Sintaksis va uning o’rganish manbai. Lisoniy sintaktik qolip - Tilshunoslik - Referatlar

Sintaksis va uning o’rganish manbai. Lisoniy sintaktik qolip

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

Sintaksis va uning o’rganish manbai. Lisoniy sintaktik qolip Reja: 1. Sintaksis va uning tadqiq manbai. 2. Asosiy sintaktik birliklar. 3. LS Q h a q ida tushuncha. 4. LSQning asosiy turlari 5. An‘anaviy va sistemaviy (struktur) sintaksis.

Sintaksis va uning tadqiq manbai . Til o’z ijtimoiy vazifasini sintaktik qurilma - gap vositasida amalga oshiradi. Tildagi barcha - fonetik, leksik, morfologik hodisalar ana shu sintaktik qurilishga xizmat qiladi. Biroq bular sirasida leksika va morfologiyaning til grammatik qurilishidagi ishtiroki bevosita muhimdir. Zero, har qanday sintaktik hodisada so’z va morfologik ko’rsatkichlarni ko’ramiz. Shu boisdan sintaktik mohiyatlarni belgilashda leksik va morfologik omillarga tayaniladi. Grammatika morfologiya va sintaksisni o’z ichiga oladi. Morfologiya, asosan, sintaktik qurilish vositalari bo’lmish grammatik ko’rsatkichlar tizimi - morfologik kategoriyalarni o’rganadi, ularning umumiy va xususiy grammatik ma‘no (UGM va XGM) larini o’rganadi. Shuningdek, u so’z turkumlarining umumiy grammatik xossalarini ham tekshirib keladi. Aslida, morfologiyaning tekshirish manbai yo leksik, yo sintaktik tabiatga ega bo’ladi. Masalan, so’z turkumlari lug’aviy ma‘nosi yaqin so’zlarning yuksak darajadagi umumlashmasi, so’zlarni bosqichma-bosqich birlashtirib borish natijasida hosil qilingan katta guruhlardir. Demak, so’z ma‘nolari umumlashuvi pog’onasining yuqori zinasi morfologik mohiyat sifatida qaraluvchi so’z turkumlaridir. Morfologik k o’ rsatkichlar ikkiga b o’ linadi: 1. lug’aviy shakl hosil qiluvchi qo’shimchalar; 2. sintaktik shakl hosil qiluvchi qo’shimchalar. Lug’aviy shakl hosil qiluvchi ko’rsatkichlar leksemalarning lug’aviy ma‘nosiga ta‘sir qilib, odatda, leksik ahamiyatga ega bo’ladi. Masalan, o’qigan bola birikmasidagi o’qigan lug’aviy shakli -gan ko’rsatkichini olib, lug’aviy ma‘nosidagi «harakat» semasini kuchsizlantiradi va buning evaziga «belgi» ma‘no bo’lakchasiga ega bo’ladi. Aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari so’zlarning lug’aviy ma‘nosiga ta‘sir qilmasdan, ularni sintaktik aloqaga kiritish uchungina xizmat qiladi. Masalan, kitobni olmoq birikmasidagi tushum kelishigi qo’shimchasi kitob leksemasini olmoq fe‘liga tobelash vazifasini bajarmoqda.

Aytilganlardan xulosa qilish mumkinki, so’z turkumlari yuksak lug’aviy umumlashtirish, so’zlarni umumiy belgilari asosida birlashtirish natijasi bo’lsa, grammatik ko’rsatkichlarning bir qismi leksik va bir qismi sintaktik ahamiyatga egadir. Demak, tilshunos I.I.Meshchaninov ta‘biri bilan aytganda, morfologiya aslida leksik va sintaktik jihatlar birligidir. Sintaksis (gr. sintaxys - tuzish, qurish)ning asosi gap haqidagi ta‘limotdir. Gaplar, aslida, so’zlarning erkin birikuvlariga ham asoslanganligi tufayli so’zlarning bog’lanish qonuniyatlari, so’z birikmalari ham sintaksisda o’rganiladi. Atom xususiyatlari va ularning birikish qonuniyatlarini ochish molekula tabiatini o’rganishga bo’ysundirilganligi kabi so’z birikmalarini o’rganish ham gap ta‘limotining tarkibiy qismi bo’lib, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas. Sintaksis so’zlarning har qanday birikuvlarini emas, balki hokim-tobelik munosabatiga kirishgan erkin nutqiy birikuvlar va ularning lisoniy mohiyatlarini tekshiradi. Qaysidir yo’sindagi so’zlarning birikuvlari sanalmish qo’shma so’zlar (uchburchak, ertapishar, sotib olmoq), frazeologik birliklar (ilonning yog’ini yalagan, po’konidan yel o’tmagan, ko’ngli bo’sh) sintaksisning tadqiq doirasidan chetda qoladi. Chunki ular erkin bog’lanishga ega emas. Sintaksis atamasi, grammatika atamasining o’zi kabi, zulma‘nayn (ikki ma‘noli) dir: 1)tilning sintaktik qurilishi; 2)grammatikaning tarkibiy qismi. Biz atamani ana shu ikkinchi ma‘nosida qo’llab, birinchi ma‘no ifodasi uchun sintaktik qurilish atamasini ishlatamiz. Asosiy sintaktik birliklar . So’z birikmasi va gap sintaksisning asosiy birliklaridir. Shunga ko’ra, sintaksis uchga bo’linadi; so’z shakli sintaksisi: so’z birikmasi sintaksisi; gap sintaksisi; So’zlarning nutqda o’zaro aloqaga kirishuvidan so’z qo’shilmalari vujudga keladi. So’z qo’shilmalarini ikki guruhga birlashtirish mumkin:

gap (osmon tip-tiniq); so’z birikmasi (tip-tiniq osmon); Til jamiyatda aloqa qilish, axborot uzatish vositasi hisoblanadi. Axborot uzatish esa gap orqali amalga oshiriladi. Demak, gap fikr ifodalaydi. So’z birikmasi fikr emas, balki so’z kabi tushuncha ifodalaydi. (Biroq so’z birikmasi ifodalagan tushuncha so’z ifodalagan tushunchadan farqlanadi.) Ko’rinadiki, sintaksisning bosh birligi gap bo’lib, so’z birikmasi so’z kabi bevosita yoki bilvosita uning tashkil etuvchisidir. Sintaktik birliklar – gap va so’z birikmalari – so’zlarning qo’shilishidan hosil bo’lishi, bu qo’shilishning esa turli vosita (qo’shimchalar, yordamchi so’zlar) va usul (masalan, tobe aloqaning turlari) lar orqali yuzaga kelishi sintaksisning boshqa sathlar bilan zich aloqada ekanligini ko’rsatadi. Demak, nutqda: 1.So’z boshqa so’z bilan tobe yoki hokim mavqeda bog’lanadi. Buning uchun u ma‘lum bir grammatik shaklga ega bo’ladi (uyga bormoq, a‘lochi o’quvchi). Grammatik shakllangan so’z sintaksisi so’z shakl sintaksisi deb yuritiladi. 2.So’zlar o’zaro sintaktik bog’lanib, tushuncha ifodalovchi birlik - so’z birikmasi vujudga keladi. So’zlarning o’zaro birikib tushuncha ifodalovchi birlik hosil qilish qonuniyatlarini o’rganish so’z birikmasi sintaksisining vazifasidir. 3.So’zlar o’zaro bog’lanib, fikr ifodalashga ixtisoslashgan nutqiy birlik - gapni shakllantiradi. Gap hosil qilish qonuniyatlari bilan gap sintaksisi mashg’ul bo’ladi. LSQ tushunchasi . Fonetika, leksika va morfologiyada bo’lganligi kabi sintaksisda ham lisoniy va nutqiy jihatlar farqlanadi. Ma‘lumki, lisoniy hodisalar bevosita kuzatishda berilmaganlik (moddiylikdan xolilik), miqdoran cheklilik, takrorlanuvchanlik, ijtimoiylik va majburiylik belgilariga ega bo’lib, bevosita kuzatishda berilganlik, miqdoriy cheklanmaganlik, betakrorlik, individuallik, ixtiyoriylik sifatlariga ega bo’lgan nutqiy hodisalarga qarama-qarshi turadi. Nutqiy sintaktik birliklar sifatida nutqda qo’llaniladigan, sezgi a‘zolariga ta‘sir qiladigan o’qish, yozish, aytish, eshitish mumkin bo’lgan so’z birikmalari va gaplar tushuniladi. Lisoniy sintaktik birliklar esa so’z birikmasi va gap hosil qilish

qoliplaridir. Biz ularni lisoniy sathga tegishli bo’lganligi uchun lisoniy sintaktik qolip (qisqacha LSQ) lar deb ataymiz. LSQ nima? G’isht quyuvchi usta g’isht quyishda qolipdan foydalanadi. Loyni qolipning kataklariga joylashtirib, u qolip shaklini olgach, qolipdan chiqarib to’kadi. Qolip asosida qancha g’isht quyilsa ham, g’ishtlarning barchasi bir xil shaklga ega bo’ladi. Bu bir xillik g’ishtlarning o’ziga bog’liq bo’lmay, qolipning xususiyatlari bilan aloqadordir. LSQlar ham g’isht qoliplariga o’xshaydi. Inson ongida ham so’zlash, nutqni shakllantirish maqsadida leksemalarni so’z birikmalari shakliga keltirish, gap hosil qilish qoliplari mavjud. Ular LSQlar, modellar, konstruktsiyalar, qurilmalar tarzida nomlansa-da, aslida, bir tushunchani ifodalaydi. Masalan, kitobni o’qimoq kabi cheksiz birikmalarni chiqaradigan [ot + fe‘l] so’z birikmasi qolipi, qanday nomlanmasin, bu uning mohiyatiga ta‘sir qilmaydi. Qolip va nutqiy hosila (so’z birikmasi va gap) lar dialektik birlikdadir. Qolip nutqiy hosilasiz o’lik va jonsiz, nutqiy hosila esa qolipsiz bo’lishi mumkin emas. Quyida LSQ va nutqiy so’z birikmasi hamda gaplarning bir-biriga o’xshamaydigan, farqli xususiyatlarini bayon etamiz. 1.LSQning moddiylikdan xoliligi va nutqiy hosilaning moddiylikka egaligi. LSQlar jamiyat a‘zolari ongida mavjud bo’lib, kishilarning erkin birikmalar hosil qilish ko’nikmasi sifatida uzoq vaqtlar davomida shakllanadi. Bu ko’nikmalar bo’lmasa, inson birikmalar hosil qila olmaydi. Bunga quyidagi dalil asosida amin bo’lishimiz mumkin. Deylik, biror tilni, masalan, ingliz tilini o’rganmoqchi bo’lgan kishi ongida bu tilga xos birikma tuzish ko’nikmasi - LSQ shakllanmagan bo’lsa, o’zbekcha kitob va o’qimoq so’zlarining ingliz tilidagi a book va to read muqobillarini bilsa-da, birikma hosil qila olmaydi yoxud o’zbek tiliga xos [ot + fe‘l] qolipi asosida a book to read deya oladi, xolos. Ingliz tilida esa kitobni o’qimoq birikmasini hosil qiluvchi LSQ [to V+ the N] ko’rinishida bo’lib, undan to read the book, to write the letter kabi hosilalar paydo bo’ladi. Ma‘lum bo’ladiki, LSQlar jamiyat a‘zolari ongida yashaydi va moddiy

qiyofaga ega emas. Uni sezgi a‘zolari asosida bilib bo’lmaydi. Qoliplardan chiqqan nutqiy hosilalarni esa aytish, eshitish, yozish va o’qish mumkin ekan, bu ularning moddiylikka egaligidir. 1.LSQlarning ijtimoiyligi va nutqiy birikmalarning individualligi. LSQlar bir kishi tomonidan emas, balki shu tilda so’zlashuvchi jamiyatning barcha a‘zolari tomonidan uzoq vaqtlar davomida shakllangan. Shuningdek, ular bir kishi uchun emas, balki jamiyatning shu tilda so’zlashuvchi barcha a‘zolari uchun birday xizmat qiladi. Bu LSQlarning ijtimoiy tabiatga egaligini ko’rsatadi. LSQlar asosida vujudga keluvchi nutqiy hosilalar har bir kishi nutqida o’ziga xosdir. Masalan, kitobni o’qimoq so’z birikmasi har bir so’zlovchi nutqida o’zgachadir. Bu nutqiy hosilalar kimning nutqiga tegishliligi, aytilgan o’rni va zamoni, aytilish maqsadi va sharoiti kabi qator belgilari bilan bir-biridan farqlanadi. Hatto bir kishi nutqida aytilgan ikkita (kitobni o’qimoq va kitobni o’qimoq) so’z birikmasidan ikkinchisi birinchisining aynan takrori emas. Zero, bu nutqiy hosilalar hech bo’lmaganda zamoni bilan farqlanadi. Nutqiy hosilalarning individualligi (alohidaligi)ni ana shunday tushunmoq lozim. 2.LSQlarning takrorlanuvchanligi va nutqiy hosilalarning betakrorligi. Qolip har bir g’ishtda o’z izini qoldiraverganligi kabi LSQ ham har bir so’z birikmasi va gapda takrorlanaveradi. Lekin ikkinchi g’isht birinchi g’ishtning takrori bo’lmaganligi kabi, nutqiy hosilalarga ham betakrorlik xos. Aslida borliqda bevosita kuzatishda berilgan birorta hodisada takroriylik yo’q. Kesilgan daraxtni, qayta ekib bo’lmaganligi kabi qolipdan chiqqan so’z birikmasini qayta aytish, yozish mumkin emas. Qayta aytilgandek tuyulgan so’z birikmasi, aslida, boshqa hosiladir. 3.LSQlarning cheklanganligi va nutqiy hosilalarning cheksizligi. G’isht qolipi bitta, undan chiqqan g’ishtlarning hisobiga yetib bo’lmaydi. Shuningdek, deylik, [ott.k.+fe‘l] qolipi bitta bo’lib, undan kitobni o’qimoq, qalamni sotmoq kabi so’z birikmalarini ming-minglab hosil qilish mumkin. Bugungi kunda o’zbek tilida so’z birikmasi hosil qilishning 18 ta ustuvor qolipi aniqlangan. (Ular haqida “So’z birikmasi” faslida bahc yuritiladi.) Bu qoliplardan chiqqan, chiqayotgan va

chiqadigan nutqiy so’z birikmalari miqdorini tasavvur ham qilib bo’lmaydi. Gap qoliplari va ularning hosilalari ham xuddi shunday. 4.LSQlarning majburiyligi va nutqiy hosilalarning ixtiyoriyligi. O’zbek tilida so’zlashuvchi kishilar nutq jarayonida so’z birikmasi tuzishga ehtiyoj sezar ekan, bunda LSQning yuqorida aytilgan 18 ta turidan foydalanishga majbur. Ularning LSQlarni o’zgartirishga, yangi-yangi LSQlar tuzishga til “qonunchiligi” tomonidan yo’l qo’yilmadi. Biroq nutqiy so’z birikmasi hosil qilish-qilmaslik, qanday so’zlarni tanlashi so’zlovchining ixtiyorida bo’lib, xohlasa tuzib, xohlamasa tuzmasligi mumkin. LSQ umumiylik va nutqiy hosila yakkalik sifatida. LSQ umumiylik sifatida ko’plab nutqiy hosilalardagi umumiy belgi-xususiyatlarni o’zida jamlaydi. Masalan, kitobni o’qimoq, xatni yozmoq va qo’yni sotmoq birikmalaridagi kitobni, xatni, qo’yni tobe a‘zolari quyidagi umumiy belgilarga ega: ot turkumiga mansublik; tushum kelishigi bilan shakllanganlik; tobe a‘zolik. Bu uch umumiylik [ot + fe‘l] LSQsining ot uzvida mujassamlangan. LSQning keyingi uzvi haqida ham shunday fikrni aytish mumkin. Nutqiy hosila esa boshqa nutqiy hosilalarga mutlaqo o’xshamaydigan yakkalikdir. Aytilganidek, muayyan nutqiy hosilada muayyan lug’aviy ma‘noli birliklar muayyan makon va zamonda erkin nutqiy birikma hosil qilgan bo’ladi. 2.LSQ mohiyat va nutqiy hosila hodisa sifatida. LSQ nutqiy hodisalar zamirida yashiringan, ularning ichki, barqaror, o’zgarmas mohiyati bo’lib, u nutqiy hosilalardagi rang-barangliklarga befarqdir. Nutqiy hosila esa bu mohiyatni turli nutq sharoitlariga mos ravishda rang-barang ko’rinishlarda aks ettiruvchi, biroq mohiyat chegarasidan tashqariga chiqa olmaydigan vaqtinchalik hodisadir. Masalan, [ot + fe‘l] qolipi o’zgarmasdan turadi. Ammo uning hosilalari uyni supurmoq, qog’ozni yirtmoq, xatni jo’natmoq, derazani bo’yamoq kabi turfa ko’rinishlarda bo’ladi. Bu rang-baranglikning barchasi, u qancha ko’p bo’lmasin, tushum kelishigidagi tobe ot va fe‘l doirasidan chetga chiqa olmaydi. Nutqiy hosila

LSQning o’zgarmasdan, turlicha namoyon bo’lishini ko’rsatsa, LSQ nutqdagi xilma-xil hosilalarni bir asosga birlashtiradi. 3.LSQ imkoniyat va nutqiy hosila voqelik sifatida. LSQlar voqelikka aylanmagan, namoyon bo’lishi uchun zarur shart-sharoit va ehtiyoj talab etiladigan imkoniyatdir. Nutqiy hosilalar esa ana shu imkoniyatning yuzaga chiqishi, voqelikka aylanishidir. 4.LSQ - sabab, nutqiy hosila uning oqibatdir. LSQ - bu o’ziga muvofiq keladigan biror natija keltirib chiqaruvchidir. Chunki sabab biror ta‘sirning boshlanish nuqtasi bo’lib, u ma‘lum bir natija, oqibatni yuzaga keltiradi. LSQ natijasida kelib chiqadigan oqibat shunday hosiladir. Sabab oqibatdan oldin kelganligi kabi LSQ ham nutqiy hosiladan oldin kelib, uning qanday bo’lishini belgilaydi. LSQning asosiy turlari . Lisoniy birikmalarning qoliplar asosida birikuvidan vujudga kelgan nutqiy hosilalarni 3 guruhga birlashtirish mumkin: yasama s o’ zlar; s o’ z birikmasi; gap. (ishla) yasama so’zi [ish] leksemasi va [lar] morfemasining, kitobni o’qimoq nutqiy so’z birikmasi [kitob] va [o’qi] leksemalarining, O’qidim gapi esa [o’qi] leksemasi va [-dim] kesimlik kategoriyasi shaklining birikishidan hosil bo’lgan. (ishla) so’zi [ot+la = asosdan anglashilgan narsa bilan shug’ullanmoq] so’z yasash qolipi mahsuli bo’lsa, kitobni o’qimoq so’z birikmasi [ot +fe‘l] LSQsi, O’qidim gapi esa [WPm] qolipi hosilasidir. Bular sirasida so’z yasash va so’z birikmasi qoliplari tushuncha ifodalovchi - atash(nominativ) vazifa bajaruvchi hosilalarni beradigan qoliplar bo’lsa, gap qolipi fikr ifodalovchi (kommunikativ) hosilalarni tug’diruvchi qoliplar hisoblanadi. So’z yasash qolipi lisoniy bo’lsa-da, lekin sintaktik mohiyatga ega emas. Shuning uchun u lisoniy derivatsion qolip (LDQ) sifatida so’z yasalishi bo’limida qoldirilib, sintaksisda erkin sintaktik hosilalar beruvchi, ya‘ni so’z birikmasi va gap qoliplari tekshiriladi.

An‘anaviy va sistemaviy (struktural) sintaksis . An‘anaviy sintaksis bevosita kuzatishda berilgan, nutqiy sintaktik hodisalarni o’rganadi. Boshqacha aytganda, u yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat sifatidagi nutqiy hosilalar bilan band bo’lib, umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab sifatidagi lisoniy birliklarni (nutqiy birliklarning lisoniy tomonini) o’rganishni sistemaviy (struktural) sintaksis hukmiga havola etadi. Shuningdek, an‘anaviy sintaksis kitob va o’qimoq so’zlari orasidagi sintaktik aloqani ham tekshiradi. Zero, bundagi o’qimoq fe‘lining tushum kelishigidagi so’zni boshqaruvi ham bevosita kuzatishda berilgan nutqiy hodisadir. Lekin bu aloqa uchun [o’qi] leksemasining biriktirish imkoniyati bo’lmish ob‘ekt valentligi bevosita kuzatishda berilmagan. Bu esa struktural sintaksis tomonidan tekshiriladi. Struktural sintaksis tadqiqotlari uchun an‘anaviy sintaksis tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlar zamin, poydevor vazifasini o’taydi. Demak, an‘anaviy sintaksissiz struktural sintaksisning bo’lishi mumkin emas. An‘anaviy sintaksis esa struktural sintaksissiz ham ish ko’raveradi. Zero, struktural sintaksis mohiyatni tadqiq etar ekan, buning uchun hodisalar jamlangan bo’lishi kerak. Hodisani jamlash uchun esa struktural sintaksis tiklaydigan mohiyatga ehtiyoj sezilmaydi. Har bir nutqiy parchada turli sath hodisalari qorishgan holda voqelanadi. Masalan, Salim keldi gapida fonetik (tovushlar tizimi, ohang), leksik (so’zlar), morfologik (grammatik shakllar) va uslubiy (masalan, so’zlovchining munosabati yoki uslubiy betaraflik) sathlar o’z izini qoldirgan. An‘anaviy sintaksis nutqiy parchani shu holida, turli mohiyatlar zarralarining qorishmasi sifatida o’rganadi va uning qorishmaligiga e‘tibor qaratmaydi. Struktural sintaksis esa nutqiy parchada qorishiq holatdagi sintaksisga daxldor bo’lmagan jihatlarni e‘tibordan soqit qiladi. An‘anaviy sintaksis keltirilgan gapni muayyan (aniqlik) sifatida e‘tirof etsa, struktural sintaksis unda turli hodisalar qorishganligi sababli mohiyatini anglash mushkulligini hisobga olgan holda mavhum (noaniq)lik sifatida qaraydi. Qorishiq hodisalar chetlashtirilgan mohiyat “tozalangan”ligi uchun struktural sintaksis tomonidan muayyanlik, bevosita kuzatishda berilmaganligi uchun esa u an‘anaviy sintaksis tomonidan mavhumlik sifatida qaraladi.

Demak, an‘anaviy sintaksis asosiy diqqatini hodisalarning zohiriy (bevosita kuzatishda berilgan) tomoniga, struktural sintaksis esa botiniy (bevosita kuzatishda berilmagan, ichki) tomoniga qaratadi. Ular bir-birini ham taqozo, ham inkor etadi. An‘anaviy sintaksis hodisalar bilan, sistemaviy sintaksis mohiyatlar bilan shug’ullanadi deb ularning vazifalarini butunlay qarama-qarshi qo’yish yaramaydi. Chunki an‘anaviy sintaksis mohiyatga intilganligi kabi sistemaviy sintaksis ham faqat an‘anaviy sintaksis to’plagan hodisalargagina tayanadi. Bunda an‘anaviy va sistemaviy sintaksisning o’rganish manbalari jihatdan qarama-qarshiligi so’nadi.

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

O'xshashlar

Lisoniy qolip hosilalarida lisoniylashish

Tilshunoslikda lisoniy qolip tushunchasi

So‘z birikmasi lisоniy qoliplari

Zotiy yondashuvda grammatika. Morfologiya va sintaksis munosabati. Nutqiy voqelanishdan umumiylikka

Morfologiya va sintaksis munosabati