Илмий услуб. - Tilshunoslik - Referatlar

Илмий услуб.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

Илмий услуб . Режа: 1. Илмий услубнинг моҳияти, бу услубга мансуб материаллар мазмуни.. 2. Илмий услубда атамаларнинг қўлланиши.

Воқеликка муносабатни муносабатнинг ва бунинг тадқиқини мантииқан далилланган, грамматик шаклланган, адабий меъёр асосида тузилган жумлаларда ифодалаб бериш илмий услубнинг моҳиятини ташкил этади. Илмий услуб доираси анчагина кенг ва хилма-хилдир. Чунончи, бир қатор ижтимоий фанларга оид тадқиқотлар кўпроқ оммавийлиги Билан тавсифланса, Аниқ фанларга оид тадқиқотлар мутахассислар доирасида кўпроқ англашиларли бўлади. Тўғри, турли фанларга оид хулосалар ҳам барча мутахассислар учун Аниқ эмас. Масалан аруз баҳрлари ҳақидаги фикрлар ҳамма учун ҳам тушунарли бўлавермайди. Бироқ бир кимёвий қолип ёки риёзий тенгламанинг Аниқлиги мутахассис фаолияти Билан янада боғлиқдир. Шунга кўра, илмий услубда атамалар кўпроқ қўлланилади. Термин масаласида шуни айтиш керакки, термин доим халқчил бўлиши керак. Бир тушунча учун Аниқ бир терминни қўллаш маъқул ҳисобланади. Бир тушунча учун 2-3 термин қўлланиши ноаниқлик келтириб чиқаради. Демак, мантииқИй далилланиш ва тасвифий Аниқлик илмий услубнинг энг муҳим масалаларидан биридир. Илмий услуб (ёки илмий баён услуби)да табиат ва ижтимоий ҳаётдаги ҳодисалар Аниқ таърифланади, тушунтирилади. Бу услуб ўзининг алоҳида махсус вазифасига эга эканлиги Билан ажралиб туради. Илмий услуб илмий терминология Билан боғлиқ. Одатда, терминлар илмий услубнинг лексикасини ташкил қилади. Лекин илмий асарлар тили фақат терминлардангина ташкил топма, унда абстракт лексика ва кўп маънолилик хусусиятига эга бўлган умумхалқ сўзлари ҳам кенг қўлланилади. Илмий услубда яна фаннинг турли соҳаларига оид символ ва белгилар, Рақамлар ҳам ишлатилади. Ўзбек илмий услубида образли номларнинг роли жуда каттадир. Масалан: оқ тупроқ, қора тупроқ, қизил тупроқ, шўртупроқ; музлик камари, музлик дарвозаси, муз тили, кулча муз; маржон қирғоқ, панжарасимон қИрғоқ; ой

ўтови, серостона дарё, патсимон булутлар каби терминлар ҳам аслида образли ифодалардан келиб чиққан. Албатта, илмий услубдаги образлилик билан бадиий адабиётдаги образлилик фарқланади. Илмий услубда образли номлар фақат номинатив аташ функциясини, бадиий адабиётда эса эстетик таъсир кўрсатиш вазифасини бажаради. Образлилик катигорияси агар илмий услубда «сўнган, нурсиз»ҳолда кўринса, бадиий адабиётда эса «жонли» тарзда намоён бўлади. Масалан, учар юлдуз, сомон йўли астроном учун, аввало, термин вазифасини ўтайди, ёзувчи учун эса бу сўз бирикмалари ўхшатиш ёки образли ифода манбаи бўлиши мумкин. Одатда илмий услубга мансуб материаллар ўз мазмунига кўра 2 турга бўлинади: 1. Илмий тадқиқотлар. 2. Илмий-оммабоп асарлар. Илмий тадқиқотлар Бирон-бир Фан соҳасидаги изланишларни қамрайди, узоқ йиллар олиб борилган ижодий меҳнат самарасини кўрсатди.Масалан: Ойбекнинг «Абдулла Қ одирийнинг ижодий йўли» , И.Султоннинг «Навоийнинг қалб дафтари» , Ҳ.Ёқубовнинг «Адибнинг маҳорати» каби асарлар худи шундай тадқиқотлардир. Илмий оммабоп асарлар ҳамма учун тушунилиши қийин бўлган масалаларни шарҳлайди. Бундай асарларда иложи борича мураккаб атамалар қўлланмайди. Бу услубда ҳам шевачиликка йўл қўйилмайди. Лекин бу икки хиллик илмий услуб умумийлик асосида бир-бирига боғлиқ бўлади. Хуллас илмий услуб материалини ўзаро туташтирувчи ҳолатлар қуйидагилар: 1.Далилларнинг а ниқлиги, мантииқ и й асослиги, тавсифий изчиллиги илмий услубнинг барчаси учун муҳим ҳусусиятдир. 2. Илмий терминларининг кўпроқ қўлланилиши бу соҳанинг ҳарактерига мосдир. 3. Илмий услубда гап бўлакларининг тушиб қолиш аломати кам учрайди.

4. Адабий меёрга риоя қилиш, гапларнинг грамматик шаклланганлиги бу услубнинг етакчи хусусиятидир. 5. Ш евачиликка йўл қўйилмайди . Илмий услуб илмий фаолият соҳасига хизмат қилади.У асосан фан тили.Асосий вазифаси ғоялар фактлар қонуниятлар ҳодислар ва тушунчалар тизими билан алоқадорликдир. Бу ахборотлар исботланган , далилланган ва умумлашганлиги,ёзма нутқ шаклида номоён бўлиши унинг ўзига хос хусусиятларидир.Ахборотнинг ҳолислиги ва умумлашганлиги,мантиқий вап изчиллиги,аниқ ва батафсиллиги бу услубга хосдир.Бу услубда автор шахси ифодаланмайди,буёқдор сўззлар учрамайди.Хар бир фан соҳасига оид шартли қисқартмалар ва рамзий белгилар учрайди.Шу фанга оид термнлар учрайди. Албатта, илмий техник баён илмий математик баёндан ёки қатъий илмий баён илмий-оммабоп баёндан маълум даражада фарқланади. Бу тафовутлар баён қилиш ситуацияси ва баён қилиш «материали»дан келиб чиқади. Бинобарин, илмий-техник, илмий-оммабоп, илмий-оммабоп математик баёнлар илмий услубнинг кўринишлари бўлгани учун, улар илмий услубга хос умумий, яхлит хусусиятларга эга бўлади. Илмий услубнинг барча белги- аломатлари уларнинг ҳар бирида ўзига хо сбир шаклда такрорланади. Масалан илмий услубнинг илмий-оммабоп вариантида ёзилган б ирон фанга оид китоб, м а қола ва лек ц иялар шу ф ан масалалари б илан таниш бўлмаган кишилар учун мўлжалланганда материал уларга тушунарли шакл да баён этилади, фикр жонли ва қизиқарли тушунтирилади, илмий терминлар кам қўлланилади, умуман таниш бўлмаган термин ва мавҳум формулалар ўрнига а ниқ тасвирий материалларга кенгроқ ўрин берилади. Лекин илмий услуб б илан унинг илмий-оммабоп кўриниши ўртасидаги бир хилдаги тафовутлар илмий услуб тушунчасининг бир бутунлигига, яхлитлигига путур етказмайди. Монологик характерда ўзбек илмий терминологиясида оқ тупроқ , сариқ тупроқ каби образли терминлар кўринишидан образли туюлса ҳам, лекин

илмий услубда нарса ва ходисаларни фақат номлаш учун хизмат қилади. Бадиий адабиётда эса образли тафаккур ифодаси учун хизмат қилиб, китобхонга эстетик таъсир этиш воситасига айланади. Масалан, учур юлдуз, қуйруқли юлдуз каби астрономик терминлар шулар жумласидандир. Илмий - оммабоп услубда бад и ий нутқ унсурлари ва усулларига мурожаат қилиниши холлари тез-тез учраб туради. Муҳокама учун саволлар: 2.1. Илмий услубга хос терминларга мисоллар келтиринг. 2.2. Илмий услубда образли номлар қандай вазифани бажаради? 2.3. Терминларни қайта-қайта такрорлайвериш қандай наижага олиб келади? 2.4. Образли номлар қайси услубга хос? 2.5. Образли номларга мисоллар келтиринг. Асосий хулосалар ва уларни мустаҳкамлаш: Г) Модул бўйича якуний машғулот. Ўзбек тили услубияти фанидан 4-мавзу бўйича қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, илмий услуб табиат ва жамиятдаги барча нарсалар, ҳодисалар ҳақида аниқ, асосланган, изчил маълумотлар беришда қўлланади. Илмий услубда бирор нарса ёки ҳодиса моҳиятини таърифлар, таҳлил қилиш, далиллар билан исботлаш ва асосли натижаларни баён қилиш муҳим ҳисобланади. Бу услубда махсус атамалар кўп ишлатилади. Илмий услубда адабий нормага қатъий риоя этилиб мажҳул ва мураккаб қурилишли гаплардан кенг фойдаланилади.

Назорат савол лари: 1.Илмий услубга оид сўзлар қайси қаторда берилган? 2. Илмий услубнинг ўзига хос ҳолатлари ҳақида гапиринг. 3. Илмий нутқда қайси ҳолатлар асосий ўринни тутади? 4. Илмий услубда ёзилган гап тузинг. 5. Қ уйидаги гап қайси услубга хос? Кўмирнинг тўла ёниши натижасида карбонат ангидрид ҳосил бўлади, бунда углерод кислород билан оксидланади. 6. Ушбу матн қайси услубда ёзилган? Трапециянинг ўрта чизиғи асосларига параллел ва улар йиғиндисининг ярмига тенг. 7. Илмий услубнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида гапиринг. 8. Илмий-оммабоп асарларга хос хусусиятларни изоҳланг. 9. Илмий тадқиқот асарларига мисоллар келтиринг. 10. Илмий услубда тадқиқиот характерига боғлиқ равишда рақамлардан фойдаланиш тўғри ишига мисоллар келтиринг. 11. Илмий услубга хос терминларга мисоллар келтиринг. 12. Илмий услубда образли номлар қандай вазифани бажаради? 13. Терминларни қайта-қайта такрорлайвериш қандай наижага олиб келади? 14. Образли номлар қайси услубга хос? 15. Образли номларга мисоллар келтиринг.

Тавсия этилган адабиётлар: 1. А. Шомақсудов, И. Расулов, Р. Қ ўнғуров, Х. Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси. Т.: «Ўқитувчи» нашриёти, 1983. 2. Ё. Тожиев, Н. Ҳасанова, Ҳ. Тожиматов, О. Йўлдошева. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари (оммабоп қўлланма). Тошкент , 1994. 3. Қ. Самадов. Ўзбек тили услубияти. Тошкент-1992. 4. Ойбек. Абдулла Қ одирийнинг ижодий йўли (Мукаммал асарлар тўплами, 20 жилдлик), 14-жилд. 5. Ойбек. «Навоий» романини қандай ёздим (Мукаммал асарлар тўплами, 20 жилдлик), 13-жилд. 6. И. Тошалиев. Ўзбек тили услубияти.-Тошкент: Университет, 1996. 7. М. Мукаррамов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий стили.-Тошкент: Фан, 1984. 8. И. Тошалиев. Атамашунослигимизнинг тойғоқ тутумлари // Ватан, 1995 йил 11-сон.

O'xshashlar

Расмий услуб

Бадиий услуб

Публицистик услуб

Абдурауф Фитратнинг илмий мероси

Абдурауф Фитратнинг илмий мероси