- Bosh sahifa
- Referatlar
- Tilshunoslik
- Zotiy yondashuvda grammatika. Morfologiya va sintaksis munosabati. Nutqiy voqelanishdan umumiylikka
Zotiy yondashuvda grammatika. Morfologiya va sintaksis munosabati. Nutqiy voqelanishdan umumiylikka
Yuklangan vaqt:
24.01.2024
![Morfologiya va sintaksisning dialektik birligi, [WPm] ─ gapning minimal qolipi, dialektik munosabatlarning morfologik sathda namoyon bo’lishi, qatorlanish (sintagmatik) tushunchasi, guruhlanish (paradigmatik) va pog’anaviylik (iyerarxik) tushunchalari, birlik va ko‘plik son shakllarining umumiy ma‘nolari. Hammaga ma’lumki, grammatika deganda tor manoda morfologiya va sintaksis, keng manoda esa tilning barcha qurilish sathlari tushuniladi. Til sathlari deganda fonetika va fonologiya, leksika va semasiologiya, frazeologiya, morfologiya, sintaksis va stilistika tushuniladi. Morfologiya va sintaksis bir-birini taqozo etuvchi sathlar sanaladi. Lisoniy birliklarga zotiy yondashuv morfologiya va sintaksisning dialektik birligi haqida hukm chiqarish imkonini berdi. Morfologiya ─ grammatikaning sozshakl manosi haqidagi sohasi bolsa, sintaksis grammatikaning sozshakl vazifasi haqidagi sohasi sanaladi. Tilning asosiy ijtimoiy vazifasi aloqa - aralashuv, insonlar orasida fikr almashtirish vositasi bolganligi sababli sintaksisning organish manbai bolgan gaplarda tilning barcha sathlarining─fonologiya va fonetikaning, leksika va semantikaning, morfemika va morfologiyaning birliklari voqelanadi, yuzaga chiqadi. Bu birliklardan har birini tilshunoslikning alohida-alohida bo’limlari organadi. Lekin sintaksisning organish manbai bo`lgan gaplarda barcha sath birliklarining belgilari jilvalanadi. Masal an, 1 . Kitobni ukamga oldim. Kitobni ukam uchun oldim. 2. Salima xafa boldi. Salimaning kapalagi uchdi kabi hodisalar sintaktik hodisalar — sintaktik sinonimiya deb talqin etiladi. Lekin 1-holatda morfologik birliklarning mano va vazifadoshligi, 2 - holatda s o z va ibora manodoshligini kuzatish mumkin. Bunday morfologik hodisalarga sintaktik jihatdan qaraladi va sof sintaktik hodisani organish chetda qoladi.](/data/documents/3eba78e7-af9f-4ed8-a62d-14eb5a04fc1f/page-2.png)
![kabi gaplar bog`langan qo`shma gaplar, ergashgan gaplar va ularning ko`rinishlari sifatida an`anaviy tilshunosligimizda o`rganilib kelinmoqda. Agar diqqat bilan e`tibor bersak, bu misollarda turli xil gaplar (sintaktik hosilalar) -ni emas, balki turli bog`lovchi vositalar bilan shakllangan morfologik hodisalarni ─ bog`lovchilar paradigmasini ko`rish mumkin. Bu yerda ham morfologik birliklarning sintaksisda "qorishilganini" sezish mumkin. "Sintaksis boshqa sathlar (ayniqsa, leksika va morfologiya) birliklari tajallisidan xoli bo`lgach, behad soda va hammaga oson tushunarli qoliplarning o`zaro munosabat chizmalari shaklini oladi..." [2, 29- 30;]. Jumladan, [WPm] sintaktik qolipi ham xuddi shunday keltirib chiqarilgan. Buning uchun nutqdagi oddiy bir gapga murojaat qilamiz: ( Bu kunda ) Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi. Bu nutq hosilasida barcha til sathlarining birliklari o`z ifodasini topgan. Bu gapning sintaktik qurilishini aniqlash uchun, nutqdagi gapning nosintaktik kategoriyalar ko`rinishlarini birma-bir olib tashlaymiz: 1. Intonatsion tugallanganlik. Yuqoridagi gap intonatsion tugallikka ega. Agar biz shu gapga boshqacha bir tus bersak, u intonatsion jihatdan tugal bo`lmasligi ham mumkin, ya`ni "Bu kunda Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi va uning ko`zi oldida borliq o`zgacha libos kiydi". Gapning birinchi qismi ohang jihatdan tugallanmagan. Bunday xususiyatlar nutqdagi gaplar uchun xarakterli holat sanaladi. Ammo gapning qolipiga ahamiyatsizdir, chunki gaplarni ohang jihatdan o`rganish fonetika, fonetik tahlilning obyektidir.](/data/documents/3eba78e7-af9f-4ed8-a62d-14eb5a04fc1f/page-3.png)
![Sxemada ko`rib turganimizdek, I, II, III bosqichda tobe bolaklar aniqlanildi. Bu so`z, so`z birlikla h atash, nomlash xususiyatini ifodalaydi. Fikr ifodalash esa "Otash tashladi" frazemasida mujassamlashgan. "Otash tashladi" sozining valentligi asosida yuqoridagi gap hosil qilingan. Bu soz shakl ikki qismdan iborat: otash tashla ─ lugaviy mano ifodalovchi qism, -di ─ kesimlik korsatgichlari qismi, yani bu [WPm]ga tengdir. Yuqorida biz nutqiy voqelanishdan umumiylikka qarab intildik va umumiy hosilani vujudga keltirdik. Bu chizma, qolip (WPm) yuz minglab gaplarda voqelanadi, royobga chiqadi. Yani zotiy mohiyat nutqda rang-barang korinishlarda namoyon boladi. Bu Orinda shuni takidlash kerakki, biz yuqoridagi misolimiz bilan, dastlab, xususiyliklardan umumiylik keltirib chiqardik va bu umumiylik yana pastga qarab turli xususiyatlarini namoyish etadi. Bundan morfologiya va sintaksisning bosh maqsadi kelib chiqadi. "...xususiyliklarni malum tamoyillar asosida umumiyliklarga birlashtirish va, aksincha, muayyan umumiylikning bevosita kuzatishda turlicha namoyon bolish imkoniyatlarini ochib berishga, boshqacha aytganda, induktiv usulga tayangan holda xususiyliklardan umumiyliklarga otish, umumiyliklar ortasidagi ozaro munosabatni ochish ─ nazariy morfologiyaning bosh maqsadi sanaladi" O`zbek tili nazariy morfologiyasining asosiy xususiyatlari, vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Til - nutq zidlanishi asosida umumiylik - xususiylik , imkoniyat - voqelik dialektik munosabatining morfologik sathda namoyon bolishini korsatib berish . 1. Morfologiya morfologik birliklar munosabatiga tayanadi. 3. Til birliklari o’rtasidagi uch xil munosabat tadqiqot markazida boladi: qatorlanish (sintagmatik) ─ guruhlanish (paradigmatik) ─ pog`onaviylik (iyerarxik). Qatorlanish ─ til birliklarining ketma-ket joylashuvi. Guruhlanish munosabati malum birlashtiruvchi belgi asosida muayyan sinfga birlashtiruvchi birliklar o`rtasidagi munosabat sanalib, u " Fahmiy boglash" orqali hosil qilinadi. Pog`onaviylik — kichik birliklarning ozidan kattaroq birliklar tarkibiga kirish](/data/documents/3eba78e7-af9f-4ed8-a62d-14eb5a04fc1f/page-5.png)
