili Turgash tarafga, Oltin yishni oshib utib, Irtish daryosini qechib yurish qildim. Turgash xalqi ni uyquda bosdim. Turgash xoqonining qushini utday, buron-day qeldi. Buluchida jang qildiq. Xoqonni, yabgusini, shadini ushanda uldirdim. Davlatini ushanda oldim». Uchta parcha matnda qetma-qet qelgan. Ular yigirma iqqi, yigirma olti xamda yigirma yetti yosh bilan bogliq- 36 Ulardagi voqealartizimini shunday guruxlash mumqin. a) qaxramonning muayyan yoshi; b) voqea sodir bulgan joy;

$v) voqeaning mox.iyati; g) natija. Dastlabqi parchada bu 22 yosh bilan bogliq voqea, sodir bulgan joy esa Tabgachlar tomoni. U yerda Chacha sangun degan mashxur sarqarda bilan jang qilinishi voqea moxiyatini anglatadi. Natija esa qushin bilan urushib, uni uldirish bilan yaqunlangan. Qeyingi bosqich yigirma olti yosh bilan aloqador. Bu yerda voqea sodir bulgan joy Qam daryosidan qeyingi Ur-pandir. Voqea mo\iyatini jang tashqil qiladi. Natija xam uxshash: q^shin tor-mor qilingan, «Az» xalqi taslim bulgan. Oldingi parchadan farq voqealar tafsilotining bir oz-gina qengaytirib, muayyan aniqliqlar qiritilishida quri-nadi. Oxirgi parcha x.am xuddi shu xilda tuzilgan. Faqat taf-silot anchagina qengaytirilgan. Voqea moxiyati va natijaga quproq e’tibor berilgan. Suzlar taqrori yodgorl^iqdagi asosiy tasvir vositalari-dan biridir: :-----^_ «Men un tuqqiz yil shad bulib turdim, un t^qqiz yil xoqon bulib turdim davlatni tutib turdim. Shu misolimizda $^n yettita s$?z ishtiroq etgan bulsa, ulardan 6 tasigina bir martadan qullangan, xolos. Ammo suzlar taqrori matnda galizliqturdirmagan, aqsincha, mu allif fiqriningta’qidlanishiga alox,ida ypFy bilan quri-nishiga yordam bergan. Savol va topshiritslar 1. Toshga bitilgan bitiqlarning S^pxyH-Enasoy obidalari nomini olishiga sabab nima? 2. Ular qachon topilgam? 373. Ularni urganish bilan shurullangan olimlar nomini bi-lasizmi? 4. Yodgorliqlar qanday mavzulardayaratilgan? 5. Tunyuquq siymosiga tavsif berish uchun tayyorlaning. U qan-day obraz? 6. Tunyuquqning buyuq shaxsga xos xislatlarini qursatuvchi matn parchalarini belgilang.$ $7. Majmuada berilgan Tunyuquq. bitigtoshi matniga xos qi-yin suzlar luratini tuzing. 8. Matndagi asosiy qismlarni ajratishga xaraqat siling. 9. Yodgorliqlardagi xalq mustatsilligi, ona yurtdaxlsizligi, shaxe va erq royasi ifodalangan urinlarni belgilang. Ularning qanday suzlar bilan tasvirlanganiga e’tibor bering. 10. Matnlarda uchraydigan badiiy tasvir vositalarini aniq-lang. P. Uyda «Tunyuquq — buyuq vatanparvar» mavzusida qisqacha insho yozing. ^ ) ь )qadimgi turqiy epos xaqdda ma’lumot > Turqiy xalqlarning badiiy ijodi moziyning juda qadim qatlamlariga tutashadi. Eramizdan oldingi davrlar-dayoq yunon tarixchilari ajdodlarimiz orasida mavjud bulgan orzaqi ijod namunalari: ertaq, rivoyat va afsonalar xaqida ayrim ma’lumotlarni yozib qrldirishgan. Shuningdeq, era mizdan oldingi Xitoy tarixchilari x.am turqiylarning uziga xos qushiq, va dostonlari bulganini manbalarda qayd etish-gan. Turli-tuman tarixiy ma’lumotlarga tayanib turib, Urta Osiyoni eposlar beshigi deb nomlash mumqin buladi. Era-mizgacha bulgan V ayerda yashagan Xerodot Tumaris bilan bog-liq voqealar tafeilotini qeltirgan. Yana bir yunon tarix-chisi Polien esa Shiroq. x,aqidagi afsona mazmunini yozib qrddirgan. Eramizdan oldingi V asr oxiri, IV asr boshlarida yasha gan Qtesiy (430—354 y.) \ am yana bir rivoyatni yozib qrl-dirgan. Uning ma’lumotlari tarixchi Apellodor (er. oldin gi I asr) ning «Tarixiy qutubxona» asari orqali yetib 38 qelgan. Bayondan qurinishicha, «Zarina va Straingiya» rivo-yatining mazmuni «Tumaris»rivoyatiga yaq,in qeladi. Bu ri-voyatdagi asosiy motiv qaxramonliq va sevgi- muxdbbatdir. Zarina aslida shaq qabilasi xz'qmdorlaridan biri bulgan. Qaxramonliq, jur’at va jasoratda, mardliq, donishmand-liq, ishbilarmonliqda u boshq,alarga namuna q,ilib qursa-tilgan. Yana bir afsona Zoriadr va Odatida nomlari bilan 6of-liq,- U yeRDa \am asosiy voqealar qaxramonliq va ishq-mu-xabbat voqeasi asosida rivojlanadi. Bu afsonani eramiz dan avvalgi IV ayerda yashagan Xoreye Mitilensqiy degan tarixchi yozib$ $qoldirgan. Biroq ularning she’riy yoqi nas-riy yulda yozilgani x.aqida \yech qanday ishoralar yuq- Bevosita yozma xrlda yetib qelgan eng qadimgi yodgorliq lar Urxun-Enasoy obidalarida asosan nasr usuli yetaqchi-liq qiladi. Shunga qaramay, urni bilan she’riy nutqning dastlabqi qurtaqlari \am yuq emas. Faqat ularni qadimgi turqiy she’riyatning uziga xos tipi deb baxrlzmoq qeraq. Qadimgi nasriy asarlarning uziga xos xususiyatlari bor. Ularda xrzirgi nayerdagidan farqdi jix.atlar mavjud. ^rxun-Enasoy bitiqlarida voqealarning atroflichatasviri quzga tashlanmaydi. Ular syujetning uziga xosshaqliga ega. Voqea qaxramonlari orasidagi ziddiyatli rux.iy qechinmalar rav-shan namoyon bulmaydi. Ularda tasvirdan qura bayonchiliq yetaq-chiliq qiladi. Bu narsa ularga ogzaqi ijod ayniqsa, afso na, ertaqlarning ta’siri quchli bulganligini qursatadi. Qultegin, Tunyuquq, Bilga xoqon singari qaxramonlar tas-virida bu x.olat yaqqol quzga tashlanadi. Qaxramonlar ichqi olami ularning rux.iy dunyosi tasvi-ri xal i ancha sodda tarzda namoyon buladi. Bu mavjud an’ana-lar \amda ijodiy tajribalarning usha davrlardagi xrlati bilan izoxdanadi. Qadimgi nayerning uziga xos namunalari qatorida «Ol-tin yoruq»ni eslatish mumqin. Uning muallifi Singqu Seli 39Tutungdir. Asar X asrda Beshbaliqda yaratilgan. Beshbaliq.-ning urni xrzirgi Sharqiy Turqistondadir. Turqiy adabiyetdagi she’riyat ildizlari x.am juda qadim zamonlar zaminiga ulanadi. Bizgacha yetib qelgan qddimiy namunalar orasida Moniy va Budda mux.itida yaratilgan she’-riy parchalar xam bor. Tangri yaruq, quchlug, bilgaqa yalvarar biz. U'tunur biz Qun, Ay tangriqa. Yashin tengri num qugi Map mani firishtalarq,a. Ma’nosi: Nurli, qudratli, dono Tangriga yolvoramiz. Quyosh va Oy tangrilariga utinamiz. Yashin tangrisi, yaramish saodati Mor Mani va farishtalarga... Maxmud Qoshgariy asaridagi badiiy parchalar garchi XI asrda yozib olingan bulsa-da, yaratilish davriga qura qadi-miy davrlarga tegishlidir.$

Esqi manbalarda bizgacha ayrim adabiy istilox. (atama) lar xam saqdanib dolgan. Masalan: s^shug atamasi Maxmud Qoshgariy asarida qayd etilgan. U bu suzni «q#shiq», «xasi da», «she’r» deb izoxdaydi. Yusuf Xos Xojib (XI asr) xam bu atamani sullaydi: Bu turqcha qushiqdar tuzattim senga, Uqurda unutma, duo snl menga. «Taqshut» atamasi buddaga topingan turqiylarda «she’r», «naj», «bshtg», «manzush» ma’nolarida qullangan. «Ir» (yir) gazal. maqom, quy urnida qullangan. Esqi uzbeq tilida xam bu suz qullangan: Turqona ir irlaguncha oning Quydirdi meni yalay-bulosi. (Saqqoqiy) Qddimda qullangan atamalardan yana biri «qugvdir.. U quy, she’r vazni ma’nosida qeladi. «Devonu lugotit-turq»da uning «she’r» ma’nosi xam bor. 40 Quglar qamug tuzuldi. Ivrish idish tizildi. Sensiz uzum uzildi Qelgil, amul uynalim. SHe’rlar tugal tuzildi. Ichimliq va qdsaxdar tizildi. Sensiz jonim uzildi (qiynaldi). Qelgin, qungilni tinchitib, shodlanayliq. «Shloq» atamasi xam budda davri adabiyotida uchraydi. U sansqritcha «shloqa» s^zidan olingan. Uning ma’nosi «man-zuma», «madxiya» demaqdir. Shu urinda qadimgi davrlarda yashab ijod etgan ayrim adiblarning nomlarini eslatib utish joiz. Bizgacha Aprin-churTegin, Qul Tarxon, Singqu Seli Tutung, Pratyaya-Shiri, Asig Tutung, Chusuya Tutung, Qalim Qeysi, Chuchu, Yullug Teginlarning nomlari yetib qelgan. Bulardan Aprinchur Te-ginning she’rlari Turfon matnlari orasida mavjud bulib, u moniyliqdini goyalarini ifodalaydi. Ularningbiri 12 misradan iborat bulib, turtliqlar shaqlidadir. Bizing tengrimiz edgusi redni teyur, Bizningtengrimiz edgusi redni teyur, Rednida yig mening edgu tengrim alpim beqreqim, Rednida yig menyng tengrim alpim beqreqim.

Bizningtengrimiz ezguligi javx.ardir, derlar, Bizning tangrimiz ezguligi javx.ardir, derlar, Javx.ardan xam yaxshi mening ezgu tangrim, alpim, qudratim, Javx.ardan xam yaxshi mening ezgu tangrim, alpim, qudratim. Eng qdsimgi she’riy asarlar muayyan urf-odatlar, maro-sim va e’tiq,odlargabogliq.xrlda yaratilgan. Masalan, «Tong tangrisiga madxiya» deb shartli ravishda nomlash mumqin b^lgan quyidagi she’rni qurayliq: Tang tangri qalti, 5 Tang tangri ^zi qalti. 7 41Tan g tangri qalti, 5 Tangtangri uzi qalti. 7 Turunglar, samut beqlar, qadashlar, 10 Tang tanfiga ugalim... 6 Tangtanfi 3 Yidlig, yiparlig 5 Yaruqluq, yashuqduq 6 Tanfi tanfi, 3 Tan g tan fi 3 Yidlig, yiparlig 6 Yaruqluq, yashuqduq 3 Tanfi tanfi, 3 Tang tanfi 3 Mazmuni: Tong tanfi(si) qeldi, Tong tangrisining uzi qeldi. Tong tangri qeldi Tong tangrisining uzi qeldi. Turinglar, barcha beqlar, qardoshlar, Tong tanfisini madx. etayliq. QUringan quyosh tanfisi, Siz bizni asrang, Quringan oy tangrisi, Siz bizni qugqaring. Qurinib turganiday, bu yerda qddimgi ajdodlarning uziga xos dunyoqarashi, urf- odatlari va ishonch-e’tiqrdlari uz aqsini topgan. Qdsimgi ajdodlarimizning Quyosh va Oyga, tof va urmonlarga, suv va daraxtlarga, ayrim jonivorlarga (masalan, ot, it, buri,

$ayiq.) muqdddas narsalar deb qdrash-gani yaxshi ma’lum. Xozirgi she’rda xam Quyot va Oy tang risining nomi eslangan. Asosiy fiqr Tongtanfisi xaqdsa qetmoqda. 42 SHe’rda suzlar taqrori asosiy urin tutadi. Bu qdsimgi 4 she’riyatdagi uziga xos xususiyatlardan biridir. Dastlabqi turt qatorning xar birida, «Tong tangri» jumlasi xamda «qelti» suzlari taqrorlanyapti. «Uzi» suzi esa iqqinchi va turtinchi misralarda taqrorlangan. Qeyingi misralarda \am ana shunday taqrorlar asosiy urin tutadi. Bu yerda ayrim tovushlar taqroriga xam e’tibor tortiladi. Yuqrridagi turtliqda 8 ta suzning «t» tovushi bilan boshlanayotgani, yana turt suz tarqibida xam uning ishtiroq etayotgani she’rning musiqiyligini, oxangdorli-gini oshirgan. Endi misralarda buginlar soniga e’tibor berayliq. SHe’r matnidan qeyin qeltirilgan raqamlar buginlar sonini anglatadi. Xozirgi barmoq, vaznidan farqdi ravishda u yerda barcha misralardagi buginlar soni teng emas. Misradagi buginlar 3 bugindan 10 bugingacha miqdorni tash-qil etadi. Shu urinda bandlarning x.am rang-barangligi quzga tash-lanadi. Ma’lumqi, band muayyan qrfiya tartibiga ega bulgan mazmun va o\ang ji\atidan tugallangan, musiq.iyliqni yuzaga qeltiruvchi she’r bulagidir. Sharq she’riyatida iqqi misradan 10 misragacha bulgan bandlar uchraydi. Iqqi mis rali bandlar — masnaviy, uch misrali bandlar — musallas, turt misrali bandlar — murabba’, besh misrali bandlar- muxammas, olti Misrali bandlar — musaddas, yetti misrali bandlar — musabba’, saqqiz misrali bandlar — musamman, jfo misr^l^1bandlar^ muashshar deb yuritiladi. «Devonu lugotit-turq»da bandning murabba’ shaqli qup uchraydi. Qdsimgi turqiy she’riyat asosan barmoq. vaznida bitil-gan. XI asrdan boshlab aruz vaznining qeng qullana boshlan-ganligini quramiz. Yusuf Xos Xojibning «Qutadgu bi- lig», Ax.mad Yugnaqiyning «Xibatul \aq.oyiq.» asari aruzda bitilgan. Qeyinchaliq aruz mumtoz adabiyotimizdagi asosiy vaznga aylangan. «Devonu lugotit-turq»dagi she’riy parchalarning goyaviy-badiiy xususiyatlarini quzatish qadimgi she’riyatimizda jiddiy shaqllanish va rivojlanish jarayoni boshlangani-$

43dan dalolat beradi. Eng avvalo ularning mavzu doirasi ni-xoyatda qengayib borganligini quzatish mumqin. Ularda in-son va tabiat munosabatlari, tabiat va jamiyatdagi uzga-rishlar, ayniqsa, inson ruxiyati tasviri yetaqchiliq qila-di. Bu davrda mex.nat va marosim bilan bogliq she’rlarning Qyri uchrashi x.am bu fiqrni tasdiqdaydi. Shuningdeq, qaxra-monliq qushiqlari tez-tez quzga tashlanadi. Tasvirlarda badiiy vositalarning xilma-xil shaqllaridan mayorat bi lan foydalanilgan. Suzlarning quchma ma’nolarda qullani-lishi, ramziy ifodalar quchliroq mavqe tuta boshlaydi. Eng qup qullanadigan tasviriy vositalar qatorida sifatlash, uxshatish, mubolaga, jonlantirishni qurish mumqin. Shu ningdeq, ritmiq x.amda nutq.iy parallelizmlar xdm ancha salmoqdi urin tutadi. Qofiyalarda fe’l suz turqumiga oid suzlar quproq uch raydi. Bu turqiy til, jumladan, uzbeq tilining ran quri-lishiga bogliq. Turqiy tilda gaplar asosan ega bilan bosh-lanib (uning aniqdovchisi bulmasa), odatda qesim bilan yaqunlanadi. Qesim esa qupincha fe’l bilan ifodalanadi. Shunga qura xam qadimgi she’riyatimizda qofiyalarda fe’l-ning faol ishtiroq etishi tasodifiy emas. «Majmua»da qeltirilgan «Q,ish bilan yoz» munozarasidagina «Qeldi esin esnayu», «Tumlug qelib qapsadi», «Q,ish yay bila tuqushti», «Qiy yaygiru savlanur», «Ul qar qamug qishin inar», «Qar, buz-qamug erushdi», «Urdi bulit ingrashu», «Ay, qulub ev-lanub», «Qaqlar qamug qulardi», «Yagmur yagub sochildi» qabi turtliqlarda shunday qofiyalar bor. Albatta, ularda inver - siya xrdisasi xam quzatiladi. Inversiya lotincha «urin al-mashtirish» degan ma’noni biddiradi, xamda suzlarning ran-dagi xrlati, tartibining uzgartirilishini anglatadi. Ting- lovchining e’tiborini asosiy ma’no tashiyotgan suzga tor-tish, xabar, suroq, buyruqning ma’no noziqliqlarini yanada burttiribroq qursatish, shuningdeq, x.is-xayajon quchini ta’qidlash inversiyaning asosiy maqsadi buladi. Misollarni qurayliq: Quydi bulit yagmurin, Qerib tutar aq turin. Q,irga quydi ul qarin, Aqin aqar ingrashur Bu yerda odatdagi ran qurilishiga qura farqdi jixatlar ochiq quzga tashlanadi. Unda qesimlar oldin, egalar qeyin qelmoqda. Ammo ana shu ran qurilishi yagona tizimga tu-

shib, she’riy oxang va vaznni yaratishda xam, undagi fiqr ni ruyobga chiqarishda xdm asosiy vosita bulmoqda. Yoqi bir qadimiy she’rda daraxt bunday deydi: Sandan qachar sandilach, Manda tinar qarligach, Tatli utar sandugach, Erqaq-tishi uchrashur. Odatdagi nutqda bu quyidagicha shaql olardi: Sandilach (sa’va) sendan qochadi. Qarligach (qaldirgoch) menda tin oladi. Sandugach (bulbul) totli-totli sayraydi. Qushlarning nar, modalari menda uchrashadilar. Demaq, bu yerda inversiya qofiya va vazn talabi xamda fiqrni noziq badiiy shaqlda ifodalash extiyoji tufayli yuzaga qelgan. Avlodlar tajribasini davom ettirish badiiy fiqrning Xam taqomiliga olib qeldi. Qeyingi asrlarda qadimgi an’-analarning yangicha shaql va usullarda namoyon bulishini quzatish mumqin. Savol va topshiritslar 1. Qdsimgi eposni qanday tasavvur qdlasiz? Ular nasrda yara-tilganmi yoqi nazmdami? 2. Qddimgi epik asarlar haqidagi ma’lumotlar qaysi qitoblarda uchraydi

Adabiyotlar 1. Boqijon To’xliyev “O’zbek adabiyoti” darslik. 2. Sakkokiy “Devoni”i. 3. X. Jabborov “Turkiy filologiyaga kirish” 2002 Internet sayti www. Ziyonet. uz.

O'xshashlar

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy til

Qadimgi turkiy tilning fonetikasi

Qadimgi turkiy tilning grafikasi

Qadimgi turkiy til morfologiyasi