Ergash gaplar va ularning tasnifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.5 KB

Ko'chirib olish

Ergash gaplar va ularning tasnifi Reja: 1. Ravish ergach gap 2. Sabab ergash gap 3. Maqsad ergash gap

$Ergash gaplar anglatgan mazmuni, shakllarini va bosh gapga bog'lanish usuliga ko'ra tasnif etiladi. Tasnif jadvali. Guruhi Ma'no xususiyati t\r Ergash gapning turlari Birinchi guruh Bosh gaplardagi mazmuni mavhum olmoshni izohlaydigan gaplar 1. 2. 3. 4. Ega ergash gap Kesim ergash gap To ' ldiruvchi ergash gap Aniqlovchi ergash gap Ravish ergash gap O ' rin ergash Ikkinchi guruh Bosh gapdagi ish harakatning belgisini bildiradigan gaplar 7. 8 . 9. Payt ergash gap Sabab ergash gap Maqsad ergash gap Miqdor ergash gap Shart Uchinchi guruh Bosh gapdagi mazmunni 12. 13. 14. Natija ergash gap To'siqsiz ergash gap O'xshatish ergash gap Ega ergash gap. Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan ega bo'lagini izohlab, kim? nima? so'roqlariga javob beradigan ergash gap turi ega ergash gap deyiladi.Ega ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar orqali bog'lanadi. 1.Ergash gapning kesimi shart mayli shaklida bo'ladi, bunda bosh gapning egasi u, shu o'sha, o'zi kabi olmoshlar bo'lib keladi. Masalan: Kimki halol mehnat qilsa u Vatanimiz tomonidan taqdirlanadi. (Gazetadan.) Kim ko'p o'qisa, u ko'p biladi. Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidur. (Bobur.) 2. Ergash gapning kesimi aniqlik mayli shaklida bo ' ladi . Masalan : Kim Vatan uchun jon fido qilar ekan , u xalq qalbidahamisha yashaydi . 3. Ega ergash gap bosh gapdan keyin kelib , bosh gapda - kubog ' lovchisi yordamida birikadi . Bosh gapning kesimi ko'proq borso'zi bilan yoki sifat bilan ifodalanadi. Masalan: Shunisi borki, bizbu yil universitetni tamomlash arafasida turibmiz. Shu narsa borki, 'Ta'lim to'g'risida" Qonun hayotga izchil tadbiq etilishi lozim. Kesim ergash gap. Bosh gapdagi mazmuni mavhum olmosh kesimni$

izohlaydigan ergash gap turi kesim ergash gap deyiladi. Kesim ergash gap bosh gapga quyidagicha bog'lanadi. 1. Bosh gapning kesimi shu, shunday kabi so'zlar bilan ifodalanadi. Ergash gap bosh gapga -ki bog'lovchisi yordamida birikadi. Masalan: Toleyim shuki, baxtni topdim elni ko'roldim. (H.O.) Vazifamiz shundaki, paxtani o'z vaqtida parvarish qilishdir. (Gazetadan.) 2. Bosh gapning kesimi "chiqish kelishigidagi olmoshdan iborat"shaklida ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Bugungi ishimiz shundan iboratki, har- doim.dushmanlardan ogoh bo'laylik. (Gazetadan.) Misollarni solishtiring: Oramizdagi farq shuki, men nima uchun ishni qilayotganimni bilaman, ammo sizlar bilmaysizlar. (A. Q.) Sizdan umidim shumidiki, ko'pchilikning fikriga qarshi turasiz. (A. Q.) To'ldiruvchi ergash gap. Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan to'ldiruvchini (yoki bosh gapdagi qo'llanmagan to'ldiruvchiiii) aniqlashtiradigan ergash gap turi to'ldiruvchi ergash gap deyiladi. To'ldiruvchi ergash gap, asosan. nimani? kimni? kimga? nimaga? kabi so'roqlardan biriga javob bo'ladi. To'ldiruvchi ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi: 1 .Ergash gapning kesimi odatda shart mayli shaklida bo'ladi va ergash gap tarkibida kim, kimki, nima olmoshi kelib, bu olmoshlar bosh gapdato'ldiruvchi vazifasida kelgan u. shu, o'sha olmoshiga mos keladi. Masalan: Uydagilar nimani buyursa shuni bajar.(H.N.) Siz kimni ko'rsatsangiz, men shunga, roziman. Kimki bo'lsa ' dilozor, undan elu-yurt bezor. (Maqol.) 2.Ergash gap bosh gapga -ki bog'lovchisi yordamida bog'lanadi va bosh gap tarkibida shu olmoshi bo'lib ergash gap o'sha olmoshning ma'nosini ochadi. Masalan: Bilib qo'yki, seni Vatan kutadi. (G'.G'.) Ona biladiki endi har sahar, butun Vatan bo'ylab to'Iishar bahor. (H. 0.) Ko'pincha bosh gap tarkibidagi olmosh ishlatilmaydi. Masalan: Kisliilar istaydiki, hamisha ravshan bo'lsin kuni-kuni ertaklar, kuni-kuni istiqbol. (G'.G') Aniqlovchi ergash gap. Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan aniqlovchi

izohlagan ergash gap turi aniqlovchi ergash gap deyiladi. Aniqlovchi ergash gap qanday? qaysi? kimning? kabi so'roqlariga javob beradi va bosh gapning olmosh bilan ifodalangan biror bo'lagining belgi, xususiyatini aniqlaydi. Aniqlovchi ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi: 1 .-ki ergashtiruvchi bog'lovchisi yordami bilan. Bu bog'lovchi bosh gapning kesimiga qo'shilib keladi va bosh gap tarkibida ko'proq shunday so'z ergash gap tarkibida bu, uning kabi olmoshlari yoki bunday so'zi bo'ladi. Masalan: Shunday inson haqida gapirginki uning har bir so'zi bebahodir. (O.) Dunyoda shunday odamlar borki. ulaming hayot yo'lidan ibrat olsa arziydi. (Gazetadan.) 2. Short maylidagi fe'l bilan. Bu fe'l aniqlovchi ergash gapning kesimi bo'lib keladi. Ergash gap tarkibida qaysi, qanday, kimning, kirn kabi olmoshlar, bosh gap tarkibida esa shunday, shu, o'sha, uning olmoshlari bo'ladi. Masalan: Kimning ko'ngli to'g'ri bo'lsa, uning yo'li ham to'g'ri bo'ladi. (Maqol.) Kim ko'p kitob o'qisa o'shaning bilim doirasi keng bo'ladi. Ravish ergach gap Bosh gapdagi voqea-hodisaning, harakatning qay tarzda yuzaga kelishi va bajaruvchini bildiradigan qo'shma gap ruri ravish ergash gap deyiladi. Ravish ergash gaplar qanday? qay tarzda? qanday qilib? kabi so'roqlardan biriga javob beradi. Ravish ergash gapning kesimi -b, -ib qo'shimchasi bilan yasalgan ravishdosh yordamida ifodalanadi. Masalan: Qorong'i kechada ko'kka ko'z tikib. Eng yorug' yulduzdan seni so'rayman. (Ch.) Ergash gaplarning bu turi ayrim hollarda payt, sabab ma'no nozikligiga ham ega bo'ladi. 1. Rayt ma'no ottenkasi: Oydin kechalarda ko'kka ko'z tikib, Yorug' yulduzlardan seni kutdim men. (Ch.)

2. Sabab ma'no ottenkasi: Shu payt tashqaridan birdan shovqin-suron ko'tarilib, ko'zga hujum boshlandi. (Ertakdan.) O'rin ergash gap. Bosh gapdagi ish-harakatining yuzaga kelish, boshlanish, yo'nalish o'rnini ifodalovchi ergash gap turi o'rin ergash gap deyiladi. O'rin ergash gap qayerda? qayerga? qayerdan? kabi so'roqlardan biriga javob bo'ladi. O'rin ergash gapli qo'shma gaplarning bosh gapi ergash gaplar tarkibida u yerga, u yerda, u yerdan, shu yerga, shu yerdan, o'sha yerdan ergash gaplar tarkibida esa qayerda? qayerga? qayerdan? kabi so'zlar bo'ladi. O'rin ergash gapning kesimi shart yoki buyruq maylidagi fe'l bilan ifodalanadi. Masalan: Ko'z qayerda bo'lsa, mehr ham o'sha yerda bo'ladi. (Maqol.) Qayerda kurash bo'lmasa, u yerda o'sish ham bo'lmaydi. Katta karvon qayerdan yursa, kichik karvon ham o'sha yerdan yuradi. Payt ergash gap. Bosh gapdagi ish -harakatining yuzaga kelish va bajarish paytini bildiradigan ergash gap tun payt ergash gap deyiladi.- Payt ergash gap qachon? qachongacha? qachondan buyon? kabi so'roqlarga javob beradi. Payt ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi: 1. - gach ( kach - qach ): Ul ketgach kunchiqar yorug ' liksochib .( Ch .) Bir oz vaqt o'tgach dala chetida chang ko'tarildi.(Gazetadan.) 2. - guncha (-g'uncha, -guncha);Targ'ona tong otguncha (Xaziniy). Ota suv bo'yida dam olguncha qiz yangi yer mevalarinikeltirdi. (Sh.R.) 3. -da qo'shimchali sifatdoshlar: Gulga to'lib bahor kelganda,havas uyg'ondi (H.O.) Elmurod derazalaridan yorug' tushib turganuylarning yoniga kelganda, qandaydir yoqimli musiqa eshitildi. (PT.) 4. -dan qo'shimchali sifatdoshdan keyin beri, buyon, so'ng,keyin kabi so'zlarni keltirish orqali: Senga ko'ngil qo'ygandan beri,ko'zlarimga uyqu kelmaydi. (H.O.) Sen kelgandan buyon, uydatinchlik yo'qoldi. 5. -r+(ar)+ekan: Jilam daryosida suzar ekanmiz, qirg'oqlardasurnay sadolari, yoqimli qo'shiqlar yangradi. (Sh.R.) 6. -gap+dan keyin (so'ng): Suhbat tugagandan keyin, odamlartarqalishdi. (A.Q.) Mustaqillikdan so'ng, shahrimiz yanada obodbo'ldi. (Gazetadan.)

7. Sifatdoshdan keyin ekan, edi to'liqsiz fe'llarni yoki paytda,chog'da, vaqtda, so'zlarini keltirish orqali: Eng gullagan yoshlik chog'imda, Sen ochilding ko'ngil bog'imda. (H.O.) Sabab ergash gap Bosh gapdagi ish-harakatining yuzaga kelish va bajarilish, bajarilmaslik sababini ifodolaydigan ergash gap turi sabab ergash gap deyiladi. Sabab ergash gap nima uchun? nima sababdan? kabi so'roqlarga javob beradi. Sabab ergash gap bosh gapga quyidagicha bog'lanadi: 1. Sifatdoshdan keyin uchun ko'makchisini keltirish orqali:Dunyoni tark etmagayman, Dunyoda sen bor uchun. (E.V.) Kichik ariqqa suv kelmagani uchun Gulnor chelak ko'tarib katta ariqqa jo'nadi. (O.) 2. Sifatdoshdan keyin egalik qo'shimchasi va, sababli, tufayli so'zlarini va, dan chiqish kelishik qo'shimchasini keltirish orqali:G'ulomjon uzoq uy surib ketgani sababli, suhbat uzilib qoldi. (A.Q.) Men kechikkanligim tufayli sayohatga borolmadim. 3. Ergash gapning kesimi "gan+dan" shaklida ifodalanadi vaorada egalik qo'shimchasi keladi. Alisher ish bilan band bo'lganidan, darsga o'z vaqtida yetib kelolmadi. Kumush juda xafa ko'ringanligidan uning ko'nglini ochmoqqa to'g'ri kelar edi. (A. Q.) 4. Chunki , shuning uchun ergashtiruvchi bog'lovchilariyordamida: Yovlarida osmon tutundir, Shuning uchun bag'ri butundir. (H.O.) Har kun ortar ko'zlarimda nur, shuning uchun yo'q aslo g'amim. (H.O.) Biz erkin yashaymiz, chunki bu mustaqillik sharofatidir. (Gazetadan.) 5. - gach orqali : Zayniddin shikoyatlanib qistagach u tokchadanxatni olib , do ' stining qo ' liga tutqazdi . ( O .) 6. - fe'lning bo'lishsizlik shakli -may orqali: Yer ko'karmay, elto'ymas.

(Maqol.) 7. - shekilli so'zi orqali: Oysulton to'g'ri gapirdi shekilli, hammajim qoldi. (S. A.) 8. - sa+kerak: Majlis ko'p davom etgan bo'lsa kerak, Sergeytez qaytdi. (P.Q.) 9. - mi orqali: Oyoqlari yerga yopishib qoldimi, sira qimirlay olmadi. (As.M.) Maqsad ergash gap Bosh gapdagi harakat yoki voqeaning qanday maqsad bilan yuzaga kelishini bildiradigan ergash gap turi maqsad ergash gap deyiladi. Maqsad ergash gap nima uchun? qanday maqsadda? kabi so'roqlarga javob beradi. Bosh gapga quyidagi vositalar orqali birikadi. l.-deb, sin deb, -di deb, -ar deb? -sa deb: Ishonchimni oqla deb, qo'llarga berding qurol. (U.) Tog'day og'ir bilak berdim, dushmanni mushtlasin deb. (H.O.) Mustaqillik bo'ldi deb, baxshilar aytar qo'shiq. Kclasiz deb, ko'z tutdim. (Qo'shiqdan.) Seni kelar deb, kutib o'tiribman. 2. -mi+ekan+deb: Baxtim bormi ekan deb, kelaverdilarbari. (H.O.) 3. -deya: Vatan ozod, turmush farovon bo'lsin deya, mehnatqilamiz. (H.O.) 4. -uch: Ishdan kech kelgani uchun, uy ishlariga yordam beraolmadi. Mustaqillik bo'lgani uchun, shahar va qishloqlarimiz toborachiroy ochmoqda. (Gazetadan.) 5. -toki: O'tni lovillating, toki batamom kuydirsin, kul qilsindushmanimizni. (O.) Miqdor-daraja ergash gap. Bosh gapdagi voqeani uning hajmi va darajasiga ko'ra o'lchab ko'rsatadigan ergash gap turi miqdor -daraja ergash gap deyiladi. Miqdor -daraja ergash gap tarkibining kesimi shart mayli shaklida bo'ladi. Bunda ergash gapdagi qancha? qanchalik? nechog'lik olmoshlari bosh gap tarkibida kelgan shuncha, shunchalik, shu chog'li, shu qadar kabi so'zlariga mos keladi. Bunday ergash gaplar bosh gapga quyidagi vositalar orqali birikadi: 1. -sa, gan sari, gan sayin: Yerga qancha ko'p ishlov berilsa, shunchalik hosil mo'l bo'ladi. Ahmad qanchalik kuch sarflagani sari, ish shunchalik chekinardi. 2. -ki (shunday, shu qadar. shunchalik. shu darajada): Konvert ustidagi adreslar

ham, familiyalar ham shunday chiroyli qilib yozilganki, har qanday kishining havasi keladi. (R. R). Shart ergash gap. Bosh gapdagi voqea-hodisaning qanday shart bilan yuzaga kelishini bildiruvchi ergash gap turi shart ergash gap deyiladi. Shart ergash gap aniq voqea-hodisani (- sa) mo'ljallangan voqea hodisani(-sa edi, unda edi,) ifodalaydi. Masalan: Agar o'z tilingni ko'zlasang faqat, Diyoringda kimsa topolmas rohat. (S. Sh.) Shart ergash gaplar bosh gapga quyidagicha birikadi: 1. -sa. –sa edi: Vatan, vatan deya jonim tanimdan o'lsa ravon, Banda na g'am, qolur avlodima o'yu vatanim. (A.Av.) Agar jurmu gunoh bo'lsin desang oz, Tilingni saqla g'iybatdan qishu yoz. (A. Av.) Sen kelmasang, bo'lmaydi bahor. (HO.) 2. - r- ar + ekan, dan- ekan, moqchi ekan: Qarorlarimiz bajarilarekan, hamma narsa mo'1-ko'l bo'lib ketadi. 3. -mi: Intizom bo'shashdimi, ishda unum bo'lmaydi. (U.) 4. bo'Imasa, yo'qsa: Darvozang och, yo'qsa boshing olaman.("Avazxon" dos.) 5. -may: Yer ko'karmay, mol to'ymas (Maqol.). 6. Bo'lay desang: Bo'lay desang sen odamga teng, qo'linggaqurol ol! (H.O.) 7. sinki : Ko'zimga tuproq to'lsinki, sem xor qilsam.Natija ergash gap. Bosh gapdagi harakatning. belgining natijasini va voqeaning xulosasini ifodalovchi ergash gap turi natija ergash gap deyiladi. Natija ergash gap bosh gapdagi shunday, shuncha,shu qadar, shunchalik, chunon, bilan kabi so'zlaming mazmunini aniqlashtiradi. Bosh gapning kesimiga -ki bog'lovchisi qo'shiladi, ergash gap tarkibida ba'zan natijada, oqibatda so'zlari keladi.

Misollar: Shunday ishlaylikki, yakkacho'pdagilar qoyil qolsin.(S.A.) Saidaning ta'bi shu qadar ochildiki. o'rnidan turib o'tirishga majbur bo'ldi.(A.Q.) To'siqsiz ergash gap. Bosh gap va ergash gapdagi mazmun bir-biriga zid bo'lsa ham, shu zidlikka qaramay. bosh gapdagi voqea-hodisaning yuzaga kelishini ifodalovchi ergash gap turi to'siqsiz ergash gap deyiladi. To'siqsiz ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi: 1. - sa ham , - sa hamki : Mirzo Ulug ' bek allaqanday sovuqbo ' lsa ham , butun umri o ' tgan bu ko ' hna saroy bilan abadul - abadvidolashayotgani esiga tushib beixtiyor to ' xtadi .( O . Yo ) Bo ' lsangyigit , bo ' lsang hamki chol , qo ' lingga qurol ol ! ( H . O .) 2. -ganda ham -sa -da: Bu haqda Nosirov gapirgandan ham, bufaktni tahlil qilib berganda ham, Saida e'tibor qilmagan edi. (A.Q.)Garchi u o'z aybini tan olsa-da, hali uning bo'yi eggik yo'q edi? 3. -gan -da, gani bilan: Lablari kulmoqchi bo'lgani bilan qovoqlariosig'liq edi. (S. A.) 4. -masin: Ona ishdan qanday tashvish bilan qaytmasin, shuqizlarini ko'riboq ko'ngli yozilar edi. (As. M.) 5. -i (b), gani holda ham: Dunyo go'zal ko'rinar menga, o'ziqancha eski bo'lsa ham. (H.O.) O'xshatish ergash gap. Bosh va ergash gapdagi voqealar, shaxslar va harakatlarni bir-biriga qiyoslab, chig'ishtirib ifodalovchi ergash gap turi o'xshatish ergash gap deyiladi. O'xshatish ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi: 1. -O'xshatish ma'nosi: day, dek: Erkalanib yotadi u Vatantuprog'ida, yosh bolayotganiday onaning quchog'ida. (H.O.) 2. -ki, go'yo, xuddi: Paxta maydoni oppoq, go'yo daladachodir yozilgan. (Gazetadan.) Bo'lajak farzand Ozodani ungashunchalar yaqinlashtirib qo'ygan ediki, go'yo u Ozoda, Ozoda esaMurod bo'lib ko'rinardi. (S. A.) 3. -go'yo, -go'yoki: Yurak hayajonda, go'yoki quyosh, boshharakatni berganday qonga. (G'.G'.) 4. Chog'ishtirish ma'nosi: -sa,-guncha: uning ko'ngli qandaytoza bo'lsa, ismi ham shunday toza. (O.)

Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ergash gapli qo’shma gaplar

So`z – gaplar. Ularning ma`noviy guruhlari

So‘z gaplar

So’z–gaplar