Ergash gapli qo’shma gaplar - Tilshunoslik - Referatlar

Ergash gapli qo’shma gaplar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60 KB

Ko'chirib olish

Ergash gapli qo’shma gaplar Reja: 1. Kirish 2. Ergash gapli qo’shma gaplar haqida nazariy ma`lumot. 3. Ergash gapli qo'shma gaplar tasnifi.

Ma`lumki, ergashgan qo’shma gaplarda ikki yoki undan ortiq sodda gaplar o'zaro hokim-tobelik munosabati orqali bog’lanadi. Ergash gap bosh gapga tobe bog’lanib, bosh gapdagi biror bo’lakni izohlab keladi. Bosh va ergash gap grammatik hamda mazmunan jips bog’lanib, yaxlit birlikni tashkil etadi va umumiy bir fikrni ifodalaydi. Ular o’zaro fe`lning amaliy shakllari (sifatdosh, ravishdosh va shart fe`li),yordamchi so’zlar orqali munosabatga kirishadi. Ergashgan qo'shma gaplarning guruhlanishi ergash gapning bosh gapdagi qaysi bo'lakni izohlab kelishiga qarab belgilanadi. Eski o’zbek tilida ham ergash gapli qo’shma gaplarning yuqoridagi turlari qayd qilinadi. Quyida ularni ko’rib o'tamiz. Ega ergash gapli qo’shma gaplar. Ma`lumki, ega ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan egani izohlab, to'ldirib keladi. Eski o’zbek tilida ega ergash gap bosh gapga quyidagicha bog’langan. 1. Hozirgi o’zbek tilidagidek, fe`lning shart mayli formasi yordamida: har kim padshSh bolsa. 2. -r(-ar, - er, -ur, -ur) affiksli sifatdosh formasi yordamida: Ul chin svzni palganga catar, durriu saminni najasatSha atar (Nav. MK). 3. Fe`lnyng anikdik mayli formasi yordamida: Har kishi kim tiriklik manziuliuga kelibtur, axiur dunya gamxanasiudiun kechkusidur (BN). Kesim ergash gapli qo’shma gaplar. Kesim ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan kesimini izohlab, bosh gapga hozirgi uzbek tilvdagidek, - ki,-kim boglovchisi orkali boglangan. Bosh gapning kesimi vazifasida ^ozirgi uzbek tilida shu olmoshi keladi. eski uzbek tilida esa ko’proq. bu, bular, ul u andac kursatish olmoshlari qo’llangan. To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar . Ma`lumki, to’ldiruvchi ergash gaplar bosh gaplardagi tuldiruvchi mavkei (poziciyasi)ning ma`nosini tuldirib keladi va bosh gapga –ki -kim shakliy vositasi orkali bog’lanadi. Hozirgi uzbek tilida tuldiruvchi ergash gaplar bosh gapga fe`lnyng shart mayli yxakli, deb yordamchisi, -mi,chi,-ku yuklamalari va -ki boglovchisi yordamida boglanadi. eski uzbek tilida esa asosan -kSh-kim vositasida boglangan.

Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar. Ma`lumki, aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi anikdovchi vazifasida kullangan ayrim suzlarning ma`nosini konkretlashtirib keladi. Anikdovchi ergash gap kupincha bosh gapdagi predmet belgisini uning xarakati yoki holatiga ko'ra aniqlaydi. Ba`zan aniklanayotgan bulak shaklan ifodalanmasligi ham mumkin. Lekin mazmunan u tulik, anglashinaveradi: Andak eshitildikim, Astrabadda alamdiun vtubtur (Nav.MN). Mazkur misolda bosh gap tarkibidagi aniklanayotgan bulak (xabar) shaklan ifodalanmagan. Anikdovchi ergash gap bosh gapdagi aynan ana shu ifodalanmagan sub`ektni anikdab, izo^lab kelgan. Implicit sub`ekt andac havola bulagi orkali anglashilib turibdi. Sabab ergash gapli cushma gaplar. Bunday gaplarning mazmuni sabab munosabatidan iborat. ergash gap sabab vokeani, bosh gap undan kelib chik,adigan natijani ifodalaydi. Bunday ergash gaplarda sodda gaplarning semantik munosabatida ul jiuuattiun, bu jShattiun leksik birikmalarining semantikasi mu^im ax;amiyatga ega. Bu vositalar bosh gapning boshida .kelib, sabab holi semantik vaziyatini egallaydi. Sabab vok,ea ana shu vositalar yordamida natija vokeaning ichiga kiradi. Sabab vokea, ya`ni shart ergash gap oldin, undan sung bosh gap keladi. Chunki sabab vok,ea ifodalangandan sung ul jiuuattiun, bu jiu^attiun vositalari bilan asosiy denotatning yuzaga chik,ish sababi izoxlanadi. Misollar: Bard lafziudiun achchiugiu kelur erdi, bu jiu^attiun aca tashvish berurlvr erdi (Nav.MN). Chun siznic tabugiuciuzda davlatxscliug svzini ayturga ma`murmen, ul jiu^attiun gustShliug bild arzadasht bitildi (Nav. Mnsh). Sabab ergash gap bosh gapga -km, nim vositasida ham boglanishi mumkin. Bunday kushma gaplarda bosh gap ergash gapdan oldin joylashadi: Maet maraziuda tajniu aniuc carniuga coydiukim, Darabca domiula erdi (Nav. TMA). Hozirgi o’zbek tilida ham sabab ergash gaplar bosh gapga ba`zan -ki vositasida boglanadi. Lekin yukoridagi misoldan farkli ravishda, ergash gap bosh gapdan avval joylashadi: Ayol borki, olam munavvar.

Ergash gapning kesimi buyruk, maylidagi fe`l shakli Oilan ifodalanadi. Bosh gap bilan -ki (-nim) vosit shakliy sintagmatik munosabatda buladi: Mazlumga baxshayish korguzki, zalimdiun asayish kvrgey-sen (Nav.MK,). To’siqsizlik ma`nolarini ifodalashda ergash gap tarkibidagi agar, agarchi boglovchilari katta rol` uynaydi. Shu bilan birga, denotatlar tarkibidaga ayrim leksik vositalar ham axamiyatli hisoblanadi. Bunday gaplarda bir paytning uzida ikki xil munosabat, ya`ni, ham shart munosabati, ham tusiksizlik munosabati mavjud buladi. Chunki «to’siqsizlik» deganda, muayyan shartning tegishli vokeaning yuzaga kelishida tusik bulmasligi nazarda tutiladi. Bunda shart munosabati bevosita emas, balki bilvosita ishtirok etadi. Payt ergash gapli qo’shma gaplar . Ma`lumki, payt ergash gapli qo’shma gaplarda, asosan, ikki denotativ voqea ifodalanib, ularning biri ikkinchisining ichiga payt bildiruvchi so’z sifatida kiradi. Shuning uchun ham ikki denotativ voaea o'rtasidagi munosabat payt munosabati sifatida reallashadi va bu munosabat ifodalangan qo’shma gap payt ergash gapli qo’shma gap sifatida baholanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. Borovkov A.K. Leksika Sredneaziatskogo tefsira XII —XTII vv. M. r Izd — vo «Nauka», 1963. 5. Blagova G.F. Tyurskoye skloneniye v arealno— istoricheskom osveshenii. M., fed —vo «Nauka», 1982. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Kesim tobe gapli qo'shma gaplar.

Ergash gaplar va ularning tasnifi

Qadimgi turkiy tilda qo’shma gaplar

Qo’shma gapni o’qitish usullari

Bir bosh bo'lakli gaplar.Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti