Публицистик услуб - Tilshunoslik - Referatlar

Публицистик услуб

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Публицистик услуб Режа: 1. Публицистик услубнинг ички турлари: лисоний ва нолисоний турлари. 2. Публицистик услубнинг лексик-фразеологик морфологик, синтактик хусусиятлари .

www.arxiv.uz Публицистик услуб. Тасвирнинг мукаммаллиги, кенглиги. Изчил равишда ёритиш. Батафсил изоҳ. Нотиқлик услуби. Матбуот нутқи. Газета публицистик услуби. Радиопублицистик услуб. Телепублицистик услуб. Кинопублицистик услуб. Публицистика сўзи лотинча бўлиб, - ижтимоий ёкихалқ, ижтимоий халқчил деган маъноларни билдирган. Публицистик услуб кўринишлари ижтимоий тараққиётнинг энг қадимги даврларидаёқ пайдо бўла бошлаганлигини, бу кўринишлар қадимги нотиқЛар нутқлари шаклларида намоён бўлганлигини олимлар таъкидлаганлар. Кейинги тараққиёт оғзаки нутқларнинггина талабга тўла жавоб бералмаслигини кўрсатда. Халқ оммасини сиёсий ва ташкилий жиҳатдан ҳаракатлантириш қудратига эга бўлган алоҳида ёзма нутққа эҳтиёж туғилди. Матбуот нутқи одатда ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий-ахлоқИй, адабий-танқидий мавзулардаги оммавий нашрларда, ижтимоий-сиёсий журналларда, барча газеталарда намоён бўлади. Бошқача айтганда, анна шуларнинг нутқи матбуот нутқи сифатида тан олинади. Газета нутқи матбуот нутқининг ҳозирги кундаги энг асосий кўринишидир. Чунки газета нутқида оммага мурожат қилиш, ундаш, қизиқтириш, Рағбатлантириш, умаман олганда, таъсир этиш етакчи ўринда туради. Бундан ташқарии, газета ижтимоий ҳаётнинг турли-туман соҳаларини тўла қамраб олада. Иккинчилан эса, унинг саҳифаларида хабардан тортиб бадиий асарлардан парчаларгача бериладики, бу омманинг барча табақаларигатаъсир этишни, барчасига тегишлиликни, тушунарлиликни таъминлайди.

www.arxiv.uz Матбуот нутқи анна шундай вазифани бажарар экан, унинг ҳам ўзига хос тил хусусиятлар мавжуддир. қуйидаги айрим матнлардан мисол келтирамиз: Эски шаҳарни сақлай оламизми? … Шукурким, ўзлигимизни англай бошлашимиш шаҳарсозлик соҳасида ҳам маълум ўзгаришлар ясаб, бу худудга эътибор берила бошлади. Сўнгги 3-4 йил ичида ҳукуматимизнинг эски шаҳарни САқлаб қолиш бўйича қарорлари, «маҳалла» дастури қабул қилинди. Тошкентнинг эски шаҳар қисмини САқлаб қолиш ва қайта тиклаш муаммоси комплекс масала бўлиб, буни ечиш учун, бизнинг фикримизча, шаҳар ҳукумати қошида турли хил ташкилотлар, мутахассислар, идоралар ишини мувофиқлаштирадиган марказ тузиш, кенг жамоатчиликни бу ишга жалб этиб, тиклаш ишлари қандай кетаётгани тўғрисида матбуотда ахборот бериб бориш керак Бу матнда уюшиқ бўлакли гаплар кўп қўлланган, мураккаблашган қўшма гап шакли, -ш(-иш) аффиксли ҳаракат номи шаклидан фойдаланилган. Му ҳ окама учун саволлар : 1.1. Расмий ва долзарб хабарлар, ахборотлар, эълонлар, репортажлар ва бош мақолалар қайси услубда ёзилади? 1.2. Публицистик услубга оид гап тузинг. 1.3. Публицистик услуб нималарга дахлдор муаммолар ҳақида мулоҳаза юритади. 2-савол бўйича ўқитувчининг асосий мақсади:  Публицистик услубнинг ижтимоий муносабатлар (сиёсий-мафкуравий, ижтимоий-иқтисодий, маданий ва б.) соҳаси учун хизмат қилишни тушунтириш.  Газета тилида ранг-баранг лексик-фразеологик воситаларнинг учрашини тушунтириш.  Махсус атамалар ва терминларнинг қўлланишидаги ўзига хослик мавжудлиги ҳақида тушунча бериш.

www.arxiv.uz Публицистик услуб олдига қўйиладиган асосий талабларни тушунтириш. Публицистик услуб тилининг морфологик жиҳатдан аниқ ажралиб турмаслигини тушунтириш. Публицистик нутқ қурилишининг китобий ва оғзаки нутққа хос тузилмалар қўшилмасидан иборат эканлиги. Идентив ўқув мақсадлари:  Публицистик услубнинг лексик-фразеологик хусусиятларини тасаввур қилади ва тушунтира олади.  Публицистик услубда ижтимоий-сиёсий лексиканинг тутган ўрнини изоҳлай олади.  Публицистик услубда умумуслубий, китобий, сўзлашув, илмий, расмий, диний услуб унсурларининг қоришиқ ҳолда ишлатилишини тушунтиради.  Публицистик услуб олдига қўйиладиган асосий талабларни тушунтира олади.  Публицистик услубнинг морфологик, синтактик ва композицион усулларни тасаввур қилади ва изоҳлай олади.  Публицистик услубда экспрессив синтаксисга оид қурилишларнинг фаоллигини тушунтиради. 2-асосий саволнинг баёни: Публицистик услуб ўзининг ёзма ҳамда оғзаки кўринишларига эга. Ҳаётнинг муҳим ижтимоий-сиёсий масалаларига бағишланган публицистик бош мАқолалар, фелъетон ва памфлетлар, мурожаатномалар, чақириқЛар, деклорациялар публицистик услубнинг ёзма туридаги асарлардир. Публицистик услубнинг оғзаки турига эса нотиқлик киради. Ўтмишнинн машҳур нотиқлари кишиларнинг ижтимоий алоқа қуроли бўлган тилдан маълум ғоявий мАқсадни ифодалаш ҳамда эстетик таъсир этиш воситаси сифатида моҳирона фойдаланиб келганлар. Публицистик услубнинг оғзаки турига кундалик воқеаларга доир мАқолалар ёки халқаро обзор Билан радио ва телвидинияда чиқаётган шарҳловчиларнинг нутқлари киради.

www.arxiv.uz Публицистик услубнинг ёзма ва оғзаки кўринишлар ўзига хос хусусиятларга эга бўлсада, улар публицистик услубнинг умумий талабларига бўйсунади. Чунончи, бу услубнинг икала турида публицистикага хос сиёсий активлик, ҳозиржавоблик, ўткир ва таъсирчан нотиқлик ва тарғибот каби хусусиятлари мавжуд бўлади. Публицистик услубда нутқнинг образлилиги барқарор ҳарактерга эга бўлади. Истиора, эпитет, ўхшатиш, муболаға, кесатиқ каби ҳис-туйғуга таъсир этувчи воситалар умумхалқ тилидан олинади. Публицистик услуб китобий-ёзма нутқнинг синтактик норма қоидаларига асосланади. Баённинг кенг ва муфассал бўлиши публицистик услуб учун хос хусусиятлардан биридир. Унда сўзлашув услуби учун ҳарактерли бўлган эллептик конструкциялар камдан-кам учрайди. Публицистик услубда кўпинча параллелизм, анафора (гапларнинг бошида оҳангдош сўз , иборанинг такрорланиб келиши), эпефора (гап охирида сўз, ибора ёки абаротнинг такрорланиб келиши) каби интонацион синтактик воситалар ишлатилади. Публицистикада бу воситалар фикрни мантииқий ифодалаш вазифасини бажариш билан бирга, у ёки бу гап бўлагини эмоционал нуқтаи назардан алоҳида ажратиб ҳам кўрсатади.Публицистикада,булардан ташқарии,антитеза ва нутқда интонацияни кучайтиришга хизмат қилувчи риторик сўроқ ,риторик мурожаат сингари воситалар ҳам учрайди. Публицистик услуб энг долзарб масалаларни маълум даражада кўтаринки руҳда таҳлил этиш, Айни чоғда муалдлифнинг ўзига хостасвирлаб бериши Билан боғлиқ бўлади. Публицистик услубнинг муҳим хусусиятларидан бири тасвирнинг мукаммаллиги, кенглигидир. Чунки публицистис таҳлил объектини ҳар томондан далиллар асосида изчил равишда ёритиб бериши лозим. Бу эса батафсил изоҳни тақазо этади. Публицистик услуб кундалик ҳаёт масалаларига ҳам, ўтмиш воқеаларига ҳам, халқаро миқиёсдаги воқеа ходисаларга ҳам дахлдор муа ммолар ҳақида мулоҳаза юритади.Лекин уларнинг асосий хусусияти бугуннинг долзарб масалаларига келиб туташади. Масалан,

www.arxiv.uz Ғ . Ғ уломнинг « Қ уёшни қутлаб», «Момои гуси набурида» каби публицистик мақолаларида ўтмишдаги оқила, фозила,шоира оналаримиз ҳақида фикр юритилса ҳам, унинг хулосаси давримиз масалаларига келиб туташади. Ноҳақ қон тўкканлар, хунрезлик сабабчилари ўша ўтмишдаги ёвуз жаллодлардай маҳв бўлиб кетади, дейди публицист. «Ҳимоясиз гуллар», «Виждон мўртлиги» деб номланган мақолаларга назар ташлайлик. Биз келтирган бу мақолалар бадиий публицистиканинг намуналаридир. Публицистик услуб ниҳоятда хилма-хил, кенг кўламда қамрайди.Бунинг доирасига памфлет,фельетон,чақириқ, мурожаатнома, бош мақола каби турли хилдаги мақолалар мансубдир. Умуман рўзнома материали публицистик услубнинг ўзига хос хусусиятини кўрсатувчи манбалардан биридир.Одатда публицистик услубни 2 турга ажратамиз: 1.Ёзма шакли. 2.Оғзаки шакли. Бу услубнинг ёзма шакли кейинги 100 йил давомида шаклланиб,равнақ топаётган бўлса,унинг оғзаки шакли анча узоқ ўтмишга тақалади. Ўтмишнинг етук нотиқлари анна шу оқзаки публицистик услуб учун яхши мисолдир. Хозирги даврда радио ва телевидениедаги чиқишлар,ваъзчиларнинг турли мавзудаги суҳбатлари публицистик услуб намуналаридир.Аммо Айни чоғда бу услубнинг икки шаклини бирлаштириб турувчи хусусиятлар мавжуд. Бу хусусиятлар публицистик услуб материалининг ташвиқот, тарғибот учун хизмат қилишида, лексик воситаларнинг оммабоплигида, ҳатто атамаларнинг ҳам оммавийлик касб этишида, тимсоллардан фойдаланишида кўрилади. Публицистик услубда, бир томондан, умумий лексиканинг қўлланилиши жиҳатидан бошқа хосланган услублар билан ўзаро ўхшашлик кўзга ташланса,иккинчи томондан,бу услуб материалида ижтимоий-сиёсий ҳаётга оид сўз ва атамалар кенг равишда қўлланади.

www.arxiv.uz Публицистик услуб материалида кесатиқ, киноя, пичинг, ғазаб ва нафратни ифодаловчи иборалар кенг қўлланади. Бу жиҳатдан публицистик услубда қўлланилган тимсолли бирикмаларни икки қисмга бўлиш мумкин: 1.Халқ нутқида асрлар давомида қўлланиб келаётган мақоллар, иборалар, турли хилдаги бирикма ва атамалар; 2. Сўз усталари ижод жараёнида кашф этган тимсолли бирикмалар. Буларнинг ҳар икки тури ҳам публицистик мақолада ўртага қўйилган мақсад ифодаси учун хизмат қилади. Публицистик услубда сифатлаш, ўхшатиш, истиора,муболаға каби воситалардан кенг фойдаланилади.Шаклдош, маънодош,зид маъноли сўзлар,такрорий сўроқ гаплар фикрнинг тасдиғи ёки инкорини кучайтириш учун кенг қўлланади.Айни чоғда халқ тилидан олинган воситалар Билан бирга матний лексик ва грамматик воситалар ҳам публицистик услубни жозибали қилади. Масалан: Ғ . Ғ уломнинг биргина «қуёшни қутлаб» мақоласида бир ўринда эркак вааёл деганини ўқисак,2-ўринда икки жуфт, яна бир ўринда икки жинс бирикмаларига кўзимиз тушади. Тавсифнинг бундай хусусияти асарга публицистик руҳ киритади,сайқал бағишлайди.Мана шуларга кўра публицистик услубда шевачиликка ўрин қолдирилмайди.Чунки бир шева вакиллари учун тушунарли сўзлар иккинчи шева вакилларига ноаниқ бўлиши мумкин.Публицистик асар эса омма учун мўлжалланган бўлади. Айни вақтда адабий тилда муқобили бўлмаган, халқ сўзлашув нутқида қўлланадиган воситаларни тасвирга киритиш мумкин. Мисол учун «қирқим», «тўл» сўзларини олиб кўрайлик. Ҳут кириши билан тўл тушади-совлиқЛар қўзилайди. Рўзномаларимиз «қўзилатиш мавсуми», «қўзилатиш кампанияси» деб тавсифлайдиган жараённи чорвадорларимиз учта товушдан иборат «тўл» сўзи билан ифодалайди.қайси маъқул? Албатта, «тўл» - аниқ, ихчам, халқ нутқида минг йиллар давомида қўлланиб келаётган сўз. «қўй қирқиш», «жун қирқиш» каби атамалар ҳам қўлланади. Лекин «қирқим» сўзи бу жараённи аниқ ифодалайди. Негаки, «жун қирқиш» бирикмаси замирида бошқа ҳолат ҳам бор:одатда ўлик жун ва тирик жун бўлади.қиши билан қўйнинг устида

www.arxiv.uz туриб, жавзода қирқиладиган жун ўлик жун дейилади.Кигиз- намат қилиш пайтида ўлик жун қирқилади.Жун қирқиш деганда кўпроқ шу ҳолат тушунилади. қирқим эса аниқ бир жараённи тўлиқ анг латади. Мана шу жиҳатдан тўл ва қирқим атамаларини рўзномаларда қўллаш ўзини оқлайди. Му ҳ окама учун саволлар : 2.1. Публицистик услубда қуйидаги воситалардан қайси биридан фойдаланилади? 2.2. Публицистик услубнинг ёзма турини санаб беринг. 2.3. Миллий бойликларимизни талон-тарож қилишда рус империясининг олдига тушадигани бўлмади. Юқоридаги гап қайси услубга хос? 2.4. Публицистик услуб ўзбек адабий тилида қачон пайдо бўла бошлади? 2.5. Янги демократик публицистик услуби қайси ёзувчилар ижодида ривожланди? 2.6. Публицистик услубда қайси шакллар учрайди? 2.7. Очерк қайси услубда ёзилади? 2.8. Публицистик услубга қайси қатордаги хусусиятлар хос? Асосий хулосалар ва уларни мустаҳкамлаш: Г) Модул бўйича якуний машғулот. Публицистик услуб жамият фаол аъзосининг ижтимоий-сиёсий ҳаётга бўлган муносабатини ифодалайди. Бу муносабат тил воситалари, уларнинг имкониятлари асосида ўз ифодасини топади. Публицистик услубда ижтимоий ҳаётнинг турли масалалари вақтли матбуот ва нашрларда оммавий акс эттирилади. Публицистик услуб ёзма ва оғзаки кўринишларга эга. Публицистик услубнинг ёзма турига очерк, мақола, фельетон, мурожаатнома, хат, чақириқ кабилар киради. Оғзаки турига эса нотиқлик киради. Бу услубда сиёсий фаоллик, ҳозиржавоблик, ўткир ва таъсирчан нотиқлик, далиллар билан тушунтириш ва исботлаш сингари белгилар устунлик қилади. Шу сабабли публицистик услубда бадиий услубга, илмий услубга хос

www.arxiv.uz хусусиятларни ҳам учратиш мумкин. Бунда далил ва ҳодисалар жўшқин ва ҳароратли тарзда ифодаланади

www.arxiv.uz Тавсия этилган адабиётлар: 1. А. Шомақсудов, И. Расулов, Р. Қ ўнғуров, Х. Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси. Т.: Ўқитувчи, 1983. 2. Р. Қўнғуров, С. Каримов, Т. Қ урбонов. Ўзбек тили функционал стиллари. С.: СамДУ нашри, 1984. 3. Ё. Тожиев, Н. Ҳасанова, Ҳ. Тожиматов, О. Йўлдошева. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари (оммабоп қўлланма). Т., 1994. 4. И. Тошалиев. Матбуот тили маромларига доир (ҳозирги ўзбек адабий тилининг тараққиёт йўналишлари). ТошДУ илмий ишлари. Т.,1990. 5. И. Тошалиев. Ўзбек тили услубияти. Тошкент: Университет, 1996. 6. Э. Бегматов, А. Бобоева, М. Асомиддинова, Б. Умурқулов. Ўзбек нутқи маданияти очерклари. Тошкент: Фан . 1988. 7. Қ. Самадов. Ойбекнинг тил маҳорати. Т. 1981. 8. Қ. Самадов. Ўзбек тили услубияти. Т. 1992.

O'xshashlar

Расмий услуб

Илмий услуб.

Бадиий услуб

Урта асрларда публицистик фикрнинг тараккиёти

Бадиий ва публицистик матн вариантларини ўрганиш масалалари