- Bosh sahifa
- Referatlar
- Tilshunoslik
- O’zbek tilshunosligida an’anaviy (formal) va yangi yo’nalishlar. Ularning o’zaro munosabati. Ularning davomiyligi. Zotiy yondashuv tushunchasi haqida
O’zbek tilshunosligida an’anaviy (formal) va yangi yo’nalishlar. Ularning o’zaro munosabati. Ularning davomiyligi. Zotiy yondashuv tushunchasi haqida
Yuklangan vaqt:
24.01.2024
![tadbiq etgan. Zot - til birliklariga umumlashma sifatida qarash demakdir. Bunday yondashishning mohiyati shundaki, lisoniy birlik zot sifatida nutqda voqelanuvchi barcha ma'no va vazifalarni o'zida mujassimlashtirgan bo'ladi. Shuning uchun lisoniy birlik nutqda voqelanganda yangi-yangi ma'nolar kashf etmaydi, balki o ’zida mujassamlangan imkonyatlardan bir qismini voqelantiradi, xolos. Prof. H.Ne'matov ko’rsatgan-laridek, zot voqelanishlar (tajallilar)dan, ularning yig’indisidan ham kattadir [2, 27-30;]. H. Ne'matov o’zining ko’p sonli shogird va izdoshlari bilan birga zotiy - dialektik tahlil usullarini chuqurlashtirdi. O ’zbek tili leksikologiyasi, morfologiyasi, sintaksisining yangicha tavsif va talqinlarini shakllantirdi. Shakl - vazifaviy (formal-funksional) yo'nalishning o'ziga xos tahlil usullari bo’lib, bu usullarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. lisoniy birlikning zotiy tabiati; 2. Har bir lisoniy birlikning kamida ikki paradigmaga mansubligi; 3. Lisoniy tizimning barcha bosqichlarida “oraliq uchinchi”ning mutlaqligi; ("Oraliq uchinchi" qonuni deganda, dialektikada ikki bir-biriga zid bo`lgan, bir-birini inkor etuvchi xususiyatlarning uchinchi bir narsada, birlikda bo`lishi tushuniladi. Ushbu uchinchi bir narsada qarama-qarshiliklar o`zaro birlashib, bir butunlikni hosil qiladi. Masalan: o`tgan zamon shakllari sodir bo`lgan (bo`lmagan) harakatni, kelasi zamon shakllari sodir bo`lishi (bo`lmasligi) kerak bo`lgan harakatni atab kelsa, hozirgi zamon shakllari sodir bo`lgan, davom etayotgan va davom etadigan harakatlarni ifodalaydi va ushbu ziddiyatda "oraliq uchinchi" mavqeida turadi. Yoxud yordamchi fe ’llar, ko`makchi otlar mustaqil va yordamchi so`zlar orasidagi "oraliq uchinchi" sanaladi. Sintaksisda uyushgan gaplar sodda va qo`shma gaplar orasidagi "oraliq uchinchi"dir. Yoxud bugungi kunda maqol va matal munosabatlari o`rganilgan ekan, o`z ma`nosida keluvchi parema (hikmatli so`z) lar - matal ( So`raganning aybi yo`q; Mehmon otangdan ulug`), ko`chma ma`noda keluvchi paremalar-maqol (Qo`shning ko`r bo`lsa, ko`zingni qis; Kemaga tushganning joni bir) sanaladi. Lekin shular orasida “maqol–matal” tipidagi paremalar mavjud bo`lib, ular yuqoridagi ikkala birlikning belgilarini mujassamlashtiradi. Masalan, Tulki](/data/documents/bde21149-16a6-4210-81f7-4e170cbe301d/page-3.png)
![quyrug'in maqtar, ahmoq urug’in . Bunda birinchi satr ko'chma ma'noda kelgan bo'lsa, ikkinchi satr o'z ma'nosida kelgan va bir butunlikni hosil qilgan. 4.Lisoniy tizimning pog'onali (iyerarxik) qurilishi: bu iyerarxiyada har bir bo'g'inning nisbiy mustaqilligi va har bir bo'g'in uzvlarining gipo - giperonimik munosabatlar bilan ochiq mikrosistema sifatida o'zaro bog'lanishi; 5.Har bir lisoniy birlikning o ’z xususiy sinonimik va graduonimik qatoriga ega bo'la olishi va bu qatorlarning umumlisoniy sistema va mikrosistemalarga bevosita aloqador emasligi. Ushbu tamoyillarning uchinchisini yuqorida tushuntirdik. Endi qolganlarini sharhlashga o'tamiz. 1.lisoniy birlikning zotiy tabiati nima? Lisoniy birlikning zotiy tabiati-bu uning imkoniyatlar, ismlar va sifatlar majmuasi sifatida tushunilishidir. Masalan, lisoniy konstruksiyalar (qoliplar) ularni bevosita tashkil etuvchilarning sifatlari majmuasiga teng emas. Masalan, gapning eng kichik qurilish qolipi (gapning zoti) "so ’z + kesimlik qo'shimchalari"dan iborat. Lekin uning mohiyati fikrni shakllantirish, uni birovga yetkazish yoki birov tomonidan tushuna olishidadir. Shuning uchun [WPm] (sodda gapning qurilish qolipi) zot sifatida yuz minglab sodda gap ko'rinishlarini o'zida mujassamlashtiradi. Voqelikda shu zotning tajallilari namoyon bo'ladi. Ya'ni konkret, moddiy holga Ketdim ; Keldim ; Talabaman ; Yozaverdi ... kabi tajallilari voqelanadi. 2.lisoniy birlik rang-barang qirrasi bilan rang-barang paradigmalarga kira oladi. Masalan, ravish va sifat belgini atab, ot va fe'lni aniqlab keladi. Demak, atash va sintaktik vazifa nuqtai nazaridan ravishlar va sifatlar semantik va funksional paradigmada bir xil o'rin oladi. Lekin morfologik belgilariga ko'ra sifatlar morfologik jihatdan o'zgarsa, ravishlar o'zgarmas. Lisoniy birlik bir necha paradigmalarga kirar ekan, har bir paradigmaga faqat bir qirrasi bilangina kiradi. Uni bir paradigmaga nisbat berib bo'lmaydi. 4.Lisoniy pog'onaviy tizimning gipo-giperonimik munosabatlar bilan bog'langan bo'g'inlardan iborat ekanligi leksik tizimda, ayniqsa, yaqqol ko'zga tashlanadi. Gipo-giperonimik (markaz-qurshov) munosabatlaridan iborat bo'lgan](/data/documents/bde21149-16a6-4210-81f7-4e170cbe301d/page-4.png)
