Qadimgi turkiy til morfologiyasi - Tilshunoslik - Referatlar

Qadimgi turkiy til morfologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148.5 KB

Ko'chirib olish

Q adimg i turkiy til morfologiyasi Reja: 1. Qadimgi turkiy tilniig umummorfologik xususiyatlari. 2. Ot turkumiga oid xususiyatlar. Ot yasovchi affikslar. Ko’plikka xos xususiyatlar. Egalik affikslariga oid xususiyatlar. K e lishik xususiyatlari.. 3. Sifat turkumiga xos xususiyatlar. Son turkumiga xos xususiyatlar. Olmosh turkumiga xos xususi ya tlar. 4. Fe ’ l turkumiga xos xususiyatlar. Fe’l yasovchilar. Fe’lning d araja formalari. Fe’lning buyruq va istak formalari. Sifatdosh va ravishdosh formalari. Fe’lning zamon formalari. Fe’lning sh art formasi. 5. Ravish turkumiga oid xususiyatlar. YOrdamchi so’zlar doirasidagi xususiyatlar.

Tayanch tushunchalar. Agglyutinativ tillar - so’z formalari so’zning negiziga maxsus qo’shimchalarii muayyan tartibda qo’shish yo’li bilan yasaladigan tillar. Qadimgi turkiy til morfologik tip jihatidan turkiy tillar singari agglyutinativdir. So’z formalari so’zning negiziga maxsus qo’shimchalarni muayyan tartibda qo’shish yo’li bilan yasaladigan tillar agglyutinativ tillar deb ataladi. Ammo qadimgi turkiy ti ldagi morfemalar hozirgi o’zbek adabiy tili va singarmonizmni yuqotgan shevalardan singarmonistik variantlarining borligi bilan farqlanadi.Lekin bu sof morfologik farq bo’lmay,fonetik farqdir. Hozirgi o’zbek adabiy tili morfologiyasidan qadimgi turkiy til morfologiyasining umumiy farqi quyidagilardan iborat: 1.Hozirgi zamon morfemalari qadimgi turkiy tildagiga nisbatan miqdoran ko’p va mazmunan boy. 2. .H ozirgi o’zbek tilida yo’q bo’lgan yoki alohida element sifatida o’qilmaydigan morfemalar ham bor. 3. So’z va forma yasovchi chet til morfemalari yuq. 4. Murakkab morfemalar juda kam. Ot. Ko’ plik . Bu davrda ko’plikning asosiy va ko’p ko’llanadigan ko’rsatkichi - lar ko’shimchasi bo’lib, u qalin va ingichka variantlarga ega. qalin negizga -lar, ingichka negizga -ler varianti qo’llaniladi: kunchuy (xonim) - kunchuylar (xonimlar) beg (bek) - bekler (beklar) Bu davrda n bilan tugagan ba’zi so’zlarning ko’pligi shu n ni t ga aylantirib yasalganini ko’rish mumkin. eren (jangchi) - eret (jangchilar) E slatma: Birlik maxsus affiks bilan ifodalanmaydi. Kelishik qadimgi turkiy tilda 7 ta kelishik bo’lgan ular quyidagilar: 1. Bo sh kelishigi. 2. Q aratqich kelishigi. k o’ shimchasi -nыq -ni q ; -ku q ; -nUq; -naq; -neq - ыq ; -iq; -uq; -Uq. Masalan: bayыrku n uq, burxanlarna q

3. Tushum k e lishigi. qo’shimchasi -g’ ; -g; -ы g’ ; -ig; -u g’ ; -Ug; -a g’ ; - eg; -ы; -i; -n; -ni; -nы. Masalan, sU (la shk ar) - sUg (la shk arni); tash (tosh) - tash ы g’ (toshni). 4. Vosita kelishigi. qo’ shimchasi -n; - ы n; -in; -Un; -an; -en. U ish ha rakatining sodir bo’lgan o’ rnini, boshlaning o’ onini, birgali k vo sita ma’nolarini ifodalaydi. Masalan, q ol q a q ы n eshidip – til bilan so’zlab: 5. J o’ nalish kelishig i . qo’shimchasi - g’ aru; -geru; - q aru; -kerU; - g’ ar; - g’ or; -ru; -rU; -ra; -re; -qa; -ke; - g’ a; -ge; -ya; -ye; -a; -e. Masalan, o g’u z g’ aru - o g’ izga; biziqeru '- biz g a, uyg’ur g’ aru, ma q ar, saqar, maru, beru, ichr e , ta g’ a. 6. O’rin-payt kelishigi.-da; -de; -ta; -te. Masalan, tay g’ an k e lte tiriltim (askar t o’p ladim). 7. CHikish kelishigi. CHiqish ko’shimchasi -dыn; -din; -tыn; -tin - dan; -den; - tan; -ten. Qadimgi turkiy tilning oxirgi davrlariga xos yodnomalarda uchraydi. Eldin, elke, balыqdыn, balыqqa, ulushdыn, ulushqa. Otlarning yasalishi. Qadimgi turkiy tilda ot, otlashgan so’z yoki sifatdan ot yasovchi quyidagi qo’shimchalar bor: 1. -chы; -chi. qo’shimchasi. Bu ko’shimcha kasb va biror yumush egasini bildiruvchi ot yasaydi. Masalan, bediz (naqsh) - bedizchi (nakqosh); yog’(aza) - yog’chы(azani boshqaruvchi). 2. -lыq; -lik -luq; -lUk qo’shimchasi.Bu ko’shimcha mavhumlik makon va tanovar anglatadi. Masalan, ach (och) - achlыq (ochlik); yemish (meva) - yemishl i k (mevazor). 3. -an; -en q o’ sh i mchasi yetuklikni bildiradi va -an varianti qalin negizga, - e n zsa ingichkasiga k o’ shiladi: er(er) – eren (mard, jangchi); o g’ ul(bola) – o g’ la n (u g’ il bola, yigit). 4. - q a n (-xan); -kzn qo’shimchasi. Bu qo’shimcha la q ab, unvon, geografik va astronomik nomlar tarkibida uchraydi. Masalan, tengri (ta n gri) - ten gr iken (xudojuy). 5. -qaq; -ke k - g’ aq -gek qo’shimchasi . Bu qo’shimcha otga

qo’ shilganda, maxdudliq chegaralan g anlik va fe’lga qo’ shilganda q urol,.vos it a yoki mubola g’ ani bildiradi. Masalan,qach(qoch) –qachqaq (qochoq, qochqoq) 6.-qu: - KU ; -g’u; -gU qo’shimchasi.Mavhumlik ma’nosini bildiradi.Inch (tinch) – inchkU (tinchlik) 7 . -tam; -tem; -dam; -dem qo’shimchasi. Otdan ot yoki sifat yasaydi. Er(er) - erdem (odob, yetuklik). 8. -tash; -te sh ; -dash; -desh qo’shimchasi. Bu q o’pshmcha hozirgi o’zbek tilidagi -dosh ning o’zidir. q a(idish) - k a dash(tu g’ ishgan). 9. -sh qo’shimchasi. Ba g’ (bo g’ , boylam) - ba g’ ы sh (b o’g’i n) 10. -suq –sUk q o’sh imchasi. Ba g’ ir(jigar) - ba g’ ы rsuq(ichak) 11. -sung; -sUsh qo’shimchasi. Bu qo’shimcha –suq , -sUk qo’shimchsi bilan bir manbaga ega.. CHunki turkiy tillarda q(k)-sh mosligi bor. Suv(suv) - suvsush( ayron) 12. -m. al(ol) - alыm(karz- qarz berganga nisbatan) 13. -q; -k - G ’; -g; -ыq; -ik -uq -Uq yaz(yomonlik qil) 4. -qыn; - G ’ ЫN ; -kin; - G ’ IN ; -qun; -g’un; -kUn; -gUn. qach(qoch) - qachg’ыn(qochqin). Sifat. • Predmetning ran g i n i, tusini bildiradi. Ala, a q , q ara, yesh ы l. yag ы z - kulrang. Predmetning xususiyatini: ar ы g’ -toza, so g’ u g’ -sovuq Predmetniig sifatini va holatini bildirada: bilgel - bilimli, qu z g’ un - botir. Qiyosiy daraja -raq -rek: yigrek (yaxshirok), artukrak(ortiqroq) Intensiv forma: aqыg’ – aqig’ yablaq - juda yomon; aqыg’ edir - juda yaxshi. ked; ket, ked qoqul tegUrUp tыleqler - juda o’tinchli ko’ngil bilan tilanglar. tO’z - tO’z koringsiz - juda yuqori, yig - yig UstUnki - eng yuqorisi. ertingU - ertingU ag’ыr - o’ta og’ir; choq - choq yalыnlыg’ - juda otashli Sifatn i ng yasalishi.

1. -lы g’ , -lig, -lu g’ , -l ug . Bu qo’shimchalar otdan sifat yasaydi v a egalik h amda nisbatni bildiradi. Ekin(ekin) - eki n lig(ekinli) 2. -sыz, -siz, -s u z, -s U z. Bu qo’shimcha otdan egasizlik va yo’qlik bi l diruvchi sifat yasaydi. Bil i g(bilim) - biligsiz(bi l imsiz). 3. -saq –se k. Bu istak bildiruvchi f e ’l yasovchi -sa,-se hamda fe’ldan sifat va ot yasovchi –q - k qo’sh imchasi n ing birlashuvidan hosil bo’lgan. B a g’ ыr(jigar) - ba g’i rsaq(k o’ ngilchan). 4. - S Ы G ’ , -sig. Bu k o’ shimcha otdan sifa t yasaydi va o’ x sh ashlik ma’nosini bildiradi. q ul( q ul) - q ulsы g’ (kulsimon); beg(bek) - begsig(beksimon) . 5. - q ы,-ki;(- g’ ы,-ga).Bu qo’shimcha ot, ravish va olmo sh dan nisbiy sifat yasaydi. Jarangsia undosh bilan tugagan qalin negizga -K1, ingichkasiga -ki; jarangli undosh bilan tugagan qalin negizga -gы, ingichka negizga -ga qo’ shiladi. ay(oy)-ay q ы(oyga oid);yay(yoz)- yaygы(yozgi); ichre(ichsa) – ichreki (ichidagi). 6. -z qo’shimchasi. Bu qo’shimcha fe’ldan sifat yasaydi. u-( q ila bil) - u z(mo h ir). 7. -l qo’ sh i mchasi. Bu qo’shimcha yashыl(yashil), q ыzыl( q izil), tUkel(tugal) singari su v lar tarkibida uchraydi. -ra q formasi. Bu davr yod n omalarida hozirgi o’zbek adabiy tilidagi -ro q kal i n (-rak) va iigichka (-rek) variantlariga ega va u sifatning orttirma darajasini bildiradi. YIG(yaxshi) - YIGrEK( eng yaxshi) artuq(ortiq) - artukraq(eng ortiq) Son YOdnomalarla sanokka oid bir xususiyat bor bo’lib, u o’ndan yuqori birligi bor ikki xonali sonlarga taalluqlidir. Bunda birlik oldin aytilib, undan so’ng shu songa oid o’nlik emas, o’ndan keyingi o’ nlik aytiladi. Bes yigirmi(o’n besh), altы yigirmi(o’n olti), yeti yigirmi(o’n yetti), bir otuz (yigirma bir), uch otuz(yigirma uch), altы otuz(yigirma olti). O’nlik oldin aytilganda esa undan so’ng birlikdan oldin artuqi so’zi orttiriladi:

otuz artukы to’rt yashыma (o’ttiz to’rt yoshida). Hozirgi ikkilangan undoshli sonlarda qadimgi turkiy tilda bir undosh bo’lgan. iki (ikki), yeti(etti), sekiz(sakkiz), toqo’z(to’qqiz), oto’z{o’ttiz), elig(ellik). Yigirma soni yigirmi, sakso n sekiz on, t o’q son toko’z on, ming bing shakliga ham ega. O’ n min g tuman soni or qal i ha m ifodalanadi. Tartib son qo’shimchasi fonetik variantlarga ega va hozirgi oxiridagi i unlisi yo’q: uchunch (uchinchi), tortunch(t o’ rtinchi), besinch (beshinchi). Birinchi o’ rnida basht ы nk ы yo ki ilki va ikkinchi o’ rnida ik i ti ishlatiladi. Jamlov qo’shimchasi -atu, egu shakliga ega : alt ы (olti) - altaru(oltov); uch(uch) - Uchegu(uchov). Ta q sim formasi -(r)-ar, -(r)-er -qo’shimchasi bilan yasaladi: bir(bir) - birer(bittzdan) uch(uch) - ucher(uchtadan) alt ы (olti) - alt ы rar(oltitadan) iki(i kk i) - ikirer(ikkitadan).Olmosh Qadimgi turkiy tildagi olmoshlar quyidagi xususiyatlarga a ga: 1. O’zlik olmoshi, o z dan tashqari, kentu(kendu) so’zi bilan ham ifodalanadi. Oz aslida ot bo’lib, u "nafs" va "jon" ma’nolarida ishlatilgan. Oz olmoshi aniqlovchi vazifasida kelib, aniqlanayotgan , predmetning ma’lum shaxsga qarashliligini, xosligini ta’kidlab ko’rsatadi. Masalan, Iusuf kozыge baqdы, oz yo’zini kordi. 2.Kishilik olmoshi.Kishilik olmoshlari qadimgi turkiy tilda quyidagicha ko’rinishda bo’ladi: I shaxs birligi - men II shaxs birligi - sen III shaxs birligi - ul I shaxs kunlik - biz, bizlar II shaxs ko’pliq S ы z formasi ba’zan II shaxs birlik ma ’ nosida qo’ llanib tinglovchiga nisbatan h urmat bildiradi.

III shaxs k o’pli gi - ular, a lar, anlar. XSH-X IV asrlarda asosan ular, anlar formalari qo’llangan. XV asr va und a n keyingi davrda alar formasi qo’ll angan. 3. K o’ rsatish olmoshlari. qadimgi turkiy t ilda k o’ rsatish olmoshlarining bu, ul, u, ushbu, oshud, oshal, shul kabi formalari keng qo’ llanilgan bo’lib, ayrim yodgorliklarda ush, tu, osha, oshu, ene, mene, hamul,hamin kabi formalari ha m uchraydi. Bu formalar etimologik ji ha tdan ham ma’no v a funksiyasi jihatdan ham bir- birlari bilan o’ zaro borliq va bir-birlarini t o’ ldiradi. 4. So’roq olmoshi.qadimgi turkiy tilda qo’llangan so’roq olmoshlari katta gruppani tashkil etib,tuzilishi jihatdan tub va tarkibli so’zlardan iborat. So’roq olmoshi nima o’rnida ne, qaysi o’rnida qan(y)u, kayu va qanday o’rnida neluk ishlatiladi. 5. Birgalik olmoshlari. qadimgi turkiy tilda birgalik olmoshlarining barcha, barы, ba’zi formalari keng qo’llanilgan.H amma birgalik olmoshi o’rnida qamug’ va alqu iste’mol qilinadi. 6. Belgilash olmoshlari. qadimgi turkiy tilda ham, hozirgi o’zbek tilidagi kabi belgilash olmoshlarining sodda va murakkab formalari iste’molda bo’lgan.Sodda formasi har, murakkab formalari esa har so’ziga so’roq olmoshlaridan birini qo’yish yo’li bilan hosil qilingan.Har kim,har nime, har kaysы,har qachon, har nege,har nechuk,har qayan,har belgilash olmoshi o’rnida sayu i shlatiladi. qop-qop yarы ermish -hamma dushman edi. 7. Gumon olmoshi. qadimgi turkiy tilda gumon olmoshlarining quyidagi formalari qo’llangan: kimse,nimerse, nerse, birev, biregU.Bu olmoshlar qadimgi yodgorliklar tili uchun harakterli emas. Kimse, nimerse, yoki narsa so’zini qo’shish yo’li bilan hosil bo’ladi.hech kim, kimse, hech kim erse, hech nimerse, hech nerse, hech qaysы kabi. Inkor olmoshi hech o’rnida neng iste’mol qilinadi. Ravish Qadimgi turkiy tilda hozirgi o’zbek adabiy tilida yo’q bo’lgan ravishlar bor. Masalan otru (s o’ngr a), kisre(keyin), kerU(orqaga), o ng re(oldinga, oldinda) kabi ravi sh lar shular jumlasidandir. . Ba’zi ravishlar shaklan va mazmunan

o’zgargan. Masalan qadimiy qop (butunlay) xozir xo’p shaklida va ma’nosi ham bir oz toraygan. Endi emti shakliga. quyi kudы shakliga ega. Qadimgi turkiy tilda ravishlar boshqa so’z turkumlariga nisbatan ko’p emas. SHunday bo’lsa-da, bir qator ravi sh larni uchratish mumki n . Mavjud ravishlarni h am tub va yasama negizlarga ajratish mumkin.| Tub negizlarga teg(o’xshash), oq(erta), yana(yana), emti(endi), ashnu(avval) kabi ravishlarni kiritish mumkin. YAsama ravishlar quyidagi affiksdar orqali ho sil kilinadi: 1. -d ы : -di; -t ы ; -ti qo’shimchasi. kat ы g(qatti: q } qa t ы g’ d ы ( q atti q k il ib) edgU(yax sh i) - ed g Uti(yaxshilab) 2. -la; -l: e qo’ shimchasi. tUn(tun) - tUnle(tu n da) ch ы n(chin) - ch ы nla(chi n dan) Z.-cha; -che qo’shimchasi. azra q (ju d a oz) - azra q cha(juda oz ho l da) tUrk(turk) - tUrkche(turkchasiga) 4. -ra; -re qo’sh imchasi. as(ost) - asra(ostda) ich(ich) - ichr ы (ichda) Bu qo’shimcha l ar ni ng ham yuqorilardagidek q aysi variantlarda qo’ llani sh i n e gizning ingichkaligi va lablangan hamda labla n maganligiga bo g’ liq . Bu kelishik qo’shimchasi -qaru; -kerU dan vujudga kelgan. Bundan tashqari qadimgi turkiy tilda, xuddi hozirgi turkiy tillarda bo’lgani singari, zamon va makon xamda vosita keliishigi qo’shimchalari ravish yasashi mumkin. Ravishlarning quyidagi ma’no turlari qayd qilinadi: 1. Payt raviishari.Bukun, kuntUz, emti, kUntemek(har kuni). 2.O’ rin ravishlari. Tashtыrtы (tashqari), -isre(ichida), biraye(o’ngda), yыraya(chapda) 3. Holat ravishlari. Yashuruqы (yashirish), arыtы(to’la), yaqыn timii (asta-sekin).

4. Daraja-mikdor ravishi. Muncha, ancha. Fe’l Fe’l yasovchilar. Q adimgi turkiy tillarda quyidag i fe’l yasovchi qo’shimchalar bor: 1. -o; - a q o’ shimchasi. Ot va sifatd a n fe’l yasaydi. at(ot) - ata(ata) tO’z(t o’g’ ri) - tO’z a (t o’g’i rlamo q ) 2. -l a ; -la qo’shimchasi. Otdan fe’l yasaydi, yay(yoz) - yayla.(yozni o’tkaz) sU (lashkar) – sUl a (lashkar tort) 3. -lan; -len qo’shimchasi. Ot va sifatdan fe’l yasaydi. qan(xon) - qanlan(xonlik bo’l); qatыg’(qattiq) – qatыg’lan (chiniq) . 4.- a d; -ad qo’shimchasi.Bu qo’shimchadagi d o’rnida tish orqa z ham bo’lishi mumkin.Otdan fe’l yasaydi. qul(qul) - qulad(qulga aylan); kung(cho’ri) - kunged(cho’riga aylan). 5. (- ы )-q -(i)k qo’shimchasi. Otdan fe’l yasaydi. tash(tashqari) - tashыq(tanshqari chiq) ich(ichkari) - ichik(ichkari kir) 6. -sыra, -sire qo’shim chasi .Otdan fe’l yasaydi va “ –sizlan” ma’nosida ishlatiladi .qag’an (xoqon)- qag’ansыra (xonsiz bo’l) el(davlat) - elsire(davlatsizlan) 7. -sa, -se qo’shimchasi. Ot va fe’ldan fel yasab, istak bidiradi. eg(go’sht) - etse(go’shtsiradi) ach(och) – achsa ( ochmokli b o’ ldi) . Daraja formalari. Qadimgi turkiy tilda quyidagi orttirma daraja qo’shimchalari bor: 1 . -z qo’shimchasi.. Negiz undosh bilan tugaganda,oldida asosan tor unli paydo bo’ladi: tut(tut) - tut u z(tu tqiz ) 2. -r qo’shimchasi. Negiz ukdosh bilan tugaganda, oldida asosan tor, ba’zan keng unli paydo bo’ladi: yash(yashirin) - yashur(yashir) o l( o’ l) - olur( o’ ldir) .

3. -m qo’shimchasi. Negiz undosh bilan tugaganda, oldida bir tor unli paydo bo’ladi. Oqы (o’qi)- oqыt (o’qit) kUche(zo’rla) - kUchet(zo’rlat) . 4. -tur, -tUr, -dur, -dUr qo’shimchasi. Aq (oq) – aqtur (oqiz) bin (min) – bintUr (mindir). 5. -qur, -kUr, -g’ur, -gUr qo’shimchasi. az (adash) azgur (adashtur) tir(yasha) - tirgUr(yashat) 6. -l, -n, -q(-k) o’ zlik va ma jhul darajada fe’l forma l arini ya saydi. Undosh bilan tugagan negizlarga qo’ shilganda oldida bir tor unli paydo bo’ladi v a uning sifa ti o’zakning q alin ingichkaligi va oxirgi bu g’ i n da gi u n lining lablangan- lablanmaganligiga bo g’ liq. ad ы r(ayir) - adr ы l(ayril) bol(b o’ l) - boluq(b o’ lin) . -n qo’shimchasi sub’ekt harakatni haqiqatda bajarmasdan, bajarayotgandek qilib ko’rsatganda ham ishlatiladi. 7 . -sh(-s) qo’shimchasi birgalik va raqobatni anglatadi.Undosh bilan tugagan negizga qo’shilganda oldida tor unli, n li lahjada keng unli paydo bo’ladi. baq(qara)-baq ы sh(bir-biriga qa rash) Bo’lishsiz forma. Felning bo’lishsiz formasi -ma, -me qo’shimchasi bilan yasaladi. Buning - ma varianti q alin negizga, ingichka nsg i zga -me or t tiriladi. bar(bor) - barma(borma) kel(kel) - kelme (kelma) Buyruq va ista k fo rmalari. Buyru q formasining ikkinchi shaxs birligi fs’lning b o’ lishli va b o’ lig sh siz negizi bilan bir x ildir, ko’pligi esa birl ik sh akliga -n qo’shimchasini q o’ shish bilan yasaladi. ay(ayt), esid(e sh it), bar ы n(boring(iz)). Buyru qning - q ы l, -kil, - G ’ Ы L , -gil formasi ham bor: b ilgil(bilgin), qag’ыl (qochgin). Buyruq formasining III shaxsi - zun, -zUn q o’ sh i mchasi bil an yasaladi . bar zu n (bor si n) , barmazun(bormasin). Istak formasining I shaxs birligi -(a)y ы n, -(e)yin, ko’pligi - al ы m, el ы m qo’ shimchasi bilan yasaladi: bol(b o’ l) - bolay ы n(b o’ lay)

bolma(b o’ lma) - bolmal ы m(b o’ lmaylik) N lik la hj ada bu qo’sh imchalardagi ы va i o’ rnida a va e kelishi mumkin. Sifatdosh formalari. Q adimgi turkiy ti l da quyidagi sifatdosh formalari mavdjud: 1 . -m ы sh(m ы s), -mish(mis), -mush, -mUsh formasi. N li laqjada -m ы sh, -mesh shakliga h am ega. H ozirgi o’zbek tilidagi -gan sifatdoshi ma’nosida ishlatiladi. Q aysi variantining ish l atilishi negizning qalin-ingichkaligi v a oxir gi unlining lablangan-lablanmaganligiga bog’liq. qal (qol) – qalmыsh (qolgan) tut (tut) – yeutmus (tutgan). Bu sifatdosh ham sifatlovchi, ham kesim vazifasida keladi : ыchgыpmыsh bodunug’ - qo’ldan chiqqan xalqni (Ktu 13); kishii og’lы qыlыnmыs - inson bolasi yaratilgan (Ktu, I). 2. -duq -dUk -tuq, -tUk formasi. Bu ham sodir bo’lgan harakatni sifatlashtiradi.Qaysi variantining qo’llanilishi negizning qalin- ingichkaligiga bog’liq. bar(bor) - barduq(borgan) bol(b o’ l) - boltu q ( bo’lgan) Bu sifatdosh ham sifatlovchi, kesim va hol vazifasida kela d i. barduq yerde - borga n yerda (K t u, 24); ichikdUk UchUn-taslim bo’lgani uchun(T o’ n, 3). 3. - g’ u, -gU formasi. Bu forma sodir bo’lib turgan yoki sodir bulishi l ozim bo’lgan harakatni sifatlantiradi. Qa ysi variantining k o’ llani sh i yuq oridagi qo’shimchaniki singaridir: bar(bor) - barg’u(borish ksrak bo’lgan, boriladigan) kir(kir) - kirgU (kirish kerak bo’lgan, kiriladigan) hozirgi borgim yo’q ko’rgisi kelmadi singari iboralardagi -gi o’sha -g’u, - gU ning yangi shaklidir. Undan so’ng -luq -lUk ham qo’llanishi mumkin; uzguluk(uzadigan). Bu qo’shimcha hozirgi o’ o’zbek tilida ham bor: ko’rg’iligi bor ekan, borgilik qilmasin. 4. -tach ы , -techi, -dach ы , -dechi formasi. Bu forma sodir bulishi mu q arrar bo’lgan h arakatga bo g’ li q sifatni bildiradi: bol(b o’ l) - boldach ы (b o’ lajak) o l( o’ l) - oltechi( o’ lajak) 5. -s ы q - ( s ы g’ ).,-sik(sig), -suq(-su g’ ),-sUk(-suk) formasi.B u forma doimiylik

yoki munosibli k, loyi ql ikni bildiradi. Qaysi variantining q o’ llani sh i negizning qalin-ingichkaligiga va oxir gi unlining lablangan-la b lanmaganligi g a bo g’ liq. alqan(olqishlan)-alqansыq(olqishlanishga loyiq) tut(tut)- tutsuq(tutishliq tugishga loyiq) 6. - g’uchi , -gUchi, -kuch ы , -kUchi formasi. Q aysi variantini n g qo’ llani sh i negizdagi unlining sifatiga va q al in-ingichkaligi ga bo g’ liq . Bu q o’ shimcha h arakat nomi qo’shimchasi bilan ot yasovchi -ch ы . - chi qo’shimchasining qo’ shilishidan ho sil bo’lgan. SH uning uchun bunda sifatdoshlikdan k o’ ra otlik xususiyati ko’pro q : kUl(kul) - kUlgUchi(kuluvchi) ay(ayt) - ay g’ uch ы (mushovar, masla h atchi).

Adabnyotlar: 1 R.Abdurahmonov,A.Rustamov.Qadimgi turkiy til.T.:O’qituvchi. 1982y 3-6 betlar 2.S.A.Baskakov. Vvedeniye v izucheniye tyurkyokix yazыkov. M-1962 str 113-117 3. S.B.Malov. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti M -L 1951str. 96-97 4. D.M.Nasilov. Izucheniye pamyatniki» drevne uyg’urskogo yazыka v otechestvennom vostokovedenii. Tyurkologicheyokiy sbornik M 1970 s t r. 93 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Qadimgi turkiy til

Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo’llari

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy tilning fonetikasi