Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
So`z – gaplar. Ularning ma`noviy guruhlari
So`z – gaplar. Ularning ma`noviy guruhlari
Yuklangan vaqt:
24.01.2024
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
61 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
So`z – gaplar. Ularning ma`noviy guruhlari
So`z birikmаsi
So`z birikmasi
So`z turkumlari tahlili
Ravish so`z turkumi
![So`z -gap, bo`laklarga ajratilmaydigan gap, semantik-funksional shakllangan so`z -gap (SFSHSG), [WPm] qolipi, [W ∧ ] qolipi, modal so`z-gaplar, undov so`z- gaplar, tasdiq/inkor so`z – gaplar, taklif/ishora so`z-gaplar, sof so`z-gaplar, so`z- gaplashgan so`zlar, so`z-gaplashayotgan so`zlar, so`z- gapsimon so`zlar, so`z- gaplarning boshqa so`z turkumlari bilan aloqalari. O`zbek formal tilshunosligida so`z - gaplarning mohiyati, turlari, ularning leksik materiali tavsifi, qo`llanish xususiyatlari yetarlicha emperik asosda o`rganilgan. Shakl - vazifaviy tilshunoslikda gapning eng kichik qurilish qolipi [WPm] sifatida talqin qilingach, ziddiyatli, izohtalab nuqtalarga ega bo`lgan so`z - gaplarga ham lison / nutq ixtilofi nuqtai nazaridan yondashish zarurligi ayon bo`lib qoldi va har bir gapning til bosqichida o`z qolipi mavjud bo`lgani kabi so`z- gaplarning ham o`ziga xos muayyan bir lisoniy qurilish qolipi bo`lishi shart va zarurligi e`tirof etildi. “Bo`laklarga ajratilmaydigan gaplar” yoki so`z - gaplar umumiy atamasi ostida birlashtiriladigan gaplarning alohida belgilari mavjudki, ular shu belgilari bilan mustaqil so`zlardan, yordamchi so`zlardan, sodda yoxud qo`shma gaplardan farq qiladi. Bular quyidagilar: 1. Mustaqil holda gap bo`la olish belgisi. 2.Gap tarkibida shu gapning biror bo`lagi bilan sintaktik aloqaga kirisha olmaslik bel gisi. 3.O`ziga xos g`ayrioddiy ma`noga ega bo`lish belgisi. 4.Bog`lamalar bilan birika olmasligi va shuning uchun mayl, zamon, shaxs/son shakllariga ega emaslik belgisi. So`z - gaplar deganda shu to`rt asosiy belgi bilan bir majmuaga birlashtiruvchi hodisalar tushuniladi. 1.Mustaqil holda alohida gap bo`la olish belgisi. Bu belgi 4-belgi bilan chambarchas bog`langan. O`zbek lisoniy tizimi gapda ma`lum bir axborotni tashuvchi tasdiq/inkor, mayl/zamon va shaxs/son ma`no va munosabatlarini ifodalovchi tarkibiy qismlar zarur bo`lishini talab etadi. So`z- gaplarda bunday tarkibiy qismlarni alohida - alohida ajratish mumkin emas. Lekin ular ham gap bo`la oladi, chunki kesimlik shakllari ma`no va munosabatlari so`z -gaplarning](/data/documents/72b87e79-6ee4-4b8d-93ec-2bb9984db9c3/page-2.png)
![o`zida mujassamlangan va ularning ichki mohiyatini tashkil qiladi. “Bunday gaplarda kesimlik kategoriyasi ma`nolari va kesimlik ─ gap markazi vazifasida kelish ─ fikrni shakllantirish, uni ifodalash yo`q emas, bor. Ular gap sifatida voqelanuvchi so`zning leksik ma`nosida mujassamlashgan. Shu sababdan bunday gaplarda kesimlik mavjud, ammo kesimlik shakli ifodalanmagan” [3, 20-21;]. 2. Demak, so`z-gaplar mustaqil gap bo`la olish “qobili yatiga” ega bo`lganligi uchun bu so`zlarga nisbatan “semantik funksional shakllangan so`z - gaplar” atamasi qo`llaniladi. Bu atamadagi “semantik” tarkibiy qismi hodisaning lug`aviy (ma`noviy) tomoniga ishora qilib turadi. Bunda gap markazi mavqeida kelgan leksemalarning ikki tabiiy xususiyati namoyon bo`ladi, ya`ni bunda leksik birlik ham so`z, ham gapdir. Bu atamaning “funksional” tarkibiy qismi es a s o `z - gapl a rni ng sintak t i k vazifa bajarishi f a qa t gap m ar k a z i v a z i fa sid a ke l a ol i shi bil an che garal a nganligini ifod alaydi . Dem ak , s emanti k-fu nksi onal shakllangan gaplar grammatik shakllangan gaplar ([WPm])dan farq qiladi va kesimlik ma`nolari so`z-gaplarda leksik birlikning yoki atov birligi [W]ning o`z ida mujass amla nganli gi tu fa yl i so`z-g apla rnin g lisoni y qu rilish qolipi [ W ∧ ] sifatida berilgan. 3.So`z-gaplarning o`ziga xos g`ayrioddiy lug`aviy ma`noga egaligi. Bu xususiyat quyidagilarda namoyon bo`ladi: 1.Ma`no imkoniyatlari chegaralangan. 2.O`zida grammatik shakllarni talab etmaydi. 3.Boshqa so`zlar bilan birikish qobiliyatlaridan mahrum. 4.Gapda bajara oladigan vazifasi cheklangan. Shuning uchun ham bu leksemalar boshqa leksemalarga nisbatan g`ayrioddiy, biroq ma`no va vazifa jihatidan alohida barqaror til birligi hisoblanadi. Aytib o`tilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ot, sifat, son, olmosh, fe`l, ravish, taqlidlar kabi so`z turkumlari gapning istagan bir bo`lagi vazifasida kela olsa, so`z-gaplar gap (yoki uning markazi) vazifasida kela olishga xoslangan, bog`lovchi, ko`makchi, yuklamalr esa sintaktik aloqani ifodalash uchun xizmat qi l adi. S o `z - gapl ar o `z i chi d a bi r ne cha m a`no vi y g uru hlarga ajraladi : 1.Modallar. 2.Undovlar. 3.Tasdiq/inkor so`zlar. 4.Taklif/ishora so`zlar.](/data/documents/72b87e79-6ee4-4b8d-93ec-2bb9984db9c3/page-3.png)
![So`zlovchining bayon etilayotgan fikrga munosabatini ─ qat`iy ishonch, gumon, taxmin kabi ma`nolarni ifodalab keladigan so`zlar modal so`zlardir. Ularga xullas, demak, chamasi, tabiiy, ehtimol, shubhasiz, shekilli kabi so`zlar misol bo`ladi va bular formal tilshunosligimizda batafsil o`rganilgan. Kishilarning his-tuyg`ularini, haydash, to`xtatish kabi xitoblarni, buyruqlarni ifo d al a yd i g an so `z -gapl arni ng ko `ri ni shi undov so`zlardir. His -tu yg `u undovl ari ga oh, voy , eh, bar akall a, r ah mat , of arin k abi s o`zlar, bu yruq -x i t o b undovl ari ga pi sht , beh-b eh, pis h-pis h, chuh kabi xitob s o`z l ar kiradi. So `z -gapla rni ng uc hi nchi m a`novi y gur uhi b o`l gan tasdiq/inkor so`zlar ko `pin cha m o d a l l a r t a rki bi da o`r ganil gan. H a, ma yli, x o` s h, xo` p so `z l ari t as di qni, yo` q, mut l aqo, as l o, si ra so `zl ar i i nkorni i fodal ovchi so `z - gapl ardir. Taklif/ishora so`zlarga qo`llanishi tana a`zolarining maxsus harakatlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan ma, mang, qani, marhamat so`zlari kiritilgan. Ular tinglovchiga qaratilgan bo`lib, uni biror ish-harakatni bajarishga undaydi. So`z- gaplar shunday hodisalar guruhiki, ularning juda ko`pchiligi boshqa so`z turkumlaridan tarixiy taraqqi yot jarayonida o`ziga xos nutqiy q o`l lanish natijasida shakllangan va rivojlangan. Chunonchi, so`zsiz, tabiiy so`zlari sif atd an , albat t a rav i shd an o `s i b chi qga n bo`l sa, har qala y, har hol da m o d al so`zlari so`z birikmalaridan, nasib bo`lsa, xudo xohlasa kabilar gaplardan kelib chiqgan. Sof so`z-gaplarga albatta, alhamdulilloh; eh, hoy, oh, o`h; ha, yo`q, mutlaqo; ma, mang kabi modal, undov, tasdiq/inkor, taklif/ishora so`zlari mansubdir. O`zbek tilshunosligida so`z-gaplarni lisoniy jihatdan o`rgangan R.Bobo kalon ovni n g tadqi qot is hi d a s of s o `z -gapl ar , [ W ∧ ] -las h gan (modallashgan, undovlashgan tasdiq/inkorlashgan, taklif/ishoralashgan) so`zlar, [ W ∧ ]-las ha yot gan (m odalla sh a yot ga n, undovl ash a yot gan…) so `zl ar, [W ∧ ]-s i m o n (modalsimon…) so`zlar va ular nutqiy voqelanishlari mufassal o`rganilgan [1, 9-15;]. [ W ∧ ]-lashgan (so`z-gaplashgan) so`zlar o`z semantik- funksional xususiyatlari bilan har xil guruhning markaziy leksemalariga juda yaqin turadi, lekin o`z aloqasini boshqa so`z turkumlaridan to`la - to`kis uzmagan bo`ladi. Chunonchi, modallashgan so`zlarga chamasi, chog`i, ehtimol ;](/data/documents/72b87e79-6ee4-4b8d-93ec-2bb9984db9c3/page-4.png)
![undovlashgan so`zlarga ura, olg`a, dod, voydod; tasdiq/inkorlashgan so`zlarga bo`pti, ma`qul, aksincha, mutlaqo ; taklif / ishoralashgan so`zlarga qani kabi leksemalar misol bo`l adi. [W ∧ ]-l ash ayo t g an (so `z-ga pl as ha yo t gan ) so `z l ar s o `z-ga pl arga t o `l a -to`kis o`tgan bo`lmaydi va so`z-gaplarga o`tishning “yarim yo`li”da turgan so`zlardir. A.M.Peshkovskiy “Ayrim sifatlar sifatlardan uzilib to`la-to`kis otlarga o`tib ketgan bo`lsa, ayrim sifatlar otlarga o`tishning yarim yo`lida turibdi” deb ruscha “ мороженое ” va “ больной ” so`zlarini misol keltiradi. Bu o`rind a m odall as hayot ganl a rga b al ki, hatto, af tidan; un dovl ash a yot ganl a r ga yashang, voy o`lay; tasdiq/inkorlashayotganlarga durust, to`g`ri, rost, aslo, hargiz; taklif/ishoralashayotganlarga mana mundoq k abi so`z la rni misol kel t i ri s h mu m ki n. Chuno nchi, 1. Bal ki , s i z ayt ars i z ni ma bo` lganini ? (P .O.) 2. N af s i uc hun ema s, bal ki qa dri uch un yi g` laydi-da (O `.Us. ). 3. - Qa yer g a boris h,kim ga u chr as hi shn i u yaxshi biladi . – T o` ppa-t o` g` ri (Ch.A yt .). 4. Hi l ol a gapning to` g` risini aytdi (O `.Us.). Gaplarid a [W ∧ - lashayotgan] so`zlar (1-3-gapda) qo`llanilgan. [W ∧ ]-simon (so`z-gapsimon)lar deganda mohi yatan so`z-gapla r bo `lm agan l ug`avi y bi r l ikl arnin g s o`z -gap v azif as ida k el i s h i t us hunil adi . Jumladan, modalsimonlarga shunday qilib, baxtga qarshi, tovba, xudo saqlasin; undovsimonlarga erkalash ma`noli asalim, oppog`im va undalma ma`noli ey, do`stlar kabi; tasdiq/inkorsimonlarga xuddi shunday, hech qachon, noto`g`ri kabi; tak lif / ishorasimonlarga boshlang ko`rini shli so`z lar misol bo `la di. Qisqasi, so`z-gaplarning leksik-semantik turlari bo`lmish sof so`z-gaplar o`zlari tarixan kelib chiqadigan so`z turkumlaridan batamom uzilgan bo`lib, ularning ko`pchiligi ravish, sifat, ot sifatida m utlaqo q o`llanilm a ydi. S o`z-gaplashgan unsurlar esa o`zlari tarixan kelib chiqgan so`zlar bilan omonimik munosabat hosil qiladi va o`z aloqasini boshqa turkumlardan to`la uzmagan bo`ladi. So`z-gaplashayotgan unsurlarga o`zi boshqa so`z turkumi (ravish, sifat, olmosh, son, fe`l)ga tegishli, lekin so`z-gaplarga xos ma`no va vazifalarda q o ` l l a n i l a oladigan birliklar kiradi va bularning so`z-gapsimonlardan farqi shundaki, ushbu qatlamga oid s o ` z l a r tarixiy taraqqiyot natijasida batamon](/data/documents/72b87e79-6ee4-4b8d-93ec-2bb9984db9c3/page-5.png)
![“yarim yo l”dan so`z-gaplarga o`tib ketishi mumkin. So`z-gapsimonlar esa o`z turkumi doirasida qoladi. So`z-gaplarning sintaktik xususiyati yuqorida ta`kidlaganimizdek, ularning kesimlik qo` shimchalarini qabul qilmasligi, bog`lama bilan birika olmasligidadir. So`z-gaplar ham undalmalar, sodda gaplar kabi kengaygan yoyiq holatlarda b o ` l i s h i mumkin: 1 . C h o l n i ozlashtirgan mardlarga ofarin (A.Q.). 2. Falakning dastidan dod! (Hamza) 3 . Barakalla sizga! Misollardan ko`rinib turganidek, so`z-gaplar faqat bitta so`zdan iborat bo`lmay, nutqda kengayish qobiliyatiga ega. So`z-gaplarning yana b i r sintaktik xususiyati shundaki, [WPm] qurilishli gaplarda kesimlik kategoriyasi va ma`nosi [W]ga [Pm] orqali kiritiladi, [m]ning esa o`zbek t i l i d a juda ko`p ko`rsatkichlari mavjud. Shaklning o`zgarishi b i l a n kesimlik kategoriyasining ma`no turlari ham o`zgaradi. Masalan, Boladi. Bolmaydi. Bolsa. Boldi va h.k. Ammo so`z-gaplarda bunday emas. Har b i r so`z- gap shu gapga xos bo`lgan ma`nolarni ifodalashga xoslangan b o ` l a d i . Chunonchi, “Ha” s o ` z i tasdiqni ifodalaydi. Uning b o ` l i s h s i z l i g i “Ha emas” b i l a n emas, balki alohida so`z “yo`q” bilan ifodalanadi. “Albatta” yoki “shubhasiz” modal s o ` z i q a t ` i y ishonch va tasdiqni ifodalaydi, inkor ma`nosi “mutlaqo”, “aslo” soz- gaplari b i l a n beriladi. Soz-gaplarda zamon va shaxs manolari [0] korsatkichli bolib, matnda muayyanlashadi. O z b e k t i l i d a gap (kesimlik) zamon va shaxs manolaridan xoli bo`la olmaydi. Zero, soz-gaplarda zamon va shaxs-son manolarining kontekstual aniqlanish xususiyati bu s o z l a r n i n g asosiy sintaktik xususiyati- kesimlik qo`shimchalarini qabul qilmay gap b o l i b kela olishi bilan sharhlanadi. Soz-gaplarning yana b i r sintaktik xususiyati - ularning gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya`ni boshqa gap b o l a k l a r i b i l a n boglanmasligidir va ozi gap sifatida “yashay o l i s h i ” , hamisha l i s o n i y alohidalikni saqlab qolishi bilan belgilanadi. Chunonchi, 1 .-Ertaga kelasizmi? -Albatta. ( O ` . U s . ) 2.-Yengil tortdingmi, qizim? -Shukur ( A . Q . ) .](/data/documents/72b87e79-6ee4-4b8d-93ec-2bb9984db9c3/page-6.png)
![Xulosa shuki, so`z - gaplarning umumiy sintaktik xususiyati shundaki, ular kesimlik qo`shimchalarini qabul qilmagan holda gap va uning markazini tuza oladi. Tort leksik-semantik turida (modallar, undovlar, tasdiq/inkor, taklif/ ishora so`zlar) kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma`nolardan har biri alohida bo`rttirilgan “yalang`och” holda yuzaga chiqadi: modallar so`zlovchining munosabatini ([Pm]dagi maylni), taklif/ishoralar shaxsga qaratilganlik ma`nosini ([Pm]dagi shaxs-sonni), tasdiq/inkorlar tasdiq va inkorni ([Pm]dagi b o ` l i s h l i / b o ` l i s h s i z l i k n i ) va undovlar b o ` l g ` u s i harakatni ([Pm]dagi zamonni) ifodalashga xizmat q i l a d i .](/data/documents/72b87e79-6ee4-4b8d-93ec-2bb9984db9c3/page-7.png)
