logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Qadimgi turkiy tilda qo’shma gaplar

Qadimgi turkiy tilda qo’shma gaplar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93 KB
Ko'chirib olish
Qadimgi turkiy tilda qo’shma gaplar Reja: 1. Qa d i mgi turkiy tilda qo’ shma ga p lar. Paratonik va gipotonik konstrukiiyalar. 2. Bo g’ lovchili va bo g’ lovchisiz gipotoni k konstruksiyalar. 3. Q adimgi turkiy tilda ergash gapli k o’ shma gaplarning tiplari. Ma q sad ergash gapli konstruksiya. Payt ergash gapli konstruksiya . Sabab ergash gapli konstruksiyalar. SHart ergash gapli konstruksiyalar. To’ldiruvchi ergash gapli konstruksiyalar 4. Bir necha erga sh ga pli konstruksiyalar. 1. Tayanch tushu n chalar. Paratonik konstruksiyalarni tashkil etgan q ismlar (gaplar) logik ji h atdan bir-biriga bo g’ langan bo’lsa-da, mazmunan mustakil bo’ladi. Ularning tarkibiy qismlar o’zaro, gra m mat ik vositasiz bog’ lanadi, h ozirgidek teng bo g’ lovchilar q o’ llanilmaydi. Gi p otonik konstruksiyalarni tashkil etgan gaplar o’zaro maxsus intonatsiya bilan bog’lanadi yoki bu xil bo g’ lovchilar yoki bo g’ lovchi v azifasidagi vositalar qo’llanadi. Qadimgi turkiy yo dnomalar tilida qo’llangan gaplarning ch e garasi kesimlarning o’ rniga va gaplarning mazmuniga k o’ ra belgilanadi, gaplarni biriktiruvchi bog’lovchilar deyarli qo’l lanilmaydi, bo g’ lovchi vazifasidagi vositalar h am qo’llanadi, g aplar orasida tini sh belgilari ishlatilmaydi. YOdnomalar tilida sodda gaplar o’zaro zich logik munosabatda bo’ lib, biri ikkinchisiga bo g’ li q hol da kelib chi q adi. SHuning uchun h am bu xil gaplarni bir-biridan musta q il sod d a ga p tarzida ajratish q iyin: Bars bek er t i, q a g’ an at bunta biz bertimiz - Bars n omli bek bor edi, unga hoqon unvonini bu yerda biz berdi k. Ammo qadimgi turkiy ti l da yuqoridagi kabi konstruksiyalardan tash q ari, qi sm lari or asida logik m unosabat i ma’ lum dar aj ada d ifferensiallashgan konstruksiyalar bor. Ular ma’lum darajada h ozi rgi zamon o’zbek tilida qo’llanuvchi qo’shma gaplarga ya q in turadi. Bu murakkab gap konstruksiyalari , qismlarining o’zaro logik va g rammatik aloqasiga ko’ra, ikki katta guruhni tashkil etadi: 1. Parataksis k onstruksiyalar 2. Gipotaksis konstruksiyalar . Parataksis konstruksiyalar. Parataksis konstruksiyalar qadimgi yodnomalar tilining asosini tashkil etadi. Bu xil konstruksiyalarni tashkil etgan sodda gaplar tuzilishiga ko’ra oddiy bo’lib, ular umumiy bir fikrni ifodalash uchun xizmat qiladi, mazmunan va shaklan bir-birita tobe b o’ lmaydi, ammo umumiy bir f ik rni ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu xil sodda gap l ar asosan sanash o h angi bilan talaff u z etiladi. Parataksis konstruksiyalar bir paytda yoki ketma-k e t ru y bergan yoki mavjud bo’lgan vokea- ho disa, belgi-xususiyatlarni ifoda etadi. A) bir paytda r o’ y bergan vo q ea- h odisa, belgi-xususiyatni ifodalovchi konstruksiyalarni tashkil et g an sodda gaplarning kesimlari ot-kesim yoki fe’l kesim bo’lib, odatda, ular bir xil zamonni ifodalaydi. Uder segUn kzlt ы ; Tab g’ ach qag’ anta Isyi Likeng kelti, bir tUmen a g’ ы , al t un, kUmUsh kergeksiz kelUrti - Udar sangun keldi; Tab g’ ach hoqondan keldi; Tab g’ ach hoqondan Isyi Likang keldi, bir tuman ipa k oltin, kumushni h ad dan or t iq keltirdi. B ) k e t m a - k e t r o ’ y b e r a d i g a n v o q e a - h o d i s a l a r , b e l g i - xususiyat la rni ifodalovchi konstruksiyalarni tashkil etgan sodda gaplarning kesimlari shaklan bir xil zamonga oid bo’lsa ham, mazmunan ho disa yoki xususiyat ketma-ket ruy beradi. Ol sabu g’ esidip, tUn ud ы s ы q ы m kelmedi - Bu so’zim eshitib kechasi uy q um kelmadi, ku n d u zi o’ tirgim kelmadi.Gipotaksis konstruks iyalar. Q adim gi t urkiy yodnomalar da shunday m urakkab gap konstruk s iyalari ham uchraydiki, bunday konstruksiyalarni tashkil etgan sodda gaplar mazmunan bir - biriga bo g’ li q bo’ladi, biri ikkinchisini mazmunan t o’ ldiradi yoki izo hl aydi. SHuning uchun ham bunday konstruksiyalarni tashkil etgan gaplar o’zaro maxsus intonatsiya bilan bog’lanadi yoki bu xil gaplarni biriktirish uchun maxsus bo g’ lovchilar, bo g’ lovchi vazifasidagi vositalar q o’ llanadi. SHunga ko’ra gipotaksis konstruksiyalar ikki turga b o’ linadi. 1) BO G ’ LOVCHISIZ gipotaksis konstruksiyalar 2) BO G ’ LOVCHILI gipotaksis konstruk s i ya lar. Bo g’lovch ili gipotaksis konstruks iyalar Gipotaksis konstruksiyalarni tashkil etgan qismlar o’zaro grammatik bog’lovchilarsiz —intonatsiya vositasida birikadi. Ammo qi smlarni bir-biriga bo g’ lash uchun ba’zi leksik elementlar h am xizmat qi ladi. I Sabab-natija. Ozi yangыlti, qag’anы oltы, bodunы kUng qul boltы (Kt,20) - o’zi adashdi, hoqoni o’ldi, xalqi cho’ri, qul bo’ldi. .' Sabab. . . angofkor U biling, turk amtы bodun begler, . . . begler . . . yangыl- tachыsыz(Tun, 11) ~ unga qarab bilinglar, turk xalqi beklari, beklar yengilishga moyilsizlar-ku. *. Payt. Bars bag erti, qa g’ an at bunta biz bertimiz (Kt,20) — Bars bek edi, o’ shanda xoqon deb biz nom b e rdi k. •1. Izohlash Biror bo’lakning mazmunini izohlaydi, aniqlaydi yoki to’ldiradi: Sabug’ qana keltiolurung teyin temis (Tun. 33- 34) - so’zini yana keltirdi - o’tiringlar debdi.Bog’lovchili gipotaksis konstruksiyalar Gipotaksis konstruksiyalarning birinchi qismi ikkinchisiga bog’lo vchi yoki bog’l ovchi vazif asidagi vosi talar- si fatdosh,ravi shdosh . SHart fe’li, kelishik formalari,nisbiy olmoshlar orqali bog’lanishi mumkin. SHuning uchun bu xil konstruksiyalar hoz irgi ergash gapli konstruksiyalarga o’xshasa xam, mazmuni bog’lov chi va bog’lovchi vazifasidagi vositalarning o’ziga xosligiga ko’ra, bunday konstruksiyalardan farq qiladi. 1. __Sifatdosh orqali. 2. SHart fe’li orqali.3.Nisbiy olmoshlar yo rdami bilan. 4. Ravishdosh orqali. 5. Bog’lovchilar orqali. 6. UchUn ko’makchisi orqali. Ergash gapli qo’shma gaplarning tiplari. I Maqsad ergash gapli konstruksiya, Maqsad ergash gap g ipotaksis konstruksiyalarni tashkil etgan qismlarning biri ikkinchisidan anglashilgan mazmun nima maqsadda ro’y berishini ifodalaydi. Ma q sad ergash gap bosh gapdan oldi n keladi. 2. Payt ergash gapli konstruksiya. Payt ergash gap bosh gapdan a ng lashilgan mazmunning r o’ y berish va q t i ni ifodalaydi v a bosh gapga o’rin-pay t -chiqish kelishigi formasi or qa li bo g’l anadi. KUn to g’ uru sUng Usdim (Moyun chur, 13) - Kun chi q ishi bilan jangga kirdim. 3. Sabab ergash gapli konstruksiya. Sabab ergash gapni tashkil etgan gap bosh gapdan anglashilgan h arakat- h olatning ruy berish sababini ifodalaydi, ergash gapni bosh gapga bo g’ lashda UchUn ko’makchisi xizmat qiladi. Bu ho latda ergash gap kesimi sifatdosh yoki ot, sifat va bor s o’ zi orqali ifodalanadi. 4- SHart ergash gapli konstruksiya, SHart ergash gap bosh gapdan anglapshlgan mazmun qanday shart-sharoitlarda ro’y berishini ko’rsatadi va kesimi shart fe’li yoki ot bilai ifodalanadi. Kul tagin yok erser, kop oltechi artigiz (Qt,50(10) — Qul tegin bo’lmasa, butunlay o’lar edingiz. 5. Aniqlovchi ergash gapli konstruksiya. YO dnomalarda aniqlovchi ergash gapning maxsus turi uchraydi va bevosita o’zi aniqlab kelayotgan otning oldida qo’llanadi.Bu xil ergash gaplar bosh gap tarkibiga kiradi, tashqi intonatsiya tomonidan bir gap sifatida .o’qiladi: Tinsi og’lu yatыg’ma Bengigek tag’ыg’ . . . (Tun,44) - Tinsi o’g’li yashaydigan Bangligak tog’ini . . . 6. To’ldiruvchi ergash gapli konstruksiya. To’ldiruvchi ergash gap bosh gap tarkibidagi olmosh — To’ldiruvchi yoki fe’l- kesimning ma’nosini izohlaydi va bosh gap mazmunini to’ldiradi:. . nengneng sabыm erser, banggU tashqa urtim (KT.11) - Nimaiki so’zim bo’lsa,mangu toshga urdim. Bir necha ergash gapli konstruksiyalar. Q adimgi yodnomalar tili ma’lum darajada shak l langan yozma adabiy til edi. SH uning uchun ham bu yodnoma l arda q o’ shma gapning turli formalari — bir necha ergash gapli qo’shma gaplar, ergash va bo g’ lovchisiz gaplarni o’z ichiga olgan murakkab sostavli q o’ shma gaplar q o’ llaniladi. YO dnomalarda bir necha ergash gapli k o’ shma gapning h ar ikki turi (bir ti pli va t urli tipli) qo’llanadi. O’z e tengri basmalar asra yertelinmesar tUrUk bodun elining torUning kim artat ы — Tepadan osmon bosmagan bo’lsa, pastda yer yorilmagan bo’lsa, turk xal qi davlatingni, h ukumatingni k im b u zdi? Elteris q a g’ an qaz g’ anmasar, yoq erti erser, (matingni kim b u zdi) E lteris q a gan ben ozUm, bil g’ a Tonyo’qu q qaz g’ anmasar, ben yoq ertim erser q apa g’ an q aq a h an turk sir bodun yerinte bodun y eme kishi yeme, idi yeme yuq ertechi er t i — Eltaris hoqon qozonmasa yuq bo’lgan bo’lsam qapa g’ a n h oqon, turk sir xalqi yeri ka m, xalq k a m, kishilar kam, xukmdorlar kam yo’q b o’ lga n b o’ lardi. Tengri yarl ы qadu q ы n UchUn, ozim q ut ы m bor UchUn q a g’ an olurt ы m - Tangri yorlaqagani uchun, o’zimning baxtim bor uchun, xoqon bo’lib o’ tirdim. B) Tengri yarl ы q aduk UchUn, okUsh tayUn biz qo r q mad ы m ы z, sUngushdUmiz - Tangri yo rlaqagani uchun, ko’p deb biz q o’ rq m adi k , urushdi k Murakkab tarkibli konstruksiyalar T a r k i b i h a m g i p o t a k s i s , h a m p a r a t a k s i s t i p l i konstruksiyalardan tuzilgan murakkab sostavli qo’shma gaplar uchraydi: Tangri kUch .bertUk UchUn qang’ыm qag’an sUsi bori tag armis, yagыsы qony tag armis - Tangri kuch bergani uchun, otam xoqonning lashkari bo’riday ekan, dushmani quyday ekan. Yuyqa qalыn bolsar toplag’uluq alp ermis, yinchke yog’an bolsar O’zgUlUk alk ermis - YUpqa qalin bo’lsa, to’plovchi alp bo’ladi, ingichka yug’on bo’lsa, o’zuvchi alp bo’ladi. Qadimgi turkiy yozma yodgorliklar ko’p bo’lmay, topilgan yodnomalar ham ma’lum bir sohaga oiddir. Ularning stili chegaralangan bo’lsa ham, qadimga turkiy til sintaksisi buyicha ba’zi xulosalarga kelish mumkin. Qadi mgi tur ki y til ancha shakll angan, m a’l um qol ipga tushirilgan tildir. Bu til strukturasida murakkab, keng sostavli gaplar, parataksis va gipotaksis k onstruksiyalar ham, alo h ida sodda gaplar ham mavjud. 1. Parataksis konstruk s iyalar sodda gaplarning bog’lovchisiz birikuvidan hosil b o’li b, hozirgacha ham qo’ lla n ib keladi va o’ziga xos mazmu n munosabatlarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Kesim sifatdosh, ravishdosh, shart fe’li orqali ifodalanganda, ega-kesim shaklan mosla sh maydi.(Ba’zan sifatdosh- kesim egalik qo’sh imchasi orqali ega bilan moslashadi). Adabnyotlar: 1 R.Abdurahmonov,A.Rustamov.Qadimgi turkiy til.T.:O’qituvchi. 1982y 3-6 betlar 2.S.A.Baskakov. Vvedeniye v izucheniye tyurkyokix yazыkov. M-1962 str 113-117 3. S.B.Malov. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti M -L 1951str. 96-97 4. D.M.Nasilov. Izucheniye pamyatniki» drevne uyg’urskogo yazыka v otechestvennom vostokovedenii. Tyurkologicheyokiy sbornik M 1970 s t r. 93 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Qadimgi turkiy tilda sintaksis
Ergash gapli qo’shma gaplar
Qadimgi turkiy yodgorliklar
Qadimgi turkiy til
Qadimgi turkiy yodgorliklar