Qadimgi turkiy tilning fonetikasi - Tilshunoslik - Referatlar

Qadimgi turkiy tilning fonetikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83 KB

Ko'chirib olish

Q adimgi turkiy tilning fonetikasi Reja: 1. Q adimga turkiy tilning fonetik xususiyatlari. Unli va undoshlar. 2. Singarmonizm. Tanglay uyg’unligi. Lab uyg’unligi.

Tayanch tushunchalar. Palatal attraksiya(tanglay uyg’unligi) - so’zdagi tovushlarning bir-biriga va qo’shimchalarning o’zakka qatorda va qalin- ingichkalikda moslashuvi. Labial attrakiya(lab uyg’unligi) - birinchi bo’g’indagi unliga keyingi bo’g’indagi unlining yoki o’zakdagi unliga qo’shimchadagi unlining lablaning jihatidan moslashishi. YOzma yodgorliklarni o’rganing har qaysi turkiy tilning tarixiy fonetikasini yoritish uchun ham zarur. Turkiy tillar fonetikasiga oid mavjud ilmiy ishlar, turkiy tillarga oid yozma yodgorliklar tilining fonetikasini yoritishda muhim rol o’ynaydi. Turkiy tillarning tarixiy fonetikasini o’rganingda, avvalo, birlamchi cho’ziq unlilarning grafik na fonologik xususiyatlarini o’rganing kerak U n l i lar. Qadimgi turkiy tilda sakkizta unli fonema bo’lib, ular bir- biridan qatori, tor kengligi, lablaning-lablanmasligiga ko’ra farq q iladi. Bulardln - a, ы, o, u orqa qator a e, i, b, u old qator ushTilaridir. Keng uililar - a, e, o, o; tor unlilar - ы, i, u, U. shadimgi turkiy gilming unli fonemalari munosabatidagi bunday miqdoriy tenglik ularning sistemasini kub shaklida ifodalashga imkon beradi Kubning yuqori qismida tor unlilar, quyi qismida keng u nlilar, old qismida old qator unlilari, orqasida orqa qator unlilari, o’ng tomonida lablangan va chap tomonida lablanmagan u nlilar berildi. Demak a – lablanmagan , keng va orqa qator; e - lablanmagan, keng yoki old qator unlidir. Bu unlining talaffuzi qozoq va qirg’iz hamda ko’pgina turkiy tillarda, o’ o’zbek tilining singarmonizmli l ahja va simvollarida saqlangan. Tatar va boshqird tillarida bu unli yanada orqaga siljishi va k engayishi natijasida :e ga aylangan.Hozirgi o’ o’zbek adabiy tilida b azi o’rinlarda oldingi tomom > ga yaqinlashgan, ayrim hollarda o rqaga tomon kengayib > ga aylangan. Qadimgi turkiy tillardagi > unlisi esa hozir torayib, ko’pgina turkiy tillarda, jumladan o’zbek tilida birinchi bo’g’inda > ga aylangan.

Misollar: Adag’ (oyoq) q agan (xoqon) anda (unda) ara (ora) qara (qora) at (ot) et {et, g o sht) ab (ov) eb (uy) ar (alda) er (er) ash (osh) esh (esh) san (so n ) se n (sen) Ы unlisi lablanmagan, tor va orqa qator; I ham lablanmagan, t or, lekin old qator unlidir. Bu ikki unli fonema hozirgi o’zbek ad abiy tilida va singarmonizmsiz lahja va shevalarda Ы ning o ldinga siljishi natijasida konvergensiyaga uchragan, ya’ni bir qi sm;| (i) ga a ylanga n . Ammo o’zbek tilining singarmonizmli lahja va sh eval arida h amda bo shq a turkiy tillarda o’z h olicha sa q lan g an. Qa dimgi ( t urkiy tilda h am orqa qator Ы bilan old qator I ikki m usta q il fon e madir. yig (yaxshi) y ы g (yi g’ ) gik- (tik-) t ы k (ti q -) yil (el) y ы l (yil) O unlisi lablangan, keng va orqa qa tor; b h am lablangan, keng, old qator unlidir. Qadimgi turkiy tilda orqa qator O bi l an a lohida ikki fonemadir. o l (u) o l (ul) ot ( o lo v ) o t (ut-) o z (o’z) az (o’z, jon) U unlisi lablangan, tor va orqa qator; u ham lablangan, tor, old qator unlidir. Bu unlilarning ham hozirgi holati O va o unlilariniki si ng aridir. Qadimgi turkiy tilda ham u va U alo hida fonemadir. tu- (tu s-) TU (tuk) ur- (ur-) Ur- (pufla) uch (tugash joyi) Uch (3)

Hozirg i o unlisini qadimgi turkiy tilda a u nlisi ifodalaydi. Masal an hozirgi b o: sh so’zi bo sh tarzida talaff uz etiladi. U n d o s h l a r Qadimgi turkiy tilda 6, m, p lab undoshlari mavud. Sirg’aluvchi lab undoshi F yuq. O’rxun yozuvida V uchun maxus harf yo’q. Uniig o’rnida B ni bildiruvchi harf ishlatiladi. Uyg’ur yozuvida esa V uchun maxsus harf bor. B undoshi lablab, portlovchi, jarangli, shovqinli undosh bo’lib, so’z boshida ham, o’rtasida ham, oxirida ham uchraydi: bu, yabg’u (amir), sab (nutq). M undoshi b dan uning talaffuzida burun bo’shlig’ining ishtiroki borligi va shovqinsizligi bilan farqlanadi. Demaq M lab-lab, nazal, portlovchi, sanor (shovqinsiz) undoshdir. M undoshi b dan jarangsizligi bilan farq qiladi. Bu undosh xamma pozitsiyalarda uchraydi: Purum (Rum), Apa tarqan (unvon), tep (deb). V undoshi, yuqorida aytilganideq faqat uyg’ur yodnomalarida bor. V faqat so’z o’rtasi va oxirida O’rxun yodnomalaridagi b o’rnida uchraydi: sav (nutk), sevinch (sevinch). S til oldi-tish, sirg’aluvchi, jarangsiz undosh fonema bo’lib, qalin (velyar) va ingichka (palatal) variantlariga ega. 3 undoshi S dan faqat jarangliligi bilan farq qiladi. T undoshi S dan faqat portlovchililigi bilan farq qiladi. D undoshi 3 dan faqat portlovchililigi bilan farq qilib, so’z o’rtasi va oxirida uchraydi. Bodun (xalq) od (zamon). N u ndo shi D dan sonorl i gi bi lan va naz al l ig i b il an farqlanadi. Demak bu tovush til oldi portlovchi, sonor, nazal, undosh bo’lib, so’z boshida kamroq va boshqa pozitsiyalarda ko’proq uchraydi. Neng (narsa), ana (ona), ben (men). L undoshi N dan yon tovushligi va burnaki emasligi bilan farq qiladi. YO N YO ki lateral undosh deb o’pkadan chiqqan havoning tilning bir yoki ikki yonidan o’tishi natijasida hosil bo’lgan tovushga aytiladi. R undoshi L dan yonsizligi va qaltiroqligi bilan farq qiladi. Kaltiroq yoki vibrant

undosh deb til uchining titrashi natijasida vujudga kelgan tovushga aytiladi.Qadimgi turkiy tilda til oldi - tanglay jarangsiz undoshlardan CH bilan SH bor. J bilan J esa yo’q. CH portlovchi, SH - sirg’aluvchi undosh: chab (shuhrat), shad (unvon). Y til o’rta va til orqa variantlarga ega bo’lgan sirg’aluvchi sonor fonemadir.Yablaq (yomon), ay (oy). K (q) til o’rta (k) va chuqur til orqa (k) variantlariga ega bo’lgan portlovchi, jarangsiz, undosh fonemadir. G (G’) fonemasi k (q) dan jarangliligi bilan farq qiladi. Qadimgi turkiy tilda g’ (g) so’z o’rtasida va oxirida uchraydi: Qag’an ( hoqon), ogut (o’git). Q tovushi g’ (g) dan nazalligi va sonorligi (shovqinsizligi) bilan farq qiladi. Bu fonema ham til o’rta va chuqur til orqa variantlariga ega bo’lib, so’z o’rtasida va oxirida uchraydi: yangы (yangi), ang (ong). Qadimgi turkiy tilda bo’g’iz undosh h yo’q.Singarmonizm. Singarmonizm deb so’zdagi tovushlarning bir-biriga hamda o’ zakka qo’shimchalarning talaffuz jihatdan uyg’unlashishiga aytiladi. Qadimgi turkiy tilda singarmonizmning ikki qonuni mavjudligi aniq: 1) tanglay uyg’unligi yoki palatal attraksiya; 2) lab uyg’unligi yoki labial attraksiya Tanglay uyg’unligi - so’zdagi tovushlarning bir-biriga va qo’shimchalarning o’zakka qatorda va qalin-ingichkalikda moslashuvidir: qag’anqa ( hoqonga) kimke (kimga) ilgeru (oldinga) og’o’zg’aru (o’g’uzga) barig’ (borish) bilig (bilim) Lab uyg’unligi - biriichi bo’g’indagi unliga keyingi bo’g’indagi unlining yoki o’zakdagi unliga qo’shimchadagi unlining lablanish jihatdan moslashuvidir. ishig (ishni) kUchUg (kuchni) inim (ukam) kozUm (ko’zim) elemiz (davlatimiz) sUmUz (lashkarimiz)

Qadimgi turkiy tilda nutqning tovushdan boshqa fonetik bo’laklari, urg’u va intonatsiya hozirgi turkiy tillarnikidek o’zgacha bo’lganligini ko’rsatuvchi dalillar yo’q. Singarmonizm hodisasi xozirgi bir guruh turkiy tillarda to’la aks etgan bo’lsada, hozirgi bir guruh turkiy tillarda kuchsizroq xususiyatga ega. Turkiy tillarda singarmonizm qonuni mavjudligiii birinchi bo’lib XI asrdayoq M.Qoshg’ariy tasdiql agan. U turkiy so’zlarning o’zak harakteriga qarab qattiq o’zakli so’zlarga kattiq affikslar, yumshoq o’zakli so’zlarga yumshoq affikslar qo’shilishi h aqida so’zlagan.. U r g ’ u Turkiy tillarda tarixan ur g’ u q anday xolagga ega ekanligi. ye chilmagan chigal masadalardan biri hisobla n adi. Tarixiy yozma manbalarda ur g’ u xaqida biror ma’lumo t ham m a vjud emas. Turkiy tillarda singarmonizm qo nuni so’zlarning talaff u zida bo shq aruvch i vazifani bajaradi, ur g’ u bilan singarmonizm qo nuni o’ rtasidaga munosabat xanu z x a m ochilmagan, turli tillarda singarmonizm q onuni tarixan ur g’ u bilan moslashnb q olgan. Turkiy so’zlarda bosh ur g’ u qaysi bo’g’inga tushishi masalasida ham turlicha q arashlar uchraydi, ikkinchi darajali ur g’ u turkiy so’zlarda q aysi pozitsiyada uchrashi haqida qam turlicha q ara sh lar mavjud. SHuningde k , turkiy tillarda ur g’ uning tarixan q aysi turlari qo’ llanilishi masalalari ham t o’ la aniklanmagan. SHun g a k o’ ra, turkolog olimlar tomonidan turkiy so’zlarning q aysi pozitsiyasiga q anday ur g’ u tushganligi h a qi da turlicha fikrlar aytilgan. Radlov, Boduen, de Kurtene Korsh si n gari turkologlar turkiy tillarda ur g’ u so’zlarning bosh bo’g’iniga tushganligini ta’kidlashsa, Sevortyan, SHcherba k Baskakov kabi olimlar ur g’ uni so’zlarning oxirgi b o’g’ini ga t ush i shi n i t a’kidlaydilar.

Adabnyotlar: 1 R.Abdurahmonov,A.Rustamov.Qadimgi turkiy til.T.:O’qituvchi. 1982y 3-6 betlar 2.S.A.Baskakov. Vvedeniye v izucheniye tyurkyokix yazыkov. M-1962 str 113-117 3. S.B.Malov. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti M -L 1951str. 96-97 4. D.M.Nasilov. Izucheniye pamyatniki» drevne uyg’urskogo yazыka v otechestvennom vostokovedenii. Tyurkologicheyokiy sbornik M 1970 s t r. 93 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Qadimgi turkiy tilning grafikasi

Qadimgi turkiy tilning fonetik xususiyatlari. Unli va undoshlar

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy til

Qadimgi turkiy yodgorliklar