Qadimgi turkiy til - Tilshunoslik - Referatlar

Qadimgi turkiy til

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.5 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi turkiy til Reja: 1. Qadimgi turkiy tilning yozma manbalari 2. Q adimgi t u r k i y y o z u v l a r 1

K I R I S H Qadymgi turkiy urug’ va qabilalar, ular yashagan hududlar. Turkiy xal ql ar tillarining shakillanishi va rivojlanish bosqichlari. Bu bosqichlarni davrlantirish ha q idagi turlicha qarashlar. Turkiy tillar tarixining x o n davri. Turkiy til larning qadimgi turk davri. Turkiy tillar va ularning boshqa til oilalariga munosa bati. Oltoy nazariyasi turkiy tillarning tarqalishi turkiy tillarning tasniflanishi (M. Qoshg’ariy, V. A. Bogorodiskiy, V. V. Radlov, F. E. Korsh, A. N. Samoylovich, N. A. Baskakov va boshqa olimlarning tasnifi). "Qadimgi turkiy til" kursining maqsad va vazifalari. Bu kursning turkiy xalqlar madaniyati xususan til va adabiyoti tarixini o`rganishdagi ahamiyati. "Qadimgi turkiy til" kursining turkiy xalqlar tarixi, adabiyoti, jug’rofiyasi, xalq og’zaki ijodi, etnografiyasi va boshqa fanlar bilan munosabati. O`zbek tilining eski turkiy til, eski o`zbek tili, hozirgi o`zbek adabiy tili davrlari tilining qadimgi turk davri tili bilan alokasi. QADIMGI TURKIY TILNING YOZMA MANBALARI Qadaimgi obidalar turkiy xalklarning dastlabki ezma ada biyoti va qadimgi turkiy tilning noyob durdonalari ekanligi. Yozma yodgorliklarning topilishi va o`qilishi enasoy bitiglari. Mazkur bitiglarning Tuva va Xakasiya- dan topilishi, o`qilishi va xozirda saqlanishi o'rxun bitiglari. Bu bitiglarning topilishi b itiglarning enasoy va Talas bitiglaridan farq qiladigan tomonlari. Talas bitiglari, topilishi. Bu bitiglarning Markaziy Osiyo hududida yashagan qabilalarga mansubligi. O`shdan topil gan qabrtoshdagi yozuvlar. O`rxun enasoy yozuvida bitilgan asosiy yodgorliklar: Kul tigin bitigtoshi. Bilga xoqon bitigtoshi. Tunyukuq bitigtoshi. Ungin biti gt oshi. Kuli Chur bitigtoshi. Moyun Chur bitigtoshi. Irq bitigya. Qadimgi turkiy tilning uyg’ur yozuvidagi asosiy namunala ri: Xuastuanift. Shahzodalar Kalyanamkara va Papamkara haqida qissa. Oltun yoruq. Sekiz yukmak. Atavaka devi haqida afsona. Budcha afsonalaridan parchalar. Qadimgi turkiy Yodgorliklarning chop etilishi va tadqiq qilinishi. 2

Yozma yodgorliklarni o`rganishda G. Spasskiy, N. M. Yadrinkev, V. V. Radlov, V.Tomsen, S.E.Malov, P.M.Melioran- skiy, V.Kotvich, G.Ramstedt, Bang, X.N.Orkun, A.fon Gaben, X.Sheder, N.Osim, G.R.Raxmatiy, G.Aydarov, J.Kloson, A.S.Amanjopov, A.A.Rajabov va boshqa olimlarning xizmatla- ri. Qadimgi turkiy obvdalarning bosma matni, transkripciya- si, hozirgi o`zbek tilidagi mazmuni, yozuvi, imlosi va til xusu- siyatlarini o`rganishda o`zbek olimlarining qo`shgan hissasi. Bu sohada G’ani Abdurahmonov, Alibek Rustamov, Aziz Qayumov, Qosimjon Sodiqov va boshqa olimlarning xizmatlari. QADI MGI T U R K I Y Y O Z U V L A R Qadimgi turkiy yodnomalar O`rxun-enasoy, uyg’ur, sug’d, mo- nyay, biroxmiy yozuvlarvda bitilgani. Mazkur yozuvlardan O`r- xun-enasoy va uyg’ur yozuvlari turkiy xalqlarga mansubligi. O`rxun-enasoy yozuvi. O`rxun-enasoy yozuvning kelib chiqishi haqidagi turlicha qarashlar. Bu yozuvning turkshunoslikda tur- licha nomlar bilan yuritilgani. Urxun-enasoy yozuvi hakdca ibn Arabshohning fikrlari. O`rxun-enasoy yozuvning variant- lari. O`rxun-enasoy yodgorliklarida harflarning o`ngdan chapga va yuqoridan pastga qarab yozilishi va o`qilishi. O`rxun-enasoy yozuvlaridagi matkparda harflarning yozilishi. O`rxun-enasoy yozuvining fonografik yozuv ekanligi. Unda harflarning variatdoshligi va umumiy mkkdori. Bu yozuvda ba`zan bir tovushni ifodalash uchun bir nechta harf /belgi/ning qo`llanishi yoki aksincha bir harf bilan bir necha tovushning ifodalanshpi. O`rxun-enasoy yozuvida unli tovushlarning ifodalanishi: 4 ta harf /variantlari bilan/ vositasipa 8 ta unli tovushning szilishi. Unlilarni ifodalovchi tovushlarning so`z boshi va o`rtasida ko`pincha tushirib qoldirilishi. Unlilarni ifodalovchi ba`zi qarflarning tovushlar birikmasini ifodalashi. A harfi. Bu harfning ikki shakli, til oldi va til orqa a tovushlarini ifodalashi. A harfining so`z boshida qo`llanmas- ligi. I harfi. Mazkur harfning tovushlarni ifodalashdagi o`ziga xos xususiyatlar. Til oldi i va til orqa `1 tovushlarini ifodalanishi. O`kuv harfi. Bu harfning uch ko`rinishi. Lablan- gan til orqa o va u 3

unli tovushlarining ifodalashshsh. O`kuv harfi. Bu xdrfning uch xil shakli. Til oldi e va u ,unli to- vushlarini ifodalash uchun xizmat kilishi. e harfi. Bu xarf- ning faqat enasoy yodnomalarida uchrashi va bu harfning 4 xil shakli. O`rxun-enasoy yozuvida undosh tovushlarking ifodalanishi. Undoshlarning qattiq va yumshoq variantlari uchun uyda alo- qvda harflarning mavjudliga. Lab undosh tovushlarini ifodalovchi pi, ab, eb, mi qarfla-ri. Bu harflarning O`rxun va enasoy yozuvlaridagi shakllari. Mazkur harflar ifodalagan tovushlar, ularning xos xususiyat- lari. Til oldi-tish undoshlarini ifodalovchi at, zt, ad, ed, as, es, zi, ai, en, ar, er, al, el, harflari, bu xarflarning turli shakllari. Ayrim til oldi- tish undoshlarni ifodalovchi xarf- larning O`rxun va enasoy yozuvlaridagi farq. Til oldi-tanglay uqcosh tovushlarini ifodalaydigan ay, ey, aq, uq, iq, ek, o`q, ag’, eg harflari va ularning turli sha- killari. Bu harflarning’ ayrimlarini O`rxun va enasoy yozuvlardagi farqi. Nazal va birdan ortiq undoshlarni ifoda- lovchi inyi, ingi, ang, inti, inchi, ilti, art haflari va bu harflarning O`rxun, enasoy yozuvlaridagi turlicha shakllari. Uyg’ur yozuvi. Uyg’ur yozuvining kelib chiqishi. Uyg’ur yozuvida qarflar o`ngdan chapga qarab yozilganligi. Harflarning uch shakldan iborat ekanliga, ularning bir tomodcan yoki ikki tomondan qo`shilib yozilishi. Uygur alifbosidagi harflarning mikdori va shakllari hakida Maqmud Qoshg’aryyning fikrlari. Uygur yozuvning O`rxun-Znasoy yozuviga nisbatan aurkiy tillar tovush xususiyatlarini yaxshi aks e^tira olmaganligi. Uyg’ur yozuvida ushsh tovushlarning ifoldalanishi. Uyg’ur yozuvida unli tovushlar uchta x,arf /alif, &, vov/ orqali ifoda- langani. Unli tovushlarni ifodalashda xizmat qiladigan qo`sh belg-ilar old va orqa qator uvlilarni farqiash uchun ishlati- lishi. Uyg’ur yozuvda unlilarning doimo ifodalanishi. Alif harfi. Bu harfning shakllari. A. va e. Qadimgi matnlarda so`z boshida bir alif orqali avdingi qator a-e, qo`sh alif orqali orqa qator a unlisining ifodalanishi. Yo harfi, uning shakllari. Bu harfning y undosh va i, n, e unli tovush- larini ifodalashi. Vov harfi va uning shakllari. Bu harf- ning o, o, u, u, unli tovupsharini ifodalashi. Uyg’ur yozuvida uqdosh tovushlarning ifodalanishi. 4

F O N E T I K A Qadimgi turkiy tilda unli tovushlar tizimi. Unli tovush- lar tasnifi. Qadimgi turkiy tildagi unli tovushlarning ho- zirgi transkripcion belgilar bilan ifodalanishi. Old qator unlilar : e,i,o,u. Orqa qator unlilar: a,n,o,u. Keng unlilar; a,e,o,o, Tor unlilar : n,i,u,u. Lablangan unlilar: o,o,u,u. Lablanmagan unlilar: a,e,i,`1, Qadimga turkiy tildagi unlilarning hozirgi turkiy til- larda o`zgariyg darajasi. Qadimgi turkiy tildagi uvdosh tovushlar tizimi. Ucdosh tovushlarning tasnifi va tavsifi. Lab uvdoshlari: b,m,p/v/, Sirg’aluvchi lab uqcosh tovushch f ning qadimgi turkiy tilda yo`kdigi. V tovushi uchun O`rxun yozuvida b tovushini bildiruvchi harf qo`llangani. Qadimgi turkiy tildagi b tovushi hozir ba`zi so`zlarnnng boshida m tovushiga, so`z o`rtasi va oxirida v tovushiga aylangani. V undosh tovushining faqat uyg’ur yod- nomalarida uchrashi. V undosh tovushini o`guzlar lab-lab, sof turklar lab-tish tovushi sifatida talaffuz qilganliklari. V tovupsh so`z o`rtasi va ohirida O`rxun yodnomalaridaga b tovushi o`rnida uchrashi. Til oldi-tish udcoshlari: s,z,t,d,n,l,r. Bu undosh tovushlar- ning o`ziga xos xususiyatlari. Qadaimgiturkiy tildagi s tovushi hozir ch va t tovushlarga o`tganligi. Qadimgi t tovushning ho- zirga tilda ko`pincha d tovushiga o`tishi. D tovushi o`rnida qa- midayoq z tovushi ishlatilgani Til oldi-tanglay jarangsiz uqdoshlari: ch,sh. Bu undosh tovushlaryaing o`ziga xos xususiyatlari. Sh undosh tovushi Urxun yodnomalarida s tovushi bilan almashib kelishi. Til o`rta va til orqa undosh tovushlari: y,q,/k/,g/g’,n. Bu undoshlarning tavsifi. Qadimgi q uvdosh tovushning hozirgi tillarda g’,x,v undosh tovushlariga o`tishi yoki tushib qolishi. G’ /g/ uadosh tovushining hozirgi tillarda y va v tovushiga o`tishi yoki tushib qolishi. T O V U S h L A R U Y G ’ U N L I G I Tovushlar uyg’unligi hodisasi turkiy tillar qarindosh-ligining asosiy belpsharvdan biri ekanligi. Qadimga turkiy tilda tovushlar ushunligi hodisasining ikki ko`rinishi. Tan glay uyg’unligi. Lab uyg’unligi.5

L E K S I K A Qadimgi turkiy til yodgorliklarining lug’at tarkibi. Umumturkiy qatlam va o`zlashg’an qatlam. Tabiat hodisalarini aks ettiruvchi atamalar. Tana a`zolarini ifodalovchi so`elar. Harbiy soxaga oid so`zlar. Toponimlar, etnonimlar, onomasti- ka, gidrotoponimlar, zoonimlar, qarindoshlik tushunchalarini bildiruvchv so`elar. Qadimgi turkiy tilda ma`nodosh, shakldosh va zid ma`noli so`zlar. S O ` Z Y A S A L I S H I Qadimgi turkiy tilda so`z yasalishining o`ziga xos xususiyat- lari. Morfologik usulda so`z yasalishi. Sintaktik usulda so`z yasalishi. M O R F O L O G I Y A Qadimgi turkiy tilda so`z turkumlari.ularning o`ziga xos xususyayatlari. Mustaqip so`z turkumlari. Yordamchi so`z turkum- lari. Ot so`z turkumi. Ot yasalishi. Ot, sifat va otlashgan so`zlardan ot yasalishi. Fe`ldan ot yasovchi qushimchalar. Otlar- da shakl yasalishi. Otlarning morfologik belgilari va seman- tikasiga ko`ra turdosh va atoqli otlar, shaxs oti va narsa oti, anik va mavhum otlar, yakka va jamlovchi otlar singari turlar- ga bo`linishi. Qadimgi turkiy tilda otning son, egalik va kelishik kategoriyalari. Son va uning qadimgi turkiy tilga xos xususiyatlari. Ko`goshk -ler, -lar, (a)n, -(a)t qo`shnmchalari. Birlik shaklda qo`llanadigan otlar. egalik kategoriyasi. egalik qo`shimchalari. Ko`shimchalar- ning unli va undosh bilan tugagan so`zlarga, qattiq va yumshoq o`zakli so`zlarga qo`shilishdagi farklari. Kelishik kategoriyasi. Qadimga turkiy tilda kelishiklar soni, kelishiklarning xos xususiyatlari. Bir kelishik o`rnida boshqasi qo`llanishi. So`zlarning qattik. za yumshokligaga qarab kelishik qo`shimcha- larining qo`shilishi. Bosh kelishik. Qaratkdch kelishigi. Tu- shum kelishigi. Junalish kelishigi. O`rin kelishigi. Chiqish kelishigi. Vosita kelishigi. Sifat. Sifat yasalishi. Asliy sifatlar. Nisbiy sifatlar. Sifat darajalari. Son. Qadimga turkiy tilda sanash tartibi. Sanoq son. Tartib son. Jamlovchi son. Taqsim son. Chama son. Olmosh. Olmoshlarning ma`no va grammatik xususiyatlariga ko`ra turlari. Kishilik, o`zlik, ko`rsatish, so`roq, belgilash, bo`lishsizlik, gumon olmoshlari.6

Fe`l. Fe`l yasalishi. Mustaqil va yordamchi fe`llar. To`- liqsiz fe`l. Fe`lning bo`lishli va bo`lishsiz shakli. Fe`lning shaxs-socda tuslanishi. Fe`l mayllari. Buyruq, istak, aniqyaix mayllari. Fe`l- yaing zamon shakllari. Fe`l darajalari. Fe`lning vazifa shakllari: harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh. Ravish. Ravish yasalishi. Sof ravishlar. Boshqa turkumdaya siljigan ravishlar. Ko`makchilar. Bog’lovchilar. Yuklamalar. Undovlar. Modal so`zlar. S I N T A K S I S Kadimga turkiy tilda so`z birikmalari. So`zlar orasidagi sintaktik aloqaning gurlari. Teng aloqa. Tobe aloqa. Biti shuv, Moslashuv. Boshqaruv. Turkiy izofa va uning turlari. Predikativ birikmalar: ravi sh doshli birikmalar, sifat doshli birikmalar, shart fe`lli birikmalar. Gapning mazmu- niga ko`ra turlari. Darak gal. Buyruq gap. So`rok. gap. Sodda gaplar. Sodda gap turlari. Fe`l kesimpi sodca ga- plar. Og kesimli sodda gaplar. Gap bo`laklari. Bosh bo`laklar: ega va kesim. Ikkinchi da- rajali bo`laklar: aniklovchi, to`ldiruvchi, hol. Uyushiq bo`lakli gaplar. Ajratilgan bo`lakli gaplar. Undalmalar, kirish so`z va kirish gaplarning qullanishi. Qo`shma gaplar. Parataksis konstrukciyalar. Gipotaksis konstrukciyalar. ergash gapli qo`shma gaplar. Maksad ergash gapli qo`shma gaplar. Payt ergash gagosh ko`shma gaplar. Sabab ergash gapli qo`sh- ma gaplar. Shart ergash gagshi qo`shma gallar. Aniqlovchi ergash gapli qo`shma gaplar. To`ldiruvchi ergash gapli ko`shma gaplar. Murakkab tarkibli qo`shma gaplar. 7

O'xshashlar

Qadimgi turkiy til morfologiyasi

Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo’llari

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy tilning fonetikasi