O‘zbek tilida undovlarning funktsional-stilistik xususiyatlariv - Tilshunoslik - Referatlar

O‘zbek tilida undovlarning funktsional-stilistik xususiyatlariv

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

191.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbek tilida undovlarning funktsional-stilistik xususiyatlari Reja: 1. Undovlar yuzaga kelishining ekstralingvistik shart-sharoitlari 2. Undovlarning stilistik xususiyatlari 3. Imperativ undovlarning stilistikxususiyatlari 4. Emotsional undovlarning stilistik xususiyatlari

O‘zbek tilida lingvistik tabiatiga ko‘ra alohida guruhni tashkil etadigan va so‘z turkumlari tizimida o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan undovlar tilshunosligimizda tadqiqotchilarning e`tiborida bo‘lib kelgan. Uning bahosini berishda, dastlab leksik-grammatik talablar nuqtai nazardan yondashganlar. Mavzu tadqiqotchilarining fikricha, nominativlik xususiyatining yo‘qligi, matnda biron bir gap bo‘lagi bo‘lib kela olmasligi ularning tilimizda alohida guruh sifatida qaralishiga sabab bo‘lgan. 1 Bu til birliklarining narsa-hodisalar nomi bo‘lish-bo‘lmasligidan qat`iy nazar, o‘zbek tilida undovlar deb ataladigan so‘zlar guruhi mavjud va ular nutq jarayonida muayyan kommunikativ-estetik vazifani bajarishga xizmat qilib kelmoqda. Agar shunday bo‘lmaganda ularning tilda paydo bo‘lishiga ehtiyoj ham bo‘lmas edi. Tilda biron-bir element, hodisa o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, albatta. Undovlar tilimizda qanday paydo bo‘lgan, degan savol qo‘yilishi bilanoq ko‘z oldimizga tilning paydo bo‘lishi haqidagi nazariyalar keladi. 2 Ular orasida, garchi mukammal ilmiy asosga ega bo‘lmasa-da, undov nazariyasi ham mavjud. Tilshunoslik ilmi taraqqiyotining ilk bosqichlarida tarqalgan ushbu nazariyaga ko‘ra u go‘yo tovushga taqlid nazariyasining davomiga o‘xshab ketadi va uning asosida ham hayvonlarning baqiriq-chaqiriqlari yotadi. Bu qarash asoschilarining fikricha, ibtidoiy hayvonlar odamlarning baqiriq-chaqiriqlarini o‘rganib, ular orqali o‘z-o‘zlarining ichki kechinmalari, g‘am alamlarini ifodalashgan, oh, uh kabi so‘zlar shundan kelib chiqqan. Mazkur faraz garchi tilning ijtimoiy hodisa ekanligini rad etishga olib kelsa-da, nazariya tarafdorlarining qandaydir bir haqiqatga asoslanganligidan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Bu qarashda bo‘lgan tadqiqotchilar faqat insonlargagina xos bo‘lgan ichki kechinmalar va his- tuyg‘ularining tildagi ifodasini e`tibordan chetda qoldirmaganligining o‘ziyoq e`tiborga molikdir. 1 O‘збек тили грамматикаси, I том. – Тошкент: Фан, 1975, 591-601-бетлар. Qo‘нg‘уров Р. Hозирги o‘збек тилида o‘згармайдиган сo‘злар. I qисм. – Самарqанд: СамДУ нашри, 1978. 2 Содиqов А., Абдуазизов А., Ирисqулов М. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: O‘qитувчи, 1981, 206-209- бетлар.

Kishilik jamiyatining ibtidoiy bosqichida odamlar fikr ifodasiga birmuncha kambag‘al, fikrlar ko‘pincha imo-ishoralar yoki taqlid qilingan tovushlar yordamida ifodalangan bo‘lsa, bu jamiyatning tobora takomillashuvi inson tafakkuri va dunyoni idrok qilishiga ijobiy ta`sir ko‘rsatib borgan. Buni o‘zbek tilidagi undovlar evolyutsiyasida ham kuzatamiz. SHuning uchun undovlarni insoniyat jamiyatining va til paydo bo‘lishining ilk bosqichidayoq kishilarning ruhiyati va his-tuyg‘ularini ifoda etuvchi alohida til birliklari sifatida vujudga kelganligini e`tirof etish to‘g‘ri bo‘ladi. O‘zbek tilidagi undovlar ham o‘zining tarixiy ildizlariga ega. Ular boshqa turkumlarga nisbatan olib qaralganda ko‘pchilikni tashkil etmaydi. Variantlari bilan birgalikda yuztacha bo‘lishi mumkin, xolos. Agar moziyga qarab ketadigan bo‘lsak, ularning soni yanada kam bo‘lganligini kuzatamiz. Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘ot-it turk» asarida bor-yo‘g‘i 30ga yaqin so‘zning «undov» belgisi sifatida keltirilganligi, ularning ham ma`lum qismi taqlidiy so‘zlar ekanligi fikrimizni tasdiqlaydi. Biz ularning faqat 17 tasinigina haqiqiy undov so‘z sifatida ajradik. Semantikasiga e`tibor beradigan bo‘lsak, ularning bir qismi uy hayvonlarini boshqarish bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan buyruq-xitob so‘zlari ekanligini kuzatamiz: zaq-zaq ( -قذ قذ ) – qo‘chqorni suzish uchun qistab ishlatiladigan so‘z, 3 chílík- chílík ( - ﻜﻟﺠ ﻜﻟﺟ ) – echkini chaqirganda «chilik-chilik» deyiladi [I.369]. Indeks-lug‘atda uning «chigi-chigi» varianti ham berilgan [IV.332], tushu-tushu ( - وﺷڌ وﺸڌ ) – eshakni to‘xtatish uchun qo‘llanadigan so‘z [III.244], tÿkÿ-tÿkÿ ( وﮐڌ- وﮐڌ ) – kuchuk bolasini chaqirishga qo‘llaniladigan so‘z [III.249], qurï- qurï ( ﻯﺮﻘ- ﻯﺮﻘ ) – toycha biya (onasi)dan orqada qolganda etib olishga undab chaqiriladigan so‘z [III.242] kabi. Ikkinchi qismi esa insonlarga qarata qo‘llanilgan: awa ( ڤآ ) – alamlanishni bildiruvchi so‘z. Kishi biror narsadan xafa bo‘lsa va achinsa - اڤآ ڤآ awa-awa deydi. Afsus, attang, essizgina demakdir [I.116]; aj ( ﺊﺍ ) – Qancha bardï ң aj 3 Маhмуд Кошg‘арий. Девону луg‘отит-турк, I том. – Тошкент: Фан, 1960, 321-бет. Бундан кейин «Девон»дан мисоллар келтирилганда асарнинг томи ва саhифаси qавс ичида берилади.

og‘ul / erdi ң munda ïnch amul. Nega ketding, ey o‘g‘il, bu erda tinch va mamnun eding [I.104]; ala ( لاا ) – sekin, shoshilmay; -لاا لاا ala-ala deydilar. Sekin-sekin, asta-asta [I.118]; ach ( ﺝآ ) – «hoy-hoy, he» ma`nolarida qo‘llanadigan undov so‘z. ﻝﻛ ﻮﺭﺒ ﺝآ ach berÿ kel, hey tez kel [I.71]; őp-őp ( - بوا بوا ) – biron ishda hovliqib va maqtanib, so‘ng uni isbotlashdan ojiz qolganlarga «őp-őp» deydilar [I.78]. SHu bilan birga, «Indeks-lug‘at»da unga afsuslanish, norozilik bildiruvchi undov so‘z tarzida izoh berilgan [IV.196]; balu-balu ( - وﻟڊ وﻟڊ ) – onalar bolasini beshikda uxlatish uchun qo‘llaydigan alla o‘rnidagi so‘z [III. 251]; va ( او ) – I. So‘zlovchi buyrug‘ini inkor etishni anglatadigan so‘z. Izoh: bu so‘zni grammatik jihatdan inkor undovi deyish mumkin. Hozirgi o‘zbek tilida vay yoki cho‘ziq a bilan talaffuz qilinib, so‘zlangan so‘zga norozilikni anglatadi. II. Qayg‘u-alam vaqtida ham so‘zlanib, shunday ma`no anglatadi. Izoh: bu so‘z hozirgi o‘zbek tilida voy tarzida qo‘llanadi [III.234]; je/ja ( اڍ ) – inkorni anglatuvchi va so‘zi ma`nosidadir [III.234]; jemu ( وﻌڍ ) – so‘zimni qabul qildingmi, uyurganimni qilishga tushundingmi degan ma`nodagi so‘zdir. Sen barg‘ïl jemu gapining ma`nosi sen bor, xo‘pmi demakdir [III.32-33]; ju ( وڍ ) – xotinlar biror narsadan uyalganlarida so‘zlanadigan so‘z [III.234]; qï ( ﻰﻗ ) – hey ma`nosini bildiruvchi undov so‘zdir [III.230] kabi. Bundan tashqari M.Koshg‘ariy undovlardan fe`l yasalishi ham mumkinligini tasdiqlagan va ahladï ( یدﻟﻫآ ) so‘zini keltirgan – Haqiqiy ﻫ harfi asl turk tillarida yo‘qdir. Faqat یدﻟﻫآ ﺭا – odam oh urdi gapidagina qo‘llanadi [III.129] singari. «Devon»da keltirilgan undovlar shuni ko‘rsatadiki, tilimizning ming yil avvalgi davrida undovlar ham miqdor, ham qo‘llanish ko‘lami jihatdan ozchilikni tashkil qilgan. SHubhasiz, ularning o‘zbek tili undovlarining bugungi qo‘llanish darajasi bilan qiyoslab bo‘lmaydi. Birinchidan, M.Koshg‘ariy davrida qo‘llangan undovlarning ko‘pchiligi hozirgi adabiy tilimizda faol emas. Zaq-zaq, chílík- chílík, tushu-tushu, tÿkÿ-tÿkÿ undovlari umuman iste`molda emas. CHigi-chigi, qurï-qurï singarilar esa aholining chorvachilik bilan shug‘ullanadigan qatlami orasida va xalq og‘zaki ijodi namunalarida saqlanib qolgan. YOtgan erida bir qurhayt tortdi, to‘qson to‘qaydagi yilqi yig‘ilib qoshiga etdi, hamma yilqilar jam

bo‘lib turibdi (Alpomish, 82). Yig‘latmagin Barchin gulday bebaxtdi, Kuru-yo qur, hayt-a, begimning oti! (Alpomish, 153) kabi. Awa, aj, ala, ach, őp-őp, balu-balu, va, (vay), je/ja, jemu, ju, qï singari kishilarga qarata qo‘llaniladigan undovlardan esa faqatgina ay (ey), va (vay, voy) kabi ko‘rinishlari saqlanib qolgan. Qolganlari esa hozirgi o‘zbek adabiy tilida qo‘llanilmaydi. Bu esa tilimizdagi boshqa til elementlari qatori undovlar ham katta tarixiy yo‘lni bosib o‘tganligidan dalolat beradi. Ularning bir qismi butunlay qo‘llanilmaydi, qolgan ikinchi qismi esa yo kam qo‘llaniladi, yoki ularning ma`nolari o‘zgarib ketgan. Undovlar yuzaga kelishining ekstralingvistik shart-sharoitlari Hozirgi o‘zbek adabiy tilida qo‘llanilib kelinayotgan undovlar o‘zgarmas so‘zlar sifatida tadqiq etilgan va ularning grammatik xususiyatlari atroflicha yoritib berilgan. 4 Ammo ularning funktsional-stilistik xususiyatlari tahlil etilganligi to‘g‘risida bu gapni aytib bo‘lmaydi. Masalaning bu jihatini ham o‘rganish esa undovlarning lingvistik tabiati haqida keng ko‘lamli xulosalar chiqarishimizga asos bo‘ladi. Undovlarni o‘rganishga bir tizim sifatida qaraladigan bo‘lsa, ularni til sathining turli yo‘nalishlarida o‘rganish bir-biriga chambarchas bog‘liq ekanligi ayon bo‘ladi. Aytaylik, ularning gap tarkibidagi boshqa bo‘laklar bilan grammatik aloqaga kirishmasligi va biron bir bo‘lak vazifasini bajarmasligi; egalik, ko‘plik, kelishik kabi qo‘shimchalarni ola olmasligi, boshqa so‘z turkumlaridan yasalmasligi, ammo boshqa turkumdagi so‘zlarning undovlarga yoki undovlarning boshqa turkumlarga o‘tib turishi mumkinligi, bir tomondan, ularning alohida lingvistik tabiati mavjudligidan dalolat bersa, ikiinchi tomondan, ularning nutqda 4 Му h иддинова H . Таqлидий сo‘злар ва ундовдан ясалган феъллар / O‘збек тили ва адабиёти.-1978.- №3.-Б.52-54 ; С о лихo‘жаева С . Э м оционал гапларда ундовларнинг роли / O‘збек тили ва адабиёти .- 1972.-№3.-59-61 ; O‘збек тили грамматикаси. I том. Морфология. – Тошкент: Фан, 1975. -612 б.; Qo‘нg‘уров Р. Hозирги o‘збек тилида o‘згармайдиган сo‘злар. I qисм. – Самарqанд: СамДУ нашри, 1978. – 67 б.

yashash tarzi ham o‘zgacha ekanligin ko‘rsatadi. SHuning uchun ham, mazkur so‘zlar turkumining funktsional-stilistik tabiatni o‘rganish uning tilshunosligimizda hali e`tibor qaratilmagan jihatlarini to‘ldiradi. Har qanday til birligining lingvistik imkoniyatlari matnda namoyon bo‘lishi ayon gap. Bu imkoniyatlar undovlarda ham bor albatta. Agar shunday bo‘lmaganda, ularni alohida kategoriya sifatida o‘rganishga hojat ham bo‘lmas edi. Masalaning mohiyatini anglashimiz uchun nutqiy jarayonda undovlarning o‘rni va lingvistik ahamiyati nimadan iborat degan, savolni o‘rtaga qo‘yishimiz lozim. Buning uchun esa, undovlarning matnda qo‘llanilishidagi lingvistik shart- sharoitlarni, birinchi navbatda, ekstralingvistik omillarni ko‘z oldimizga keltirishimizga to‘g‘ri keladi. Darhaqiqat, o‘zbek tilida o‘ziga xos lingvistik xususiyatlarga ega bo‘lgan ushbu so‘zlar turkumining yuzaga kelishiga sabab bo‘ladigan ekstralingvistik omillar mavjud. Bu, birinchi navbatda, su`bektning voqelikka munosabati aks etishi jarayonida yuzaga keladigan his-tuyg‘uning ifodalanishi zarurati. Boshqacha qilib aytganda, fikrni ifodalash masalaning bir tomoni bo‘lsa, shu jarayonda yana inson his-tuyg‘usining ham qo‘shimcha ravishda berilishi ikkinchi tomonidir. Inson his-tuyg‘usi ifodasida ikki maqsad ko‘zda tutilishi mumkin: birinchidan, qalbdagi kechinmani tashqari chiqarish zarurati va, ikkinchidan, tinglovchiga ta`sir o‘tkazish ehtiyoji. Agar mana shu nuqtai nazardan qarasak, undovlarning nutqda paydo bo‘lish sabablari birmuncha oydinlashadi, tilimizda undov sifatida qarab kelinayotgan ayrim elementlarga bo‘lgan munosabat ham aniq bo‘ladi. CHunki lug‘atlarda undov belgisi sifatida berilgan ayrim so‘zlar mushohadatalabdir. Masalan, «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» (O‘TIL)da keltirilgan xe-xe-xe 5 so‘zining undov ekanligi kishida shubha uyg‘otadi. «Xexelagan kulgi tovushini ifodalaydi» tarzida berilgan izohning o‘ziyoq uning taqlidiy so‘z ekanligini ko‘rsatib turibdi. Insonning ichidan otilib chiqayotgan tug‘yonni, his-tuyg‘u ifodasi bo‘lgan so‘z bilan, tabiat va jamiyatdagi narsa-hodisalar obraziga taqlid natijasida yoki boshqa bir sabab bilan yuzaga kelgan elementlar bir-biridan farqlanishi lozim. 5 O‘збек тилининг изоhли луg‘ати, IV том. – Тошкент: O‘зМЭ Давлат илмий нашриёти, ___ , 394-бет. Бундан кейин янги нашрдаги изоhли луg‘атнинг томи ва саhифаси кo‘рсатилади.

Ilmiy manbalarda ba`zan ular modal so‘zlar bilan aralashtirib yuborilganlik holatlari ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, «O‘zbek tili grammatikasi», O‘TIL va boshqa manbalarda undov sifatida keltirilgan alyo, allo [I.70,72], allo, assalom alaykum/assalomu alaykum,/salom alaykum/assalom,/vaalaykum assalom/salom; balli, barakalla /barakallo, bas,balli, jim, qani,qoyil, qulluq, labbay [II.480], marhabo, marhamat (II.549), marsh, navzambillo, omonmisiz, ofarin, rahmat, tavba [III.631], tashakkur, ura, xayr, hormang, xo‘p, shukur, esonmisiz, esiz [V.54], o‘lay [V.147], bolani uxlatish ma`nosini beruvchi ma`nosi izohlangan obbo [III.70] kabi so‘zlarning undov ekanligi kishida shubha tug‘diradi. To‘g‘ri, undovlar va modal so‘zlar stilistik vazifasi jihatidan, sub`ektiv munosabat ottenkasi yaqqol sezilib turishi nuqtai nazaridan nutqda ba`zan bir-birlariga mos kelishi mumkin. shunday bo‘lishi qaramasdan, ularni aralashtirib yuborish maqsadga muvofiq emas. Inson nutqi uning muallifining ehtiyojiga bog‘liq holda turli vaziyatlarda turlicha shakllanadi. Ana shu nutqiy vaziyatda sof til vositlaridan tashqari so‘zlovchi his-tuyg‘ularini ro‘yobga chiqarish, ruhiy holatini ifoda etish bilan bog‘liq bo‘lgan ohang, pauza, jest va mimikalar singari turli ekstralingvistik omillar ham ishtirok etadi va ular lingvistik vositalar yordamida berilayotgan axborotning ta`sirli va mukammal bo‘lishiga ko‘maklashadi. Binobarin, undovlarning yuzaga kelishi ham ana shu ekstralingvistik omillarga bog‘liqdir. Undovlarning stilistik xususiyatlari Har qanday til birliklari singari undovlar ham o‘z lingvistik xususiyatlaridan kelib chiqib, matnda stilistik imkoniyatlarini namoyish eta oladi. Bu qo‘llanishda uch holat ko‘zga tashlanadi. Birinchidan , undov mustaqil qo‘llanishi, o‘zi alohida gap maqomida bo‘lishi va mana shu holatida muayyan semantik va stilistik ma`no ifodalashi mumkin. Ikkinchidan , o‘zi aloqador bo‘lgan so‘zdagi ma`noning reallashuviga xizmat qil adi . Bunday paytda u yonma-yon kelgan so‘z ma`nosiga

qo‘shimcha ottenka beradi. Uchinchidan , shunday holatlar borki, undov so‘z ishtirok etmasa, bu yonma-yon kelgan so‘zning ma`nosi reallashmaydi. Masalan, matnda bosh so‘zini Boshim! tarzida ishlatsak, uning ma`nosi tinglovchi uchun mavhum bir holatda turadi. Kichik matnga bog‘liq ravishda boshning og‘riyotganligi haqidagi xabarni ham, boshqa bir mazmunni, masalan, qaering tegdi, degan savolga javob bo‘lishi ham, Qaerlarga urilmagan boshim! gapining qisqargan shakli bo‘lishi ham mumkin. Lekin, voy boshim, deyilganda ma`no aniq – og‘rigan bosh haqida gap borayotganligi hech kimda shubha tug‘dirmaydi. Tahlillar shundan dalolat beradiki, nutqda har qanday undovning qo‘llanishida muayyan sub`ektiv baho ko‘zda tutilgan bo‘ladi. SHu ma`noda ularni shartli ravishda dastlab ijobiy va salbiy emotsiya ifodalaydigan yoki boshqa bir so‘zdagi shu ottenkalarni kuchaytirishga xizmat qiladigan undovlar tarzida ikki guruhga ajratish mumkin bo‘ladi: ijobiy: – ey, muhtaram domla!..– dedi va chetlanib yo‘l berdi (A.Qahhor); salbiy: Voy ilon-ey! Maktabda intelligent bo‘lib yurasan-da, uyingda aksilinqilobiy faoliyat olib borasan! Xex! (O‘.Xoshimov). Undovlar anglatadigan ma`nolarni shartli ravishda ikki – ijobiy va salbiy ottenkalarni ifodalaydigan yoki so‘zlardagi ana shu ma`nolarni kuchaytirishga xizmat qiladigan qutbga ajratadigan bo‘lsak, ayrim undovlarning bu har ikki qutbga daxldorligi va ularning oraliq undovlar ekanligi ma`lum bo‘lib qoladi. Masalan, Ah, yomon ish bo‘ptida. Ah, yaxshi ish bo‘ptida! YOki voy undovi bir o‘rinda kesatiq ma`nosini ifodalasa, ikkinchi bir holatda achinishi, kuyinish ma`nlarini ifodalaydi: Voy, tiling chiqib qolipti-ku!-dedi. – Voy qadrdonim, jigarim (Oybek) kabi. Ilmiy manbalarda undovlar yasalmasligi, ammo boshqa so‘zlarning undovlarga o‘tib turishi mumkinligi haqida fikrlar aytilgan: qarang-a, qani… kabi. [O‘zbek tili grammatikasi, 591]. Darhaqiqat, undovlar tarkibida qatnashadigan ayrim so‘zlar mustaqil ma`noga ega bo‘lgan birliklar hisoblanadi. Masalan, darig‘, hasrat, xudo e lementlarini olaylik. Ularga vo birligi , o/yo unlilarining qo‘shilishi natijasida undovlar yuzaga keladi: vodarig‘o [I.464], vohasrato [I.470], xudoyo [IV.421] kabi. Birinchi so‘zda kuchli hayajonni ifodalash uchun vo, o e lementlari

orttirilgan: darig‘-vodarig‘-vodarig‘o. Keyingi ikki so‘zda esa o yoki yo siz sub`ektiv munosabat yuzaga kelmaydi: hasrat-hasrato, xudo-xudoyo kabi. CHunki vodirg‘ deyish mumkin bo‘lgani holda vohasrat, voxudo deyilmaydi. YO razzoq [III.342], yo rab so‘zlari haqida ham shu gaplarni aytish mumkin. O‘l-a [V.147] so‘zidagi o‘l ham undov emas. Unga a qo‘shilishi bilan undov hosil bo‘ladi. Ana shu element tufayli so‘zning talaffuzi va ohangi o‘zgaradi va shunga bog‘liq holda mazmun ham o‘zgaradi. O‘l – buyruq, a qo‘shilishi bilan buyruq ohangi susayadi, uning o‘rnini istak egallaydi – bu kuningdan ko‘ra o‘lganing yaxshi emasmi mazmunidagi gap shakllandi. YOki O‘TILda keltirilgan attang [I.116] ni ham undov deb bo‘lmaydi. Unga qo‘shilgan a undov. Garchi o‘l- a dagi singari so‘zning mazmunini butunlay o‘zgartirib yubormayotgan bo‘lsa ham, attang ni attang-a bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Attang – umuman afsuslanish, attang-a – afsuslanishning su`bektiv ifodasi, kuchli afsuslanish, bo‘lib o‘tgan voqeaga ich-ichdan ijobiy munosabat, hamdardlik bildirish, tinglovchi bilan hamfikr ekanligini izhor qilish. SHuningdek, ol so‘zi ham o‘zbek tilida mustaqil leksik ma`noga ega bo‘lgan birlik. Uning davomidan a qo‘shilsa va ola-a tarzida qo‘shilgan tovush cho‘zib talaffuz qilinsa, u undovga aylandi hamda aytilgan fikrga qo‘shilmaslik, mensimaslik, masxaralash, bepisandlik ottenkalarini keltirib chiqaradi. Masalan: - Men bugun joriy nazoratdan yuqori ball oldim. – Ola-a! kabi. Garchi lug‘atlarda aks etmagan bo‘lsa-da, ya-a elementi ham undov hisoblanadi. Uning aytilishi biron-bir harakatning uyat deb hisoblanishiga bog‘liq bo‘lib, odatda kichkina bolalarga nisbatan qo‘llanishi bilan xarakterlanadi: Ya-a, ishtoningni ho‘l qilib qo‘yibsan-ku! Mayli, mayli kabi. U ham erkalash, ham tanbeh berish, ham bolaning bu harakatidan xafa bo‘lmaganlikni bildirish kabi ottenkalarni o‘zida mujassam qilgan undovdir. Ba`zi undovlar tilimiz tabiatiga mos emas. Ular o‘zbeklar bilan yonma-yon yashayotgan boshqa millatlarning tilidan o‘zlashtirilgan bo‘lib, millatimizning barcha vakillari tilida ham qo‘llanilavermaydi. Mas., oy undovi [Russko-uzbekskiy slovar’, M.,1954, str.477]: Men bugun o‘zimga kostyum zakaz qildim. Oy, biram

chiroyli! Uh tarzida tarjima qilinadigan fu [IV.367] undovi ham rus tilidan o‘zlashtirilgan [Russko-uzbekskiy slovar’, M.,1954, str.929]: SHu ham gap bo‘ldiyu, fu! kabi . Bu singari qo‘llanishlarga tilimiz madaniyatiga salbiy ta`sir ko‘rsatuvchi element sifatida qarashimiz, boshqalardan o‘zini madaniy va bilimdan ko‘rsatishga harakat qilib, uni tilga olib kirishga intilayotganlarning xulqini esa salbiy baholashimiz lozim. Birlamchi ma`nolari butunlay boshqa bo‘lgan ayrim so‘zlar borki, ular nutqda bemalol undov bo‘lib kela oladi. O‘TILda shunday so‘zlardan biri sifatida do‘st keltirilgan [I.678]. Odatda, ijro etilayotgan ashuladan zavqlangan shinavanda zavqning, ta`sirlanishning kuchliligidan «Do‘st!» deb qo‘yadi. Xuddi shu singari shaxmat o‘yinida aytiladigan shax/shoh so‘zini ham undov sifatida qabul qilish mumkin. U shaxmat o‘ynida yutishiga ko‘zi etgan va bundan zavq olayotgan kishining xitobi sifatida shoh-donani surayotgan paytda aytiladi. O‘yin jarayonida piyoda oxirgi katakka etib borib, farzin bo‘lganda ham ferz/farzin deb yuboradi. Agar o‘yin jarayonida ot, to‘ra, sipoh yoki piyoda deyilmasligini inobatga oladigan bo‘lsak, shoh va farzin ning matniy undov ekanligini e`tirof etishimizga to‘g‘ri keladi. O‘zbek tilida undovlarning yozilishida bir xillik kuzatilmaydi. Masalan, aha [I.129] undovi a-ha, a ha, ay-ha; oho [III.196] undovi ox-xo / oh-ho, oha; o‘ho‘ [V.195] undovi o‘-ho‘, uh-hu, o‘h-hu, o‘hu, o‘hho‘ [V.195], o‘h-ho‘, ho‘h-ho‘o‘ [V.571]; ha-ha [V.523], ha-ha-ha, haha-haha [V.523], hahha [V.523], xax-xa; eha [V.68] undovining e-ha, eh-ha,eh-he tarzida berilishi kabi holatlar uchraydi. Harqalay bu kabi xilma xilliklar til madaniyati nuqtai nazaridan ijobiy hodisa sanalmasligi kerak. Bir undovning talaffuzi deyarli farqlanmaganligi uchun uni aha, a-ha, a ha tarzida uch xil yozishga hojat bo‘lmaydi. Masalaning ikkinchi tomoni ham bor. Sirtdan qaraganda bu erda imlo qoidalariga rioya qilinmayotgandek tuyuladi. Aslida shundaymi? Grammatik nuqtai nazardan shunday bo‘lsa, bordir. Ammo stilistik jihatdan bu gapni aytib bo‘lmaydi. Aynan ana shu undovning talaffuzida har xillik, aniqrog‘i uzun-qisqalik va ba`zan cho‘ziqlik mavjud. Bu holat uning ma`nosida differentsiatsiyani vujudga

keltirgan, ma`no taraqqiyotiga sabab bo‘lgan. Agar, O‘TILda undov so‘z sifatida aha ning Razil kimsalarning ham YUragini beomon — YOndir! Ah-ha... men ko‘ray, Ishq olovi, yon! [A.Suyun] kabi misollarda birovning qiyin ahvolidan kulish, masxaralash, istehzoni ifodalashdek faqat bir ma`nosi keltirilgan bo‘lsa [I.129], boshqa matnlarda uning ma`no doirasi yana ham kengayishi kuzatiladi: Aha, aha, gapiraver, gapiraver deganda, so‘zlovchining fikrini tasdiqlayotgani; A-ha-a, tiling chiqib qoldimi, deyilganda e sa gapdan hali shunaqami? ma`nosi anglashilib, ob`ekt harakatining ma`qullanmayotgani ma`lum bo‘ladi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, birinchidan, ularning yozilishida mumkin qadar imlo qoidalariga rioya qilinishi maqsadga muvofiq bo‘lsa, ikkinchidan, ularning talaffuzidagi qisqa-cho‘ziqlik va buning oqibatida yuzaga keladigan stilistik nozikliklar hisobga olinishi lozim bo‘ladi. Undovlarning shakllari turlicha bo‘lishiga qaramasdan, ular turli emotsiyalarni ifoda etuvchi umumiy sema atrofida birlashadi. Masalan, ajablanish, hayratlanish, zavqlanish, nafratlanish, achchig‘lanish, e`tiroz va norozilik kabi. Ayni paytda, ular nutqda stilistik jihatdan bir xil qiymatda deb bo‘lmaydi. R.Qo‘ng‘urov undovlar haqida quyidagilarni aytgan: «Grammatik jihatdan o‘zgarmaydigan, sub`ektning his-hayajoni, buyruq-xitobi, haydash va chaqirishi hamda turli xil hayotiy munosabatlarni bildiruvchi so‘zlar undovlar deyiladi». 6 Bu va bu kabi boshqa ta`riflardan ma`lum bo‘ladiki, undovlar nutqning faol qismi hisoblanadigan gapning tarkibiga kirmaydi, uning bo‘laklari bilan grammatik aloqaga kirishmaydi. Ammo gap bilan birgalikda matnning turli o‘rinlarida kelaveradi. Demak, undov va boshqa til birliklari o‘rtasidagi grammatik munosabatlarning qanday bo‘lishidan qat`iy nazar ularning nutqda qo‘llanishiga qandaydir ehtiyoj bor. Ana shu ehtiyoj ekstralingvistik omil bo‘lib hisoblanadi. Tushunchamizda, bu ehtiyoj – nutqning tasviriyligini, ta`sirchanligini ta`minlash zarurati bo‘lib hisoblanadi. Bu masalaning bir tomoni bo‘lsa, ikkinchi tomoni, nutq sub`ektining voqelikka munosabatini, voqelikdan qay darajada ta`sirlaganligini ifodalash ehtiyoji undovlarning nutq jarayonida qo‘llanish darajasini belgilaydi. 6 Qo‘нg‘уров Р. Hозирги o‘збек тилида o‘згармайдиган сo‘злар. I qисм, 40-бет.

Boshqacha aytganda, shunday nutqiy vaziyatlarga duch kelinadiki, so‘zlovchining ruhiy holatini, ichki kechinmalarini, his-hayajonini fikr ifodasi bo‘lgan gap to‘laligicha o‘zida mujassam qila olmaydi. Nutqqa yana qandaydir yordamchi vositalar zarur bo‘ladi. Ana shu zarur vositalarning biri sifatida undovlar yordamga keladi. Binobarin, ularning nutqda yuzaga kelishi sub`ektning his-hayajoni bilan, ularning ob`ektga nisbatan murojaati va munosabati bilan bog‘liq. Ana shu his- hayajonni, murojaat va munosabatni ifoda etuvchi til elementlari nutqning alohida turi sifatida qaraladigan gap tarkibida o‘ziga xos tarzda yoki undan tashqarida – o‘zi ham nutqiy ifodaning bir ko‘rinishi sifatida namoyon bo‘ladi. Mavzu tadqiqotchilari undovlarni ma`no jihatdan emotsional undovlar va imperativ undovlar tarzida ikkiga ajratganlarida hamda ularning hech biriga kirmaydigan qismini alohida guruh tarzida baholaganlarida masalaning ana shu tomonini hisobga olishgan. 7 Biz ularga stilistik nuqtai nazardan munosabat bildirishga harakat qilamiz. Aslida til elementlarining bu alohida guruhini ikkiga – imperativ va emotsional undovlarga ajratib tahlil etish leksik-semantik va grammatik jihatdangina ahamiyatlidir. Stilistika uchun esa bu tasnif shartli hisoblanadi. CHunki tilda bu alohida turkum so‘zlarning paydo bo‘lishi va qo‘llanishi nutqiy vaziyat hamda suhbatdoshlarning voqelikka munosabati bilan bog‘liq ekan, ularning nutqiy jarayondagi ishtiroki u yoki bu darajada tasviriylikni keltirib chiqaradi. Imperativ undovlarning stilistik xususiyatlari Undovlarning yirik bir qismi sanaladigan imperativ undovlar ilmiy adabiyotlarda odamlarning diqqatini tortish, ogohlantirish yoki jonivorlarni biror ishni bajarishga undash, to‘xtatish kabi ma`nolarni ifodalash uchun xizmat 7 O‘збек тили грамматикаси, I том. Морфология. – Тошкент: Фан, 1975, 592-бет.

qilishligi va ular muayyan ob`ektga (II shaxsga) qaratilganligi bilan ko‘proq buyruq fe`llariga o‘xshab ketishligi haqida mulohazalar bayon qilingan. 8 R.Qo‘ng‘urov ularni yana ikki guruhga ajratgan: odamlarga qaratilgan hamda hayvon va jonivorlarga qaratilgan undovlar. 9 Imperativ undovlarning katta bir qismini uy jonivorlariga qarata qo‘llangan elementlar tashkil qiladi. Masalan, O‘TILning yangi nashrida ularning uchrashi quyidagicha: ba (ba`zi uy hayvonlarini chaqirish, I.131), bah-bah (itni chaqirish, 1.194), beh-beh (hayvon va parrandalarni chaqirish, 1.249), gah (qo‘lga o‘rgatilgan qushlarni chaqirish, 1.490), dirr (otni to‘xtatish, 1.626), ishsh (yurib ketayotgan eshakni to‘xtashi, 2.261), kish (tovuq va boshqa qushlarni haydash, 2.379), kish- kish (parrandalarni, asosan tovuqni haydash, 2.381), ma (narsani olishga undash, 2.516), mah (it va boshqa ba`zi hayvonlarni chaqirish, 2.572), mo‘h-mo‘h (uy hayvonlarini chaqirish, 2.671), pish-pish (mushukni chaqirish, 3.273), pisht (mushukni haydash, 3.273), po‘sht (odamlarni yo‘ldan qochirish, 3.331), tak/tek (otni tinchlantirish, 3.643), tis/tiss (otni orqaga tisarish, 4.116), tiss (ovoz chiqarmaslikka yoki sekin so‘zlashga undash, 4.116), tu-tu (tovuqni chaqirish, 4.211), xix (eshakni tez yurishga qistash, 4.403), xo‘sh/ho‘sh (molni haydash va qaytarish, 4.438), chuv (otni yurgizish, 4.513), chuh / chu/chux/chuv (otni yurgizish, 4.519), quray (qo‘ylarni haydash va chaqirish, 5.379), qurey (qo‘ylarni haydash va chaqirish, 5.380), g‘us (itni tezlash, qopish, quvishga undash, 5.462), hayt / xayt (hayvonlarni qo‘zg‘ash, haydash, 5.486), huyt (qushlarni cho‘chitish, 5.558), husht (mayda jonivorlarni va qushlarni haydash, 5.568) kabi. Bundan tashqari, garchi O‘TILda berilmagan bo‘lsa-da, qoramollarni ketayotgan tomonidan qaytarish uchun bosh, aravaga qo‘shilgan otni to‘xtatish uchun trr, tuyani qo‘zg‘ash, haydash uchun hachu singari undov so‘zlari qo‘llanadi. Lug‘atda keltirilgan qurey, xo‘sh/hush so‘zlarining takroridan paydo bo‘lgan qurey-qurey, hush-hush, shuningdek, echkilarni chaqirish uchun qo‘llaniladigan chigi-chigi kabi undov so‘zlar ham mavjud. 8 O‘збек тили грамматикаси, I том. Морфология, 597-бет. 9 Qo‘нg‘уров Р. Hозирги o‘збек тилида o‘згармайдиган сo‘злар. I qисм, 50-бет.

Ammo undovlarning bu guruhi tilimiz uchun stilistik jihatdan ahamiyatli emas. Faqatgina odamga nisbatan bosh so‘zini qo‘llash kabi holatlar bundan mustasno. 10 Qo‘shimcha tarzda yana bir fikrni aytish mumkinki, ular faqatgina kundalik-maishiy jarayonda, ya`ni so‘zlashuv nutqida qo‘llaniladi va boshqa funktsional uslublar uchun xos emas. Agar boshqa uslublarda, masalan, badiiy yoki publitsistik uslubda ishlatiladigan bo‘lsa, ularga so‘zlashuv uslubi orqali o‘tgan. Undovlar ning ma`lum qismini odamlarga qaratilgan e lementlar tashkil qiladi va ularni murojaat undovlari deb atash mumkin. YAngi O‘TIL ma`lumotlari bo‘yicha insonlarga murojaat qilishga qaratilgan undovlar tilimizda unchalik ko‘p emas: ay/ey (I.51), vey (I.454), hay (V.481), hap (V.505), ho (V.540), hov (V.540), hoy (V.546), hu (V.554-555), huv (V.555), ho‘y (V.570) kabi. Ular orasida e (V.16), e y (V.23) undovlari eng faol hisoblanganligi uchun ularni kengroq tahlil qilamiz. Ay/ey. Ay undovi e y ning noadabiy fonetik yoki sheva varianti hisoblanadi (I.51): Ay, menga qara! Ay, unday qilma! Ay, qayoqqa borayapsiz? kabi. SHuning uchun ham unga ijodkorlar juda kam murojaat qiladilar: Ay, Zarafshon, o‘ynab- kulib oqa ber, / Mazlumlarning yuragini yoqa ber (CHo‘lpon). Muborak, ay, yurtim! Qirq gaz qanotli! (A.Suyun). Ay, rais bova, yo‘l-yuzda birov bilan mayda- chuyda gap qilib yurmang? (T.Murod) kabi. SHu ma`noda u so‘zlashuv uslubiga xos bo‘lgan undov sifatida qaraladi. Garchi ay nutqda e y ning varianti sanalsa-da, ularning qo‘llanish chastotasida muayyan farqlar va stilistik nozikliklar mavjud. Bu noziklik ulardagi xalqona uslub va ba`zan ifodalanadigan rasmiylik ottenkasi bilan izohlanadi. O‘TILda undov so‘z sifatida e y ning ikki ma`nosi: «1.murojaat, chaqiriq; 2.achinish, eztiroz, qo‘shilmaslik» ma`nolari berilgan [V.23]. Ay va e y undovlari qo‘llanishi nisbatida, e y keskin ravishda ko‘pchilikni tashkil etadi. Qiyosiy tahlil esa ular orasida muayyan stilistik noziklar borligini ham ko‘rsatadi. Bu stilistik farq ularning faqat adabiy yoki sheva variantining ajratilishida emas. Masalan, 10 Баъзан hеч бир такаллуфсиз, q o ‘пол равишда бир жойга бостириб кириб келган одамга нисбатан hайвонга менгзаб, жонли тилда «Бош, бош», деган жумлани q o ‘ллайдилар.

badiiy matnlarda ay qo‘llangan holatlarda xalq ruhiga, jonli tilga yaqinlik seziladi. Masalan, CHo‘lpon «Vijdon erki» she`rida ushbu undovdan foydalanganda xuddi ana shu jihatni e`tiborga olgan: Ay tutqinlar, ay ezilgan, / Ay qiynalgan yo‘qsil ellar. / Ay umidsiz, ay chizilgan / Dor oldiga… Oppoq dillar! / Ay bevalar, bechoralar, / Ay bog‘langan kishanlarga. / Ay erk uchun ovoralar, / Ko‘p yalinmang siz ularga. Aksincha, «Ko‘ringan alanga» she`rida esa e y variantini qo‘llaydi va bu murojaatga rasmiylik ottenkasini beradi: e y, madaniy, ey faylasuf, ey alloma «kun botish», / Er yuzida kishan yoyib, qullik sepib, oxirda / Bu nima, bu – alangalar to‘ri bilan o‘ralish? (CHo‘lpon.). Ey undovi qo‘llanish chastotasining yuqoriligi, matnda murojaat va chaqiriq ma`nolarining shakllanishida faol ishtirok etishi uning ekspressivlik darajasiga ham ta`sir ko‘rsatadi. Masalan, e y, yosh bolamisiz! Nega yig‘laysiz? ey bus-butun ayolati vayron o‘lon vatan, Har go‘shasi zamonada zindon o‘lon vatan. SHuning uchun, ey bolalar, sarlavha qo‘yishni o‘rganingiz,– dedi Murodxo‘ja domla (A.Qahhor) . Tovusday yaltiroq, ey go‘zal yirtqich! Mana, ko‘ksimni yirt, mana, qonim — ich! (U.Azim) misollarda e y ishtirok etmasa ham u bilan yonma-yon kelgan so‘z murojaat ottenkasini ifodalay olishi mumkin: YOsh bolamisiz! Nega yig‘laysiz? Bus-butun ayolati vayron o‘lon vatan, Har go‘shasi zamonada zindon o‘lon vatan. SHuning uchun, bolalar, sarlavha qo‘yishni o‘rganingiz, – dedi Murodxo‘ja domla kabi. Matnlardagi e y ning ekspressivligi u bilan yonma-yon kelayotgan so‘z bilan birgalikda yuzaga chiqayotgan bo‘lsa ham, undovning stilistik ahamiyatini inkor qilib bo‘lmaydi. Xuddi ana shu undov vositasidagina murojjat effekti kuchayadi, nutq jonli tus oladi. Mana shu ma`noda e y matnda o‘zining stilistik bo‘yog‘i bilan ishtirok etadi. SHuning uchun ham ijodkorlar bu undovga tez-tez murojaat qilib turadilar. Masalan, O.YOqubov «Ulug‘bek xazinasi» romanida e y valine`mat buzrukvor, ey bandai gung, ey osiy banda, ey Muhammad Tarag‘ay, ey nobakor, ey bandai beroh, ey kazzob, ey nobakor palid, ey parvardigor kabi jumlalarni qo‘llagan. Ushbu undov ishtirok etgan matnlar tahlili uning ibtidoiy ma`nosi murojaat ekanligini, boshqa holatlarda ifodalagan stilistik ottkenalari tufayli ma`no ko‘lami

kengayib borganligini ko‘rsatadi. Quyidagi ottenkalar ana shu ma`no kengayishining hosilasidir: hayratlanish: – ey, muhtaram domla!..– dedi va chetlanib yo‘l berdi (A.Qahhor); e`tiroz: «Ey o‘ling ota bo‘lmay», dedim . – ey... qo‘ying... Men itdan qo‘rqaman, – dedi Munisxon va o‘ng yoqdagi tor ko‘chaga burilib, qo‘lini ko‘tardi. – ey, xayr senga... qurumsoq... xudomiz bir, payg‘ambarimiz bir... (A.Qahhor); suhbatdoshning fikriga qo‘shilmaslik: – ey, sen o‘l!– dedi domla titrab-qaqshab,– qavm-qarindoshing, mahalla-ko‘ying o‘lsin! – ey, afandim, ishingiz tushsin... Qo‘y, ey... erimdan qolmayin!.. (A.Qahhor); achinish: SHunda: «Ey, kambag‘allik qursin! Orzum ochilmay so‘zladigan bo‘ldi, o‘zim hasratda o‘ladigan bo‘ldim», deb bir so‘z aytib turgan ekan (U.Azim) kabilar. Ijodkorlar e y ni ba`zan takror qo‘llash bilan ifodada alohida pafosni vujudga keltira oladilar. Masasalan, CHo‘lpon e y dan shunday vosita sifatida foydalana olgan: e y, bukun, olovlar Dunyoni yondirdi / Insonlar och erni Qonlarga qondirdi! / ey, bukun, ko‘klarda Quyoshlar tutildi, / ey, bukun, shamollar, Bo‘ronlar quturdi kabi . YOki: e y-ey, kelajagim sarbadorlari, — Siz endi qo‘zg‘aling faqat ko‘klamda! (A.Suyun). Aslida takroriy qo‘llanish ko‘pchilik undovlarga xos xususiyat. Bunda ikki holat kuzatiladi: birinchi holatda yakka holda ham undov sanaladigan birliklar takrorlanadi va juftlik hosil qiladi: voy=voy-voy,oh=oh-oh, hay=hay-hay, hoy=hoy-hoy. Ikkinchi holatda mustaqil ma`no ega bo‘lmagan birliklar takrorlanadi va buning natijasida hosil bo‘lgan juftlikdan undov hosil bo‘ladi: bay=bay-bay kabi. Bu takrorlanishlar birontasi ham bekorga amalga oshirilmaydi. Har bir takrorlanishda muayyan stilistik maqsad yotadi. SHuning uchun ham voy yoki voy-voy, oh yoki oh-oh, hay yoki hay-hay, hoy yoki hoy-hoy elementlari anglatgan ma`nolar bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi, aksincha, bu takrorlanish oqibatida butunlay boshqa – birinchi undovning ma`nosiga to‘g‘ri kelmaydigan ma`no ottenkalari yuzaga keladi. SHuning uchun undovlarning takrorlanishiga nutqda ro‘y berayotgan oddiy hodisa sifatida qarash ma`qul emas.

Ba`zan nutqda ayrim undovlar oddiy takrorlanishlar doirasidan tashqariga chiqadi. Masalan: bay-bay=bay-bay-bay, e-e, e-e-e singari. Oxirgi elementning yana takrorlanishi yoki tovushning cho‘zilishi nutqda qo‘shimcha ma`no ottenkalarini yuzaga keltiradi. Bay-bay deyilganda hayratlanish, ajablanish, tahsin yoki xushyoqmaslik, norozilik, taassuf ma`nolari (I.141) ifodalansa, so‘z uchinchi marta qaytarilishi bilan bu ottenkalarning samaradorligi yanada oshadi va bu ifoda so‘zlovchining maqsadiga yanada to‘laroq muvofiq keladigan bo‘ladi. e ajablanish, taajjub, hayrat his-tuyg‘usini bildirsa (I.16), e -e, e-e-e deyilganda ana shu his- tuyg‘ular ifodasi yana ham kuchayadi. Undovlar matnning turli o‘rinlarida takrorlanishi ham mumkin: e h! O‘zi pishitgan chilvir-ku, e voh ! Mashrabning bo‘yniga solingan arqon!!! (M.Ali) kabi. Undovlardagi stilistik ma`no ottenkalarining farqlanishida ularni talaffuz qilishning ham ahamiyati katta ekanligi adabiyotlarda ko‘plab qayd etilgan. Bu fikr e y ga ham tegishlidir. Undovning qisqa yoki cho‘ziq talaffuz etilishi u bilan yonma-yon kelgan elementning ma`no ottenkalariga ijobiy yoki salbiy ta`sir ko‘rsatishi mumkin. Agar u qisqa talaffuz etilsa, qat`iyat, keskinlik, shiddat ma`nolarining ifodalanishiga xizmat qilishi mumkin: e y odamlar, ey yaxshilar, ey Xudo kabi. Keyingi tovush y cho‘zib talaffuz qilinganda esa boshqa ma`nolar yuzaga keladi: e y-y odamlar, ey-y yaxshilar, ey-y Xudo singari. Ikkinchi holatda xursandchilik, faxrlanish, mamnunlik ottenkalari pafos bilan ifoda etiladi. Qiyoslaymiz: e y odamlar! YUksak yulduzlar / Men sizlarga uchib etsam bas (R.Hamzatov) – e y-y odamlar! YUksak yulduzlar / Men sizlarga uchib etsam bas; ey-y, falak! Menga buncha cheksiz-chegarasiz boylikni qanday ato etding?! (A.Suyun) – e y, falak! Menga buncha cheksiz-chegarasiz boylikni qanday ato etding?! kabi. Undovlar faol ishtirok etadigan nutqiy jarayon asosan sub`ektning ob`ektga murojaati bo‘lib hisoblanadi. To‘g‘ri, tilda bu jarayonni shakllantiruvchi boshqa grammatik vositalar ham yo‘q emas. Masalan, undalmalarni olaylik: Uka, bu gaplarni men senga aytayapman / Ukam, bu gaplarni men senga aytayapman /

Ukaginam, bu gaplarni men senga aytayapman / Ukajonim, bu gaplarni men senga aytayapman / Ukavoy, bu gaplarni men senga aytayapman. Gapning barcha variantlarida, hatto birinchi gapda ham akaning ukaga iliq munosabati ma`lum bo‘lib turadi. Sub`ektiv baho shakllari ana shu munosabatning shakllanishiga xizmat qiladi. Agar undalmani undov so‘z bilan, masalan, e y, bu gaplarni men senga aytayapman tarzida almashtirsak-chi? Ottenka butunlay o‘zgaradi. Samimiyat, mehribonlik, yaqinlik, yalinish kabi ma`nolar o‘rnini qo‘pollik, mensimaslik, bepisandlik kabi ottenkalar egallaydi. Bunday shunday xulosa kelib chiqadiki, undovlar shunchaki ob`ektga murojaat qilish vositasi emas. Ayni paytda, u muayyan bir stilistik vazifani ham ado etishga mo‘ljallangan. YUqoridagi keltirilgan gaplardagi undalmada ob`ekt aniq bilinib turibdi. Bu – uka. Ikkinchi holatda esa, bu aniqlik o‘z-o‘zidan yo‘qolgan. Murojaat kimga qaratilganligi noma`lum. Uni faqat kattaroq matniy qurshovda aniqlab olish mumkin. shu holatida esa, murojaat umumga qaratilgan bo‘lib turadi. Murojaat xarakteridagi undovlarni qarab chiqishda davom etamiz. Vey . O‘TILda uning ma`nosi «hayronlik, taajjub, norozilik his-tuyg‘ulari ifodalanadi» [I.454] tarzida berilgan va S.Ahmadning «Ufq» romanidan Vey, o‘zing kimsan? Xotinimmisan? Men frontda qon to‘kib kelganman misoli keltirilgan. Ammo bu misoldan izohda berilgani kabi hayronlik, taajjub, norozilik ottenkalarini anglab bo‘lmaydi. Unda murojaat mazmuni bor, xolos. Anglashimizcha, mazkur undov ham e y, hoy undovlari singari bir kishining ikkinchi bir kishiga qarata murojaatini ifodalaydi. Ammo uning qo‘llanishi dialektal chegaralangan bo‘lib, shahar tipidagi shevalarda qo‘llanishi kuzatiladi: vey, menga qara; vey mashinangni chetga olib qo‘y kabi. Bu masalaning bir tomoni, ikkinchi tomondan esa, uning ma`nosida salbiylik – mensimaslik, iltifotsizlik ottenkalari bo‘ladi. Birinchi sababga ko‘ra u badiiy va publitsistik matnlarda deyarli qo‘llanilmaydi. Hay . O‘TILda uch ma`nosi keltirilgan bo‘lib, «1.kimsaning diqqatini o‘ziga jalb etish, chaqirishni; 2.e`tiborni tortish, ogohlantirishni; 3.bo‘lgan yoki o‘tgan

ishdan rozilikni, e`tirozsizlikni va unga e`tibor bermaslikni, «shunday bo‘lsa bo‘libdi» ma`nosini bildiradi» tarzida izohlangan [V.481]: Hay, menga qara! Hay, ko‘zingga qara! Hay, mayli! kabi. Lekin bu kabi qo‘llanishlar nutqda faol bo‘lganligi sababli, ekspressivlik bo‘yog‘i ham kamaygan. Birinchi va ikkinchi misollarda unga e y undovi sinonim bo‘ladi oladi. Uning o‘rnida hoy yoki uchinchi misolda ha ning qo‘llana olishini variantlar sifatida qarash kerak. Mana bu Hay xotin, deyman, qandoq behayosan! Jinnimi o‘zi bu... (A.Qahhor). Hay, bolam, davlat orttir, erni ko‘paytir, imorat sol, tilla yig‘ ... (A.Qahhor). Hay, Muxtor, Muhammadrajab qaerda? (A.Qahhor) misollarida u xotin, bolam, Muxtor singari undalmalar anglatgan o‘ziga jalb etish, chaqirish ma`nolarini kuchaytiruvchi vazifani ado etadi. SHuning uchun ham Hay, Muxtor, Muhammadrajab qaerda? va Muxtor, Muhammadrajab qaerda? gaplarining stilistik qiymati bir xilda emas. Ammo u hamma vaqt ham shu ma`nolar doirasida qolib ketmaydi. Sanjog‘imda ko‘targum seni! Ko‘k tukli, Ko‘k yolli Bo‘rim, hay! (A.Suyun) kabi misralarda u o‘zining ekspressivlik imkoniyatini qayta tiklaydi. Hay, chaqiring! (O.YOqubov). Hay, bu shovqin nima? – kampir ko‘cha tomonga quloq soldi (Oybek) . Hay, sening dimog‘-firog‘ing kimga! (A.Qahhor). Hay, tuzukmisiz?— deya bosh siltadi Hanifa Rajabovna (O‘.Hoshimov) singari gaplarda uning vazifasi o‘zgaradi. So‘z metonimizatsiya hodisasiga uchraydi, xotin, bolam, Muxtor kabi elementlarining vazifasini o‘z zimmasiga oladi, gapda undalma o‘rnida keladi. Ayni paytda, undovlar muayyan stilistik vazifani ham ado etadi, mensimaslik, bepisandlik, o‘zini katta olish kabi ottenkalar paydo bo‘lib qoladi. Qiyoslaymiz: Hay, bolam, davlat orttir, erni ko‘paytir, imorat sol, tilla yig‘ ... – Hay, davlat orttir, erni ko‘paytir, imorat sol, tilla yig‘ ...; Hay, Muxtor, Muhammadrajab qaerda? – Hay, Muhammadrajab qaerda? kabi. Hay, mayli. Ana, qimiz quyib ich! (Zulfiya) kabi misollarda esa mayli so‘zidagi rozilik ottenkasini kuchaytiruvchi qo‘shimcha vosita bo‘lib hisoblanadi. SHu bilan birga, uning ishtirok etish-etmasligi gapdagi ifodani stilistik jihatdan farqlaydi: Mayli. Ana, qimiz quyib ich! deyish amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishga yurakdan rozilik alomati hisoblansa, Hay, mayli. Ana, qimiz quyib ich!

deyilganda esa noilojlikdan yoki xohlamay rozilik bildirilayotganlik ma`nosi anglashiladi. Ayrim misollar tahlili bu undovning O‘TILda qayd etilmagan imkoniyatlari ham mavjudligini ko‘rsatadi. Jumladan, matnda eslash: Hay, bir davr edi-da ... (O‘.Hoshimov); afsuslanish: Hay, nomard dunyo, nomard dunyo! – dedi Botir firqa (O‘.Hoshimov) kabi ottenkalarni ham ifodalay oladi. Ushbu undov Hay attang! Qani, o‘rtoq Odilov, siz ayting, shu gaplar rostmi? Ayting, Dehqonboy (A.Qahhor). Hay attang! "Jismi nogiron, qalbi mahzun " bu shahzoda ulug‘ padarining boshiga ne kulfatlar solmadi! (O.YOqubov). Hay, attang, sizlarga tushib qolibdi (O‘.Hoshimov) misollarida ham sof stilistik vazifani – attang so‘zidagi afsuslanish ma`nosini kuchaytirishga xizmat qiladi. SHu jihatdan hay undovi e so‘ziga sinonim bo‘la oladi: e , attang, sizlarga tushib qolibdi kabi. Afsuslanish ma`nosini beradigan so‘z bilan birga kelganda vo ga sinonim bo‘lishi ham mumkin: Qori (chetga). Hay darig‘, vaqtida askarlikdan qochmaganimda hozir uchastkalik kuyov bo‘lar ekanman! (A.Qahhor) - Vo darig‘, vaqtida askarlikdan qochmaganimda hozir uchastkalik kuyov bo‘lar ekanman! . Undovdagi stilistik ma`noning reallashuvida vergul ham sezilarli ahamiyat kasb etadi. YAna yuqoridagi misollarga qaytamiz: Hay, bolam, davlat orttir, erni ko‘paytir, imorat sol, tilla yig‘ ... Hay, Muxtor, Muhammadrajab qaerda? Matndan vergulni olib ko‘ramiz: Hay bolam, davlat orttir, erni ko‘paytir, imorat sol, tilla yig‘ ... (A.Qahhor). Hay Muxtor, Muhammadrajab qaerda? Undovning samaradorligi birdaniga susayadi, asosiy kuch undalmaga tashlanadi. Undov undalmaning soyasida qolib ketadi. Agar undov va undalma orasida pauza bo‘lsa, nutqning ohangi boshqacha bo‘ladi, so‘zlovchi nutq ob`ektining diqqatini undov yordamida o‘ziga qaratib oladi, undalma yordamchi, aniqlovchi vositaga aylanadi. O‘zbek nutqi me`yori nuqtai nazaridan undov va undalma o‘rtasida pauza – uzilish bo‘lmasligi, bir zarb bilan aytilishi maqsadga muvofiq. SHundagina undalma birinchi planga chiqadi. Unga deyman: “Hay go‘zal, Bormoqdasan qayoqqa?” (Zulfiya). Hay qiz, to‘lqinida keladi oqib / Bir olma, ariqning labidan jilma!

(Zulfiya) misollaridagi undov va undalma o‘rtasida pauzaning bo‘lishi esa umuman maqsadga muvofiq emas. Bu erda pauza she`riy ritm va ohangning buzilishiga ham olib keladi. Ushbu undovning qo‘llanishi ba`zan individual xarakterga ega bo‘ladi. Masalan, Muhammad Ali ushbu undovni hay-yo tarzida, birmuncha ma`nosi kuchaytirilgan holda qo‘laydi : Hay -yo, bu kalom A`yoni saltanat, a`yoni qutlug‘ (M.Ali). Qo‘lidan ne kelar shoirning ammo? Hay -yo! Unga yassi ko‘rinar hayot (M.Ali) kabi. Ollo ismin zikr etmasang ham, Dilginangda tursin “ Hay yo Hu!” misralarida shoir uni O‘TILda izohlangani kabi [V.484] qat`iyat ma`nosida qo‘llagan. SHoir hay-yo huyt ni ham, garchi O‘TILda izohlangan ma`nosiga to‘g‘ri kelmasa-da, qat`iyat ma`nosida qo‘llagan: Bu durrani tang‘ib olgan-da, “ Hay -yo, ho‘yt!” deb ishlay bergan u (M.Ali). Bu undov ba`zan ijodkor jo‘shqinligini, hayajonini, bir so‘z bilan aytganda, she`riy matnda pafosni belgilaydigan nutqiy vositaga aylanadi: Ko‘k tukli, Ko‘k yolli Bo‘rim, hay! (A.Suyun) kabi. SHuningdek, odatda, yosh odam vafot etganida marhumning yaqinlari davra aylanib sadr tushadilar. Bunda ta`sirli so‘z va iboralarni aytish yig‘lash bilan birga har jumla oxirida «hay!» deb ko‘ksiga urib faryod qiladilar. «YAkka Ahmad» dostonida biroz boshqacha tarzda berilgan: Xonchorbog‘da larzon berib yig‘lashib, / Xotinlar hu, deyishib sadr soladi . Matnlarda uchraydigan hay-hay undovi O‘TILda qayd etilganidek [V.488], hay ning shunchaki takrori emas. Takrorlanish hisobiga bu so‘zning ma`no doirasi yana ham kengayadi. Masalan: -hayratlanish ma`nosini kuchaytirishga xizmat qilganda u astag‘firullo so‘ziga sinonim bo‘ladi: Ayniqsa xotin vajiga kelganda, hay-hay, xudo o‘z panohida saqlasin! (A.Qahhor) - Ayniqsa xotin vajiga kelganda, astag‘firullo, xudo o‘z panohida saqlasin! kabi. SHuningdek, hay-hay yordamida lug‘atda aks etmagan yana quyidagi ma`no nozikliklari kelib chiqadi: -to‘xtatish, biron-bir noma`qul ishdan qaytarish: Haydar ota bir tup sadarayhonga qo‘l urib iskadi, so‘ngra, shoxidan sindirayotgan edi, kimdir

«hay, hay!» dedi (A.Qahhor). “Hay-hay, til tegizma xudoga, kofir, Yo‘qsa, do‘zaxga ham kirmog‘ing mahol!” ( M. Ali ). -afsuslanish, achinish: Pishiqlabdi o‘g‘lini... Hay, hay... / Sovchi bormay, rizolik so‘rmay ... ( M. Ali ). Hay-hay, uvvos solib yig‘laydi! (O‘.Hoshimov). -nimadandir maza qilganlikni, qanoatlanishni ma`lum qilish: Qori. Hay- hay, unday bo‘lsa shodiyonasiga biz ham andak ishrat qilaylik (A.Qahhor). Asli ani ko‘rmakka yo‘q toqat, demishlar, / So‘z desalar, hay-hay, parishon deydilarmu? ( M.Ali ). -fikrni tasdiqlash: Hay-hay, bir ot ishqibozi, bir soz ishqibozi yomon (A.Suyun). -gap mazmunidagi nafratni kuchaytirish: Hay, hay, sen kelgindi! (A.Suyun) kabi. Ushbu undovning otlashuvi va frazeologik birliklar tarkibida kelishi ham nutq jarayonidagi ko‘lamining kengaya borganligidan dalolatdir: Hay-hay qilmasangiz YUsufjon aka ham «Alqissa andin so‘ng» deya yozadi (A.Qahhor). Tan berish, qoyil bo‘lish, zavqlanish ottenkalari esa bu undovning alohida stilistik imkoniyati sifatida qaralishi kerak: Asli ani ko‘rmakka yo‘q toqat, demishlar, So‘z desalar, hay - hay , parishon deydilarmu? (M.Ali). Toshdan edi diydasi, hay - hay , Zolim edi asli ul pari (M.Ali) singari. S.Zunnunovaning mashhur «Hay-hay» she`ri ham buning yaqqol dalilidir. Hoy e sa hay ning varianti hisoblanadi va eng faol undovlar sirasiga kiradi. U so‘zlashuv nutqida ham mahsuldor qo‘llanadi. O‘z navbatida badiiy va publitsistik matnlarda ham boshqa undovlarga nisbatan qo‘llanish chastotasi yuqori. Bu matnlarda qo‘llanishning faolligiga teskari o‘laroq semantik imkoniyatlari chegaralanligini kuzatamiz. U sub`ektning ob`ektga murojaatini ifoda etayotganda undalma ham ishtirok etadi: Hoy, Rahimjon, shoxini sindirasan... Hoy bola, asli, qachon bo‘lsa-da, ro‘yobga chiqish umidida mashqingni qilib yuraversang bo‘lar edi (A.Qahhor). Undalma ishtirok etmasa, undov uning vazifasini o‘z zimmasiga oladi, va, ayni paytda, betakalluflik ottenkasi kuchli tarzda namoyon bo‘ladi: Hoy, dunyoga bir marta kelasan, hamshirangni. .. (A.Qahhor).

Ba`zan murojaatda undovlar qo‘shaloq holda qo‘llanib so‘zlovchining alohida ruhiy holatini ifoda etadigan vositaga aylanadi: e , hoy, anor olib bermadimmi?– dedi Turobjon mayin tovush bilan (A.Qahhor). E`tiborni qaratishga xizmat qiladi: Men bilaman, oh, bilaman seni, / Hoy, yo‘lovchi qiz! / Dengizdan nari ma`budang seni, / Hoy, yo‘lovchi qiz! (CHo‘lpon). Ba`zan u so‘zlovchining nutqi qaratilganlikni shunchaki ifoda etadi: Agar shu ko‘ptirma nonday erlar choyrakorning o‘ziniki bo‘lsa-chi, hoy... (A.Qahhor). Og‘ayni-chi, hoy, bu dunyoda og‘ayni bo‘lish kerak (A.Qahhor) . Bo‘ston (kiradi). Qani, hoy, cho‘zma lag‘mon qani? (A.Qahhor) . SHunchakilik ottenkasi, mazkur undovning gapdagi o‘rni almashganligi bilan izohlanishi ham mumkin. Keyingi gapda ho‘y uning varianti sifatida keltirilgan. Ushbu undovning gapdagi o‘rnining almashinishi ba`zan badiiy asarlarda juda katta stilistik vazifani ado etishi mumkin. Masalan, A.Qahhor «Sinchalak» asarida bu holatdan muloqotdagi kelishuv belgisi sifatida foydalangan: Qalandarov mundayroq mehmon kelsa, yugurdagiga: «Eshon!» der ekan, bu ikkita non bilan bir choynak choy olib kel» degani, «hoy, eshon» desa, osh buyurgani, «Eshon, hoy» degani esa, «hovliga borib xotinimga ayt, nozik mehmon olib boraman», degani bo‘lar ekan . Albatta, bu qo‘llanishni boshqa o‘rinlarga ham tatbiq etib bo‘lmaydi va u matnda adgerent xarakterga ega. Ushbu undov yordamida e`tiroz, fikrga qo‘shilmaganlik, aniqlab olish ottenkalari reallashuvida ishtirok etishi mumkin: Xolniso. Hoy, shoshmang... nima, nima bo‘ldi, quda?. . Xolniso. Hoy, nima deyapsan o‘zing? (A.Qahhor). Ba`zan personajlar nutqida bu so‘zning qo‘llanishida noaniqlikka yo‘l qo‘yiladi: Rahimjon. Hoy attang! (A.Qahhor). Garchi juda kam holatlarda bo‘lsa-da, uning takror qo‘llanishi kuzatiladi: Hoy-hoy, mening yorimsan, Tanimdagi jonimsan (A.Qahhor). Bunday paytda u o‘zining asl semantik ma`nosi doirasidan tashqariga chiqadi va zavqlanish, xursandlik ottenkasini ifodalaydi. Hap. O‘TILda hap taqlidiy va undov so‘z sifatida e`tirof etilgan va jim degan ma`noni berishi aytilgan (V.505). Lug‘atda keltirilgan misollar uning

shevaga mansub so‘z ekanligidan dalolat beradi. Biz qarab chiqqan badiiy matnlarda bu undovning uchramasligi uning qo‘llanish doirasi nihoyatda chegaralanganligidan yoki hozirgi adabiy tilimizda deyarli qo‘llanilmayotganligidan dalolat beradi. Uning Qisinishib chetroq-chetroqda / Kun sanaymiz “hap, senimi” deb! (M.Ali). "Hap senimi?" degan ovozi eshitildi. Qalqonbek gurs-gurs yurib Qalandarning yoniga keldi (O.YOqubov) misollarida hap, senmi jumlasi tarkibida qo‘llanishi O‘TILda undov sifatida keltirilgan ma`noning mohiyatini o‘zida aks ettirmaydi. Hap taqlidiy so‘z sifatida og‘izning tez ochilib-yopilishini, shunda chiqadigan tovushni bildirishini, undan hosil bo‘lgan hap etmoq/hap demoq esa tishlash uchun ochilgan og‘izni tez berkitish ma`nolarini bildirar ekan, uning undovlik ma`nosi ham ana shu taqlidiy so‘z zamirida paydo bo‘lgan, deb o‘ylaymiz. CHunki lug‘atda keltirilgan misollardagi hap o‘tir, hap tur gaplari og‘izingni yopib tur, og‘zingni yopib o‘tir ma`nolarini beradi. SHunday ekan, hap, senmi dagi hap so‘zning lug‘aviy ma`nosiga mos kelmaydi. SHuning uchun, uni bitta p tovushi orttirilgan va aslida u ha, senmi / ha-a senmi tarzida qabul qilinishi lozim bo‘ladi. YUqoridagi misollarda qo‘llanilgan hap, senmi stilistika uchun ob`ekt bo‘la olmaydi. Hov. O‘TILda uning uch ma`nosi berilgan bo‘lib, ikkinchisi undov so‘z sifatida izohlangan va «aynan ho » ning o‘zi deb izohlangan [V.540]. Darhaqiqat, mana bunday misollarda ularni bemalol o‘rin almashtirib qo‘llash mumkin: Hov, SHakarbuvi, shoshilmang, qizingiz bolasini tug‘ib ketsin! (A.Qahhor). – Hov, yigit, kechagi chopiqni bitirib qo‘ying! (Oybek). Hazil qilma, hov bola, nobud bo‘lasan, - deyishayotibdi («Kuntug‘mish») . Hov yigitlar, bir na`ra sher bormisan? («Malikai ayyor»). Hozirda ham je-lovchi shevalarda bu ikki undov o‘zaro farqlanmasdan qo‘llanilaveradi. Ammo O‘TILda u matnda ifodalaydigan hamma ma`nolari ham ifodalangan emas. Masalan: ajablanish, hayratlanish, eslatish ottenkalari ifodalanmagan: – Hov, Yo‘lchiboymi! Keling, nasiba-da. – YOrmat qichqirib, uzoqdan Yo‘lchini

qarshiladi (Oybek). – Hov, urra qochdi-ku, aqchasi qani! (Oybek). Otasining oldiga o‘g‘li borsa, yor-yor, Hov shul ham tuhmati bo‘lamikan, yor-yor («Alpomish»). Hov, yoshrog‘in uyida, balki, Umr ko‘shki berildi barbod (M.Ali). Hov va hoy so‘zlari O‘TILda ma`nosi «aynan ho » tarzida izohlangan (V.540, 546). Ammo hoy ni quyidagi misollarda undov deb bo‘lmaydi: Hov anavi majnuntolga etmaguncha qo‘ymaydi! (O‘.Hoshimov). Hov pastda, jarlik orasida vertolyot bo‘laklari ko‘zga tashlanadi (O‘.Hoshimov). Varianti: hovv. Hoy da esa murojaat ottenkasi mavjud bo‘lganligi uchun uni ekspressiv undovlar qatoriga kiritib bo‘lmaydi. So‘zlashuv uslubida juda faol qo‘llaniladi va boshqa uslublarga ham u orqali o‘tgan: Nimadan ko‘ngling g‘ash, nimada darding, Hoy , kichik qishloqning jajji bolasi? (M.Ali). Tayyorlanur, Otlanur! Larzalanur hozir erlar, G‘ayratlar qanotlanur! Hoy , polvon! Hoy ! Uloqni tort (M.Ali). Lekin hoy takror qo‘llanib, hoy-hoy tarzida juftlashganda uning stilistik qiymati o‘zgaradi, voqea-hodisaga munosabat ottenkasi yuzaga keladi. Masalan, to‘planishib turgan kishilardan biri kutilmaganda o‘yinga tushib ketsa, unga qarab « hoy-hoy », deb qo‘yish harakatni ma`qullash, harakatning ustidan kulish, harakatdan to‘xtatishga urinish kabi turlicha ottenkalarni ifodalaydi. Ma`nodagi farqlar ohang orqali amalga yuzaga chiqariladi. O‘TILda to‘rt ma`nosi berilgan va birinchisi «aynan hu » tarzida izohlangan [V.555] huv ni ham, ma`nosi «aynan hoy » deb berilgan ho‘y ni [V.570] ham undov deb bo‘lmaydi. Uning qo‘llanishida ishora, ko‘rsatish ottenkasi mavjud: Olmos qoyalarda olmos nur o‘ynar, CHo‘qqilar uzra, huv , jayron bolasi (A.Suyun). CHunki, huv , olis tongda Kashf etolgan qalbin u! (A.Suyun) kabi. Darhaqiqat, hu ning huv tarzida qo‘llanishi bilan nutqda biron bir stilistik o‘zgarish sodir bo‘lganligini payqash qiyish: Yig‘lama deyapman, huv ko‘z yoshing o‘z boshingni esin! (A.Qahhor) - Yig‘lama deyapman, hu ko‘z yoshing o‘z boshingni esin! kabi. SHuning uchun unga bir tovush orttirilgan variant sifatida qarash to‘g‘ri bo‘ladi. So‘rab nima qilursan mendan, Huv, yo‘llardan so‘ragil uni (A.Suyun); Huv, chetda nur tegmagan bulut, Xuddi nursiz o‘tgan bir yurak (M.Ali) misollarida u undov emas, ko‘rsatish olmoshidir.

Ho‘y nutqda asosan fe`l-ho‘y juftligida qo‘llanadi, alohida tarzda esa juda kamdan-kam ishlatiladi: Qiziq fe`l-ho‘ylaring bor: qaerda buloq bo‘lsa, o‘sha buloq qo-shiga qator-qator imoratlar solasan — dang‘illama uylar, tag-tugli zinxonalar qurasan, dov-daraxtlar ekasan, bog‘u rog‘lar yaratasan! (A.Suyun) kabi. A.Qahhorning «Boshsiz odam» hikoyasida u noshud Faxriddin nutqida ishlatilgan va uning yordamida obrazning nafaqat qo‘lidan bir ish kelmaydigan, balki gapini ham eplab gapira olmaydigan uquvsiz, beo‘xshov kimsa ekanligiga ishora qilingan: – e, ho‘y!.. YAxshimisan... ho‘y!– dedi Faxriddin . Ulardan tashqari tilimizda yana Allohga qaratilgan undovlar ham mavjud. Allohga qilingan murojaatlarda yo, o, oh, o‘, ey undovlari faol. YO Ollo/Allo, yo Alloh, yo Allohu taolo, yo Rab/Rabbiy, yo Parvardigor, yo poka Parvardigor, yo Razzoq, yo Xudo, yo Haq tarzida murojaat qilinganda uning kuch- qudratini tan olish va bundan hayratlanish, qo‘rqish, ta`sirlanish kabi hissiy holatlar faqatgina yo undovi tufayli yuzaga chiqayotganligini anglash qiyin emas. O‘TILda bu elementning uchta ma`nosi keltirilgan bo‘lib, uchinchisi undov va «xitobni bildiruvchi undalma, so‘zlar oldidan kelib, kuchli his-hayajonni bildiradi» tarzida izohlangan [II.22]. Ana shu ottenkalar Allohga murojaatda to‘la namoyon bo‘ladi. SHu bilan birga, unda rasmiylik ottenkasi ham mavjud. Ularning qo‘llanishida ma`lum bir uslubiy farqlanishlar seziladi. Aytaylik, yo Ollo/Allo, yo Alloh din peshvolarining yoki xudojo‘y, mo‘min kishining oddiy kundalik muloqotida tez-tez ishlatilib turiladi. Bu murojaatlarda ekspressivlik ohori sezilmaslik darajasiga kelib qolgan. Diniy marosimlarda, masalan, amri ma`ruf qilinganda yo Allohu taolo, yo Parvardigor, yo poka Parvardigor singari murojaatlar faol qo‘llaniladi. Aynan mana shu qolipda ular badiiy uslubga yoki publitsistik uslubga ham ko‘chgan. Masalan: YO olloh! – deb tovush berdi Gavharshod begim. – O‘zingga shukur! (P.Qodirov). YO ollohu taolo! Muqaddas ramazon kunida ro‘za tutib qilgan iltijolarimizni ijobat aylagaysen! (P.Qodirov). YO rabbiy! Ne yozuqlari uchun bu xo‘rlik, bu ajri intiqomni ravo ko‘rding unga?" (O.YOqubov). YO rab... jannatmakon Beruniy hazratlari haq: Olloning hukmi ila kurrai zamin betinim aylanur (O.YOqubov) . YO parvardigor! Osiy bandangni bu

yolg‘on dunyodan o‘z rahmatingga chorlagaysen va lekin yulduzlar to‘la koinot ni ko‘rmoq va mushohada qilmoq, falak sirlarini idrok etmoq saodatidan mahrum qilmagaysen! (O.YOqubov). YO poka parvardigor, falak bunchalik chappa aylandi?! – deb o‘rtanib yig‘ladi (P.Qodirov). Tarixiy mavzularda yozilgan «Ulug‘bek xazinasi» va «Ona lochin vidosi» romanlarida mana shu tarzda ifodada yuqori uslub ta`min etilgan. Mazkur undov Haq, Tangri, Xudo so‘zlari bilan ham qo‘llaniladi: Teatr, yo Haq, deb senga kelurman – Meni yondira qol, birovning dardi! (U.Azim). YO tangrim, najot ber, najot ber, o‘zing! Zor bo‘ldi, o‘, tangrim, o‘zing qo‘llagil! (A.Suyun). YO Xudo! Bu qanday sharmandalik! (O‘.Hoshimov) kabi. Garchi kam qo‘llanilsa-da, bunday holatlar ham yuqori poetik uslub namunalari sifatida qaraladi. Murojaatning yo xudo shaklini, odatda, oddiy xalq vakillari faol qo‘llaydilar. Masalan, Qoch! Qoch, imonsiz! YO Xudo! Bu qanday sharmandalik! (O‘.Xoshimov). Nega men ko‘rmayapman, yo xudo, men hech kimni ko‘rmayapman, Yo‘lmirza qaysi biri? (Zulfiya) kabi. Birinchi misoldagi yo xudo «Tushda kechgan umrlar» romanidagi Fotima, ikkinchi misoldagisi esa M.Karimning «Oy tutilgan tunda» tragediyasidagi SHafaq tilidan olingan. Undovlarning o‘zi yonma-yon kelgan so‘zlardan oldin yoki keyin joylashishi ma`lum stilistik ahamiyatga ega ekanligi bu holatda ham yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu joylashishlar ularning ma`no ottenkalarini o‘zgartiradi: yo Xudo, yo Alloh – xudoyo, iloyo kabi. Bunday qo‘llanganda yo Alloh, yo Xudo jumlalari bilan iloyo va xudoyo so‘zlari bilan stilistik jihatdan teng qiymatda bo‘lmaydi. Birinchi holatda - yo Xudo, yo Alloh deyilganda bevosita YAratganga murojaat qilinsa, ikkinchi holatda – xudoyo, iloyo deyilgan uning nomi tilga olinib, istak, niyat bildiriladi. Parvardigoro so‘zi haqida ham shu fikrni aytish mumkin: O‘g‘lim! – deb takrorladi. – Iloyo boshing toshdan bo‘lsin, omon bo‘l, onangni senga, seni Ollohga topshirdim, bolam! (O.YOqubov). SHuningdek, iloyo, xudoyo so‘zlarning qo‘llanishida ma`lum funktsional chegara mavjudligini ta`kidlaymiz. Bu holat Alloh va Xudo so‘zlaridagi

chegaranishlar, ya`ni xudo so‘zining xalqchilligi va alloh e lementining yuqori uslubga xosligi bilan izohlanadi. Qo‘llanishdagi bu kabi uslubiy o‘ziga xosliklar mana bu misolda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi: YO qudratingdan! Qachon? Qachon men keta bering dedim? (A.Qahhor) kabi. Matnda bu zotning nomi tilga olinmasa-da, kimga murojaat qilinayotganligi aniq bo‘lib turadi. Matnda metonimizatsiya hodisasiga ro‘y beradi va qudratingdan so‘zi buyuk zotning nomini ifodalashni ham o‘z zimmasiga oladi. Biz uchun muhimi shundaki, Allohga murojaat qilinayotganlik bu erda faqat yo undovi orqaligina amalga oshadi. Aks holda, kimga murojaat qilinayotganlik aniqlash qiyinlashishi mumkin: Qudratingdan! Qachon? Qachon men keta bering dedim? singari. Buning ustiga, hayratlanish effektini ham faqat ana shu undov o‘z zimmasiga olmoqda. Fikrimizni quyidagi misollar ham tasdiqlashi mumkin: Tangrim! Nima jaranglar unda! – Kucher, to‘xta, otlarni to‘xtat (Zulfiya), Kishanlarning zori bor bunda! Tangrim... Sanab bo‘lurmi mash`um minutda (Zulfiya). Keyingi gaplar yordamida bu ma`no ottenkalari yanada kuchaytirilishi ham mumkin: YO qudratingdan! Tushda ham shunchalik o‘xshaydimi odam? (O.YOqubov). YO quruq tuhmatingdan! O‘limdan xabarim bor, bunaqa gapdan (O‘.Hoshimov). O‘zbek tilida yo+boshqa so‘z qolipida yuzaga kelgan undovli birikmalarning qo‘llanish ko‘lami keng ekanligi kuzatiladi. Ularning bir qismida, xuddi yuqoridagi tarzda, odamlarga ham murojaat qilinadi: YO amiralmuslimin, tag‘in, ko‘zingizga zarar etkazmasin... (A.Qahhor). Ikkinchi bir qismida alhazar, qoziyilhojat singari so‘zlar qo‘llaniladi: YO alhazar, jindakkina jussasiga shuncha ayyorlik, shuncha makr-hiyla sig‘sa-ya! (A.Qahhor). YO alhazar! Kechagina tuzilgan sulhni buzib yana urishaylikmi? (P.Qodirov). Naq shu paytda SHoqosimning xo‘jayini Parpixo‘ja yog‘chi ichkari hovlidan chiqib, odatdagicha, «o‘hu, o‘hu» bilan «yo ollo! yo qoziyilhojat!»…dedi (Oybek). Gaplardan shu narsa anglashiladiki, bu erda ham mazmunan: alhazar – o‘zing saqla, qoziyilhojat – hojatni chiqaruvchi hukmdor ma`nolarida Allohga murojaat qilinadi.

YO+pir birikmasi nutqda faqat I shaxs birlik shaklida qo‘llaniladi va uning ma`nosida kengayish yuz bergan. Dastlab, yo pirim deyilganda madad so‘rovchi murojaat ma`nosi kuchli bo‘lgan: YO pirim, deya, joyidan qo‘zg‘oldi. Oyoqlanib, qalqib-qalqib oldi (T.Murod). Keyinchalik unga hayratlanish ma`nosi qo‘shilgan: YO piray, sen qayoqdan paydo bo‘lding!? (og‘zaki nutqdan). YO piyrim!.. Nusrat akamga ming marta aytdim-a!.. (A.Qahhor). So‘zlashuv nutqida, odatda, keksalar o‘rnidan turayotganlarida bu so‘z tez-tez murojaat qiladilar: yo pirim… kabi. YO chilton deyilganda ham ruhlarga madad so‘rab murojaat qilish ottenkasi mavjud: Bu mudhish mash`um bazmga haligi yalmog‘iz folbinning xasta ovoz bilan vaysashi qo‘shildi: «yo Sulton! yo chilton! hu – hu – hu!..» (Oybek). Ushbu qolipda yuzaga kelgan quyidagi yo tavba, yo falak jumlalarida ham hayratlanish, ajablanish ottenkalari bevosita undov orqali reallashgan: YO tavba! U yulduzlarni yaxshi tanimadi (O.YOqubov). – YO tavba! Qilmish-qidirmish deganlari shumikan? (P.Qodirov). YO falak! Hoy, uni tutingiz, illo, Unday badbaxt ila qisqa gap lozim! (M.Ali). Allohga qilingan murojaatlar orasida e y undoviga ham alohida e`tibor beriladi: e y parvardigori olam, ey halloqi olam kabi. Agar matndan undov so‘z olib tashlansa, faqatgina Allohga murojaat ma`nosi qoladi va bu murojaat ma`lum ma`noda his-tuyg‘u ifodasidan mahrum bo‘ladi. Allohga murojaatda oh undovining qo‘llanishi bilan alohida stilistik ma`nolar yuzaga keladi. Masalan: huzurlanish, shukronalik, qanoatlanish tuyg‘ulari beriladi. Undovning takrorlanishi bunga ko‘maklashadi: Oh-oh, tangrim, bor ekansan, Xizmatingga ming shukr, Bizlarni ham der ekansan, Dargohingda omon yur (A.Suyun). Uning yordamida noilojlik, chorasizlik tuyg‘ulari ifodalandi: Oh, tangrim!. Nima gap? SHu etmagandi. YUz burdingmi bizdan ollohi karim? (A.Suyun). Garchi kam bo‘lsa-da, o‘ qo‘llaniladi va u nolayu fig‘onning yuqori nuqtada berilishini ta`minlaydi: SHaytonu mustabid o‘chog‘i bitta, O‘, tangrim, men uni vayron istaram! (A.Suyun).

Allohga bo‘lgan murojaatda nimanidir so‘rash, iltijo, o‘tinch ottenkalari ham undovlar orqali amalga oshiriladi: Ruhni salomat qil, e tangrim! Tuya bardoshini ato qil menga , (Zulfiya). O, tangrim, sen uzun pichoq ber bizga. Uzun pichoq darkor olmoq-chun qasos ... (Zulfiya). SHuningdek, hayratlanish: Qancha azizlarimdan bo‘ldim mosuvo?! O, tangrim, bu ne hol, Oqyigit? (Zulfiya), sarosima: Nega chekka sochlaring birdan oqarib ketdi? YO xudoyim!.. YO tangrim, oy so‘nib boryapti (Zulfiya), g‘ashlik: e xudo, ko‘nglim shunday g‘ashki, shunday g‘ashki, ichimni it tirnayapti (Zulfiya) kabi ruhiy holatlarning yuzaga chiqishida ham undovlarning xizmatlari alohida bo‘ladi. Uning qo‘llanishidagi samaradorlik Allohning boshqa epitetlari bilan birgalikda kelganida yanada yaqqol namoyon bo‘ladi: O‘zing insof bergaysen ularga, e yaratgan egam. O‘zing insof bergaysen... e, yaratgan egam! Faqirga qilgan inoyatlaringni bul nabiramdan ham darig‘ tutmagaysen!–deb duo qildi (O.YOqubov). Anglashiladiki, undovlarning imperativ guruhidagi ko‘rinishlari ham o‘zi ishtirok etayotgan nutqiy vaziyatga bog‘liq tarzda muloqot jarayonining faol a`zosi, sub`ektiv munosabatning alohida ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi. Emotsional undovlarning stilistik xususiyatlari Kishilar nutq sub`ekti sifatida turli vaziyatlarda turlicha emotiv holatda bo‘ladilar. «Kishilarning his-tuyg‘usini, emotsiya va ruhiy holatini bildiruvchi undovlar emotsional undovlar bo‘lib, eng katta gruppani tashkil qiladi. Bu gruppalarga kirgan undovlar ma`no jihatdan juda ham rang-barangdir. YA`ni ular zavqlanish, quvonch, xursandchilik, achinish, shafqat, xayrixohlik, mamnuniyat, huzur, ajablanish, hayratlanish, taajjub, koyish, qoyil qolish, shodlanish, minnatdorlik, tashakkur, qo‘rqish, cho‘chish, afsuslanish, norozilik, e`tiroz, jirkanish, nafratlanish, g‘azab, o‘kinch, alam, pushaymon, g‘am, qayg‘u, musibat, kulfat, dard, zarda, hazar, nolish, zorlanish, shikoyat, hasrat, dahshat, vahima,

tanbeh kabi xilma-xil ma`nolarni ifodalaydi». 11 Ushbu ma`nolarni ifoda etadigan alohida undovlar mavjud. Ularning asosiylarini ko‘rib o‘tamiz. O‘TILda ma`nosi «murojaat yoki xitobni bildiradi» tarzida izohlangan va e sk. belgisi ostida berilgan ayo so‘zi [I.42] undovdir. Boshqa funktsional uslublarda qo‘llanilmaydi va badiiy uslubga xoslangan bo‘lishiga qaramasdan, bu uslubda yozilgan matnlarda ham kam ishlatiladi: Ayo, xalqing xarob! Beruh, parishon! Seni toptar g‘anim istagan payti (A.Suyun) kabi. Bo‘ . O‘TILda undov sifatida berilgan va mollar (sigir, buzoq va b.) chiqaruvchi cho‘ziq tovushni ifodalashi aytilgan [I.395]. Agar so‘z mol tovushining ifodasi bo‘lsa, undov ekanligi shubhali va unga taqlidiy so‘z sifatida qarash lozim. Lekin ba`zan esini tanib qolgan bola yig‘layotgan bo‘lsa, unga qarata g‘ashini keltirish maqsadida je-lovchi shevalarda shu so‘zni aytadilar. Ikkinchi ma`noda qo‘llaganishi ham kuzatiladi. Agar biron kishi birovning omonatini olgan bo‘lsa-yu, olganligidan tonsa, qaytarib bermasa, bahs jarayonida unga Olmagan bo‘lsang bo‘ de qani , deydilar. Va. O‘TILda so‘zning ikkinchi ma`nosi uning tarkibidagi a ning cho‘zib talaffuz qilinishidan yuzaga kelishi va undov hisoblanishi haqida izoh berilgan: «Narsa, kimsa, harakat kabilarning belgisi me`yoriy darajadan pastligi, maqtaydigan darajada emasligini ifodalaydi», deyilgan [I.430]. Bu izohlar undov sifatida uning vazifasini to‘liq qamrab ololmaydi. Bundan tashqari so‘zlashuv nutqida u ajablanish ottenkasini berishi mumkin: Va-a, shunday bo‘p chiqdimi! Bunda u voy ga sinonim bo‘ladi. YOsh bolaga nisbatan Va-a, holing shu ekanu, deyilganda uning ustidan kulish yoki shijoatga undash kabi ottenkalar yuzaga keladi. Vah. O‘TILda unga «Birovni cho‘chitish uchun to‘satdan, bildirmasdan aytiladigan so‘z» tarzida izoh berilgan [I.450]. Ammo bu sharh uning imkoniyatini to‘la qamrab ololmagan. Quyidagi Vahshiy yo‘lbars «ov»in g‘ajir, burdalar – Parcha-parcha ohu –begunoh bir jon. Vah, ne hol, suruvni qiyratar qashqir (A.Suyun). Mahbus o‘lmoq istasang gar, kel anga ko‘ngilni ber, Vah, 11 O‘збек тили грамматикаси, I том, 592-593-бетлар.

aning qalbi Buxoro Arkining zindonidir! (M.Ali). Vah, aylana boshladi tezkor / Boshim uzra falakning charxi (U.Azim) kabi gaplarda u so‘zlovchining afsuslanish, ilojsizlik, kuyinish, achinish, iztirob singari his-tuyg‘ularining reallashuviga xizmat qilgan. Voh. O‘TILda «g‘am, qayg‘u, alam, afsus yoki og‘riqni ifodalaydi» tarzida izohlangan [I.470]. Masalan, Na qushlarning sasi kelar, voh, / Na xush ilhon ellar navosi... (M.Ali) kabi. U matnda, odatda, boshqa undovlar bilan birgalikda keladi: O‘tdi umrim voh darig‘... (Qadimgi qo‘shiq) . Qishloq kattakon azaxonaga o‘xshab qoldi: bosinqi g‘ovur, oh-voh, ko‘z yoshi. ey voh, falak, men o‘lmadim yoshlig‘imda, Hurlar bilan o‘ynamadim kavsaringda. Zargarov (darrov kresloga o‘tirib). Oh! Voh! Sug‘ur! Sug‘ursang-chi! (A.Qahhor) singari. Vuy. O‘TILda mubolag‘ani, hayratni ifodalaydi, deb izohlangan [I.471]. Bundan tashqari kutilmagan vaziyatga duch kelinganda va cho‘chib tushganda ham vuy deydilar. Asosan xotin-qizlar nutqiga xos va yakka o‘zi qo‘llanadi. Bizningcha, u voy undovining varianti. SHuning uchun ham voy-vuy tarzida faol qo‘llanadi: – Voy-vuy... – dedi O‘rmonjon kayfi uchib, – agar shularning hammasi rost bo‘lsa... Ko‘rpamni qo‘yib atrofga shunday qarasam... voy-vuy, Mirzacho‘l shunaqami hali, deb yuboribman! (A.Qahhor). Voy-vuy-y, osmonda ham kap- kattakon fil, Sichqondan qochmoqda — xartumlari zil (A.Suyun). Dod . O‘TILda «Ruhiy va jismoniy azobga chiday olmay chiqarilgan qattiq tovush; baqiriq, faryod», deb izohlangan. [I.634]. eng faol qo‘llanadigan emotsional undovlardan biri. Bu faollik, ayniqsa, ikki holatda, birinchidan, dod deb yubormoq, dod ovozi, dod solmoq, dod demoq, dod aylamoq, arzu dod qilmoq, dodlamoq, dod urmoq, dastingdan dod singari yasama va frazeologik birliklar tarzida, ikkinchidan, voy so‘zi bilan birgalikda qo‘llanganda yaqqol seziladi. Ammo tahlillar uning o‘zi yakka holda qo‘llanish imkoniyalari tobora chegaralanib borayotganligini ko‘rsatadi: -Dod!.. Anvarjonning onasidan qolgan taqinchoqlar ichida meniki, o‘z-o‘zimniki ham bor edi, aytinglar, menikini berishsin!.. (A.Qahhor). O‘g‘ri urgan kishi «dod, o‘g‘rini ushla!» deydi, pora bergan kishi «dod, poraxo‘rni ushla!» demaydi-da! (A.Qahhor).

A.Qahhor «SHohi so‘zana»da ishlatgan dod ustiga dod!, dod-bedod variantlari nutqda juda kam qo‘llaniladi va stilistik ohori kuchli undovlar hisoblanadi: Netayxon. Nima gap o‘zi? (Ahvolni ko‘rib va himaga tushadi, kapitanni chetga surib sandiqni quchoqlaydi. ) Voydod! Dod ustiga dod! Bo‘ston. Dod-bedod! Voydod, hukumatga arzim bor! YOhu . Xudoga qarata kuchli his-hayajon bilan aytiladigan iltijo [II.59] ma`nosini beradigan ushbu undov kitobiy xarakterga ega va yuqori uslubni belgilaydi: Yigitlar maktubin bitganda qondan, Kelinlar firoqda chekkanda yohu (A.Oripov). Termilar ohu ko‘zing, yohu, ko‘zim yayratgali, Ko‘zdagi qayg‘ularin qayg‘ularimga otgali (M.Ali). Qush baland uchardi, Juda ham baland. Qanoti bor edi qushchaning, yohu! (U.Azim). SHu sababli so‘zlashuv nutqida deyarli uchramaydi. Ibi. O‘TILda ma`nosi «ajablanish, hayronlik kabi his-tuyg‘uni bildiradi» tarzida izohlangan ibi so‘zi [II.209] xuddi shu ottenkasi bilan so‘zlashuv uslubiga, asosan je-lovchi shevalar tiliga xoslangan: Ibi, nima deyapsan? Ibi, senga nima bo‘ldi? kabi. SHunday bo‘lishiga qaramasdan, bu uslubda ham faol qo‘llanilmaydi va izohlangan mazmunda voy, ie undovlariga sinonim bo‘ladi. Ie . O‘TILda ma`nosi «ajablanish, hayronlikni yoki norozilikni bildiradi» tarzida izohlangan [II.175]: - Ie, Husanxo‘ja-ku! “O‘lmaganmiding?” (O‘.Hoshimov), Ie, skelet-ku, bu? (O‘.Hoshimov). Ie so‘zi tarkibidagi e cho‘zib talaffuz qilinganda norozilik ottenkasi namoyon bo‘ladi: – Ie, qatiq buziladi!.. Hammasi zardobga aylanadi! (A.Qahhor). Lekin ushbu undov ifodalaydigan ma`nolar faqatgina ajablanish va hayron bo‘lish doirasida chegaralanib qolmaydi. Ularga xursand bo‘lish ottenkasi ham qo‘shilishi mumkin: -Ie, o‘zingmisan, o‘rtoq?- dedi dadillanib.- Marhamat, qani ichkariga! (O‘.Hoshimov) kabi. Iyi [II.185] , iye [II.185] , iyya [II.185] , iya [II.262] kabi undovlar esa «aynan ie » deb talqin qilingan . O‘TIL xulosalariga asoslanib, ularni o‘zaro variantlar sifatida qaraymiz. Hatto alohida undov sifatida berilgan iy ni ham shu variantlar tarkibida qarashga to‘la asoslar bor. CHunki bu undov izohida berilgan

«xavfsirash, ehtiyot bo‘lish» ottenkalari [II.184] yuqoridagi variantlarda ham mavjud. Ih . O‘TILda ma`nosi «norozilikni bildiradi» tarzida izohlangan [II.265]: Nurining g‘azabi tutaqib yonishi uchun har vaqt birgina so‘z kifoya edi. U «ih» deb teskari burildi (Oybek) kabi. Nutqda nihoyatda kam qo‘llaniladi. YUqoridagi misolda ham muallif nutqida berilganligi buni isbotlaydi. O (cho‘ziq). O‘TILda ma`nosi «zavqlanganlikni yoki mamnunlikni bildiradi» tarzida izohlangan [III.70]. Mana bu misol lug‘atda aytilgan fikrni tasdiqlaydi: O, aylanay, medallik Bo‘stonbuvi Normatovani kim bilmaydi! (A.Qahhor). Lekin, boshqa misollar tahlili uning shu ma`nolar doirasida chegaralanib qolmaganligini, ritorik murojaat darajasiga ko‘tarilganligini ko‘rsatadi: O, taqdirning achchiq o‘yini! Guvoh bo‘l, ey mo‘ysafid tarix (M.Ali) kabi. SHu bilan birga, ushbu undov tufayli yuzaga kelgan quyidagi ma`no ottenkalari uning nutqiy jarayondagi imkoniyati yanada kengaya borganligidan dalolatdir: -e`tiroz, «yo‘q-yo‘q» ma`nosida: O, qo‘rqaman! YUrgayman doim shafqating izlab (M.Ali). -afsuslanish, alam, nadomat ottenkasi: O, sho‘rbaxt inson! Ortiq himmat ko‘rganmiding hech? (M.Ali). O, ko‘rmagan rohat to‘shagin, Jang-jadal deb tug‘ilgan inson (M.Ali). -faxrlanish, g‘ururlanish ottenkasi: Qarangiz, o! Fot ih, jahongir! Bir vaqt unga dunyo edi tor (M.Ali). O, men uchun, Vatan va podsho Ikki timsol — yaxlit bir siymo!” (M.Ali). -nafrat ottenkasi: Birov bilmas. Bilurlar ayon: Urush borar, urush... o, urush... (M.Ali) SHuningdek, ushbu undovning qo‘llanishida ko‘tarinkilik, pafos seziladi va bu uning funktsional chegaralanishini va yuqori uslubga xoslanishini belgilaydi: Qaylardasan, o, sen boyaqish? Jonga tegdi bu kecha firoq (M.Ali) kabi.

Obba. O‘TILda uning «1.hayrat, taajjub», «2.achinish, nafrat», «3.zorlanish, norozilik» tarzidagi uch xil ma`nosi izohlangan (III.70). Obba va obbo (III.70), o‘bbo‘ (V.132) so‘zlari o‘zaro variantdosh hisoblanadi: obbo, yomon ish bo‘libdiku; obbo, hali etib bormaganmikan?; obbo, shu etmay turuvdi; obbo, hali sen ham bormiding kabi. YAna: Obbo xotintaloq-ey, shunaqa qilgan deng, Hojim!.. (A.Qahhor). Obbo... nimalar qildim ekan? (A.Qahhor). Obbo! esingizdan chiqdimi, kelganingizda oyog‘ingizdagi botinkaning ipi simdan edi... (A.Qahhor). Tahlillar ushbu undovning matnda boshqa stilistik ottenkalari yuzaga chiqishini ham ko‘rsatadi. Masalan, – Obbo... Jodugarlikni bilsam hovlingizni ming chaqirim nariga surar edim (A.Qahhor) gapidagi undovdan «fikringiz to‘g‘ri emas», «fikringizga qo‘shila olmayman», «unday emas» kabi ma`nolari kelib chiqadi. — Obbo! Boring endi! (O‘.Hoshimov) gapida esa u sub`ektning «o‘jarlik qilmang», «qaysarlik qilmang» yoki «ko‘p gapirmang», «ezmalik qilavermang» singari fikrlarining ifodasi bo‘lib xizmat qiladi. Obbo... sizga yolg‘onchi bo‘ldim- da! (A.Qahhor) gapida esa afsuslanish ma`nosi aynan shu undov orqali reallashmoqda. –Obbo, nima qilibsizki, charchaysiz... yoting, cho‘ziling… (A.Qahhor) gapida suhbatda fikrning mushtarak emasligi, suhbatdoshlarning biri ikkinchisining fikriga qo‘shilmayotgani ma`lum bo‘ladi. So‘zlashuv nutqida obbo undovi, odatda, yakka holda qo‘llanmaydi. U ikkinchi bir undov – yo e y, yoki a ning kelishini taqozo qiladi: obbo seney, obbo sizay, obbo ukamay/obbo ukama kabi . Bunday paytda undov yordamida yuzaga chiqayotgan ma`nolar ko‘lami kengayadi. Obbo Rahimjon-ey, – dedi Salimxon sochini taragan tarog‘ini puflab, – shuncha ko‘rishni orzu qilaman, hech to‘g‘ri keltirib bo‘lmaydi (A.Qahhor) misolini qiyoslab ko‘ramiz: Obbo Rahimjon, – dedi Salimxon sochini taragan tarog‘ini puflab, – shuncha ko‘rishni orzu qilaman, hech to‘g‘ri keltirib bo‘lmaydi = Obbo Rahimjon-ey, – dedi Salimxon sochini taragan tarog‘ini puflab, – shuncha ko‘rishni orzu qilaman, hech to‘g‘ri keltirib bo‘lmaydi = Obbo Rahimjon-a, – dedi Salimxon sochini taragan tarog‘ini puflab, – shuncha ko‘rishni orzu qilaman, hech to‘g‘ri keltirib bo‘lmaydi. Anglashiladiki, obbo ning qanday ottenka ifodalashi o‘zidan ko‘ra keyin kelgan undovga bog‘liq bo‘lib

qolmoqda – birinchi misolda ifodada qat`iyat, ikkinchi misolda sub`ektning ob`ektni o‘ziga yaqin olishi, uchinchi misolda afsuslanish ottenkalari namoyon bo‘lmoqda. Bu esa ushbu undovning O‘TILda aks etmagan va u tufayli yuzaga kelgan qo‘shimcha stilistik ottenkalaridir. Oh. O‘TILda u keng izohlangan va besh ma`nosi izohlangan: «1.quvonch, zavq, qoyil qolish», «2.sog‘inish, intizorlik», «3.achinishi, dard-alam, hasrat», «4.og‘riq, dard» «5.dod, fig‘on, nola, afg‘on, zorlanish» kabi his-tuyg‘ularni ifodalashi aytilgan [III.194]: – Oh , yosh bo‘lsangiz ham avliyodek dilimdagini topib aytdingiz, Alisherjon! (P.Qodirov). Oh , aylanay, sizlardan! Kelin-kuyovlik ikkovlaringga ham behad yarashibdi! (P.Qodirov). Kelib qo‘llarimdan xabar olgin, oh, Yo‘llaringni poylab ko‘zim yig‘laydi (U.Azim). Akalar, shoshilmang!... Oh, umrim abas!... O‘q tegdi... Bir qalqib to‘xtadi yurak... (U.Azim) kabi. Ushbu undov oh-oh tarzida takror qo‘llanadi. Uning takrorlanishi bilan yuqoridagi ma`nolar kuchaytiriladi, deb bo‘lmaydi. yakka qo‘llangan oh ga xos bo‘lmagan boshqa stilistik ottenkalar vujudga keladi. Masalan, Oh-oh, buncha shirin bo‘libdi bu bola! deyilganda erkalash ottenkasi mavjud. Oh-oh-oh. YAxshi bo‘ldi, alam qilsin senga! gapidan so‘zlovchini mazax qilayotgani anglashiladi. Oho . O‘TILda ma`nosi «kutilmagan voqea yoki hodisadan taajjublanganlikni ifodalaydi» tarzida izohlangan [III.196]. Oh-ho ning ma`nosi esa «aynan oho » tarzida izohlangan [III.197]. Ba`zan uchraydigan ox-xo ni uning sheva yoki buzilgan varianti sifatida qarash mumkin. Ikkinchi bo‘g‘in cho‘zib talaffuz qilinganda bu undovning izohlangan ma`nolaridan tashqari yana tasvir ob`ektining me`yordan ko‘pligiga ishora qilish ottenkasi ham yuzaga chiqadi: Oh- ho, qaerga joy bo‘ladi bu! kabi. O‘zbek tilida taqlidiy so‘z tuf va fe`l tuflamoq negizida yuzaga kelgan, lekin lug‘atlarda qayd etilmagan tfu so‘zini ham undov sanash mumkin: – Jinni bo‘lmang! Oling qo‘lingizni! Bu nimasi!? Qo‘yib yuboring! Qo‘yib yubor deyman! Tfu ahmoq!.. (A.Qahhor). CHunki biron narsa-hodisadan achchig‘langanda, unga qattiq e`tirozi bo‘lib, g‘azablanganda, uni ifoda etish uchun shu so‘zni qo‘llaydilar:

Sen ham odam bo‘ldingmi, tfu! kabi. Uning o‘zini alohida so‘z-gap sifatida shakllantirish ham mumkin: Tfu! Sen ham odam bo‘ldingmi! Uf. O‘TILda ma`nosi «biror narsadan shikoyat, ranjish, bo‘g‘ilish kabi tuyg‘ularni ifodalaydi» tarzida izohlangan (IV.304). Og‘zaki nutqda uning, odatda, bir tovush orttirilgan uff shakli qo‘llaniladi: — Uff, necha kishi turasizlar? (O‘.Hoshimov). — Uff! Boring, dedim-ku! (O‘.Hoshimov) kabi. His-hayajonni ifodalovchi undovlar orasida e tovushi bilan boshlanadigan undovlar alohida mavqega egaligi va faolligiga ko‘ra ajralib turadi. Jumladan, yakka holda talaffuz etiladigan e ning o‘zi ham bemalol sub`ektiv munosabatni ifodalay oladi. Uning O‘TILda to‘rt ma`nosi berilgan bo‘lib, uchtasi undovdir: «1.ajablanish, taajjub, hayrat; 2.keyin bilganlik, endi eslaganlik; 3.chaqirish, murojaat his-tuyg‘usini bildiradi» tarzida izohlangan [V.16]: – e, bu Ishoq afandi- ku! Buni bilaman (A.Qahhor). e , bo‘ldi, esimga tushdi! (O‘.Hoshimov). — e, bo‘ldi, anavi yigitmi? (O‘.Hoshimov). — e, qayoqda yuribsiz? — desam, ma`yus jilmayib qo‘ydi (O‘.Hoshimov) kabi. Misollar tahlili uning matnlarda yana boshqa ottenkalari namoyon bo‘lishini ham ko‘rsatadi. Masalan, soxta iltifot, yoqtirmaslik: – e, keling...– dedi va ko‘zini ishqab o‘rnidan turdi (A.Qahhor); fikrga qo‘shilmaslik, e`tiroz: – e, qaytgan xatni saqlamasangiz uning yuborilgani va qaytganini qanday bilamiz? (A.Qahhor); xursandchilik: e , akajonim kelayapti (og‘zaki nutqdan); murojaat: - e, Xudo! Bizga rahming kelsin (O‘.Hoshimov) kabi ottenkalar shular jumlasidandir. E undovining faolligi uning stilistik jihatdan differentsiatsiyalashuviga olib kelgan. Uning qo‘llanishi nutq sub`ektining yoshi nuqtai nazaridan chegaralangan. Masalan, soxta iltifot, yoqtirmaslik yoki o‘zini juda xursand bo‘lib ketgandek qilib ko‘rsatish yoshi katta kishilar, ayniqsa, erkaklar nutqiga xos: e , Umarov aka, keling, keling, qadamlariga hasanot! kabi. Bolalar nutqida esa u ko‘pincha xursandchilik ottenkasini ifodalaydi. SHuningdek, keyin bilganlik, eslaganlik, fikrga qo‘shilmaslik ma`nolarini ham u kattalar nutqida ifodalaydi. Uning e -e; e-e- e tarzida cho‘zib qo‘llanishi orqali u ifodalayotgan ma`no yana ham kuchaytiriladi.

Aslida e kuchaytiradigan ma`nolar quyidagilar: e`tiroz: e so‘rama! — CHumoli dedi. — Aslo-aslo kutmagan edim (M.Ali); afsuslanish: e darig‘. Nechun bu zot unga yopishib oldi? Nechun bu nopok yumushni unga topshirdi? (O.YOqubov); mehribonlik: e , bobojonim. Mehri daryo bobojonim (O.YOqubov); ajablanish va hayratlanish: e , tavba, — dedi, — senga kim qo‘yibdi bunday gaplarni? Nima balo, ingliz lordimisan yo frantsuz qirolimisan? (T.Murod) kabi. Ammo shunday holatlar bo‘ladiki, bu kabi ottenkalar faqat undov orqali amalga oshadi: e , egachim, bunday qarasam, kelbating ovulimizdagi Davlatbiyning qiziga mengzaydi (U.Azim) kabi . E undovining nutq jarayonida cho‘ziq tarzda yoki pleonastik shaklda qo‘llanilishida ham muayyan stilistik maqsad – sub`ektiv munosabatni aniq ifodalash, ifoda mazmunini kuchaytirish kabilar ko‘zda tutiladi. Masalan, cho‘ziqlik: ijobiy emotsiya: e-e, buning hangomasi uzoq, inim. e-e, amirim, bir devona bor edi, shu sanamni deb hushidan ayrilgan.. e-e, assalomu alaykum, birodari aziz!.. (O.YOqubov); salibiy emotsiya: e -e! — Grisha asabiy kul siltadi. e- e! Tezroq daf bo‘lsang-chi! (O‘.Hoshimov); pleonazm: “Voy-bu, qorbobo bo‘p keting-e!” — desa (O‘.Hoshimov), — Voy, Rustamjon-ey! Voy mug‘ombir-ey! — U navbatdagi mashinani quvib o‘tarkan, signalni bibiblatdi (O‘.Hoshimov) . e-e, ha, mavlono Ali Qushchi! Xush kelibsiz, mavlono, xush kelibsiz... (O.YOqubov). O‘z makrimning qurboniman, o‘zim, e voh, Butun faqat aytadurgan so‘zim, e voh. Daryo kechigidan, oqishdan qo‘rqib Xonning ko‘prigidan o‘tibman, e voh! (A.Suyun). Undov tarkibidagi keyingi tovushning cho‘zilishi ma`noni yanada kuchaytiradi: -Ey-y-y...– dedi domla qo‘l siltab,– marg uning sakkiz-to‘qqiz foiziga! – eyyy... odamlarning gapi... (A.Qahhor) . Bunday paytlarda e va e y undovlari shakldosh bo‘lib qoladi. E, ey undovlarining so‘z oxiriga qo‘shilishi ularni yuklamaga yaqinlashtiradi, uning semantikasidagi ottenkani yanada kuchaytiradi yoki ba`zan o‘zgartirib yuboradi. Jonli so‘zlashuvda faol bo‘lgan bu qo‘llanish usuli ( boring- ey, qo‘ying-ey, shoshmang-ey, turing-ey, yuring-ey kabi), ayni paytda, badiiy

matnlarga ko‘chib, she`riy matnlarga xalqona ruh bag‘ishlaydi. Biz bu holni Usmon Azim va Azim Suyun she`riyatida ko‘p kuzatamiz: Xush qol, yorim, chimmatlaring Ko‘z yoshningdan ho‘ldir - ey, / Birovlarga yor bo‘lguncha Hasratingda o‘ldir - ey! (U.Azim). Pichan g‘aram ustida Uxlabman-ey, dong qotib; Unutayin debman-ey, Gullar, kenglik, dalani, Ochiq qilsammi ekan SHahar bilan orani? (A.Suyun) kabi. Ifodaga xalqona ruh bag‘ishlash bu undov bajaradigan vazifalardan bittasi, xolos. Matn sinchiklab o‘rganilsa, uning boshqa xizmatlari ham yuzaga chiqib qoladi. Ularni aniqlashimiz uchun yuqoridagi matnlardan e y ni tushirib qoldiramiz: Xush qol, yorim, chimmatlaring Ko‘z yoshningdan ho‘ldir / Birovlarga yor bo‘lguncha Hasratingda o‘ldir !; Pichan g‘aram ustida Uxlabman, dong qotib; Unutayin debman, Gullar, kenglik, dalani, Ochiq qilsammi ekan SHahar bilan orani? Gaplarning ifoda mazmuni o‘zgarishga yuz tutadi – aniqlik, keskinlik, qat`iyat ottenkalari paydo bo‘ladi. e y undovi joyiga qaytarilganda, ifoda fokusi o‘zgaradi va bu o‘zgarish natijasida ifoda mazmuni ham o‘zgarishga yuz tutadi, yuqoridagi aniqlik, keskinlik, qat`iyat kabi ottenkalar xotira maydonidan yiroqlashadi. Nutq sub`ektining diqqati e y ga ko‘chirilgach, ifodada sub`ektivizim yana kuchayadi, yuqoridagi ottenkalar o‘z o‘rnini erkalash, yumshoqlik ottenkalariga bo‘shatib beradi. Zero, ifoda maqsadi ham shuni taqozo etadi. O‘.Hoshimov «Tushda kechgan umrlar» romanidan olingan quyidagi misollarni tahlil qilib ko‘raylik: Yo‘g‘-e, axir men etmish ikkidaman-ku! Yo‘g‘-e, bundan ham osoni bor; Otangga rahmat-e, shovvoz!; O‘t-e, eshonvachcha! - dedi Husanning qo‘lini yoqasidan olib tashlashga urinib; Xudoyim-ey, necha marta tushuntirish kerak bunga, a?; — Nari tur-e! - “Soat aka” hazar qilgandek, o‘zini chetga oldi. Xat qani, xat?- dedi o‘kirib; - Jinnivoy-ey! Senga jevachka va`da qiluvdim-ku! gaplarini olib ko‘raylik. Yo‘q, axir men etmish ikkidaman-ku! – gapdagi yo‘q qat`iyat, fikrdagi aniqlikni shakllantiradi. Mazkur so‘zga e qo‘shilganda yo‘q ning mazmuni o‘zgaradi – aytilgan fikrga qo‘shilmaslik, rad etish ma`nosi kelib chiqadi: Yo‘g‘-e, axir men etmish ikkidaman-ku! Yo‘g‘-e, bundan ham osoni bor kabi; -Otangga

rahmat, shovvoz! minnatdorlik, tan berish ottenkasini bersa, Otangga rahmat-e, shovvoz! qoyil qolish ma`nosini ifodalaydi; O‘t, eshonvachcha! - dedi Husanning qo‘lini yoqasidan olib tashlashga urinib, deyilganda buyruq ohangi ustunlik qilsa, O‘t-e, eshonvachcha! - dedi Husanning qo‘lini yoqasidan olib tashlashga urinib, deyilganda unga nafrat ottenkasi ham qo‘shiladi; Xudoyim, necha marta tushuntirish kerak bunga, a? deyilganda, go‘yo vaziyatdan kelib chiqqan chorasizlikdan Allohga murojaat qilish anglashilsa, Xudoyim-ey, necha marta tushuntirish kerak bunga, a? xuddi shu nutqiy vaziyat tufayli Alloh tilga olinadi, ammo bunda murojaat ottenkasi bo‘lmaydi; - Jinnivoy! Senga jevachka va`da qiluvdim-ku! deyilganda erkalash ottenkasi namoyon bo‘lsa, - Jinnivoy-ey! Senga jevachka va`da qiluvdim-ku! deyilgan bekor qilibsan demoqchi bo‘lganlik ifodalanadi. Bir-biriga yaqin bo‘lganligi tufayli ba`zan e va e y undovlari talaffuzda farqlanmay qoladi. Binobarin, nutq jarayonida ularni aralashtirib yuborish, qo‘llashda ba`zan befarqliklar kuzatiladi. Masalan, e hakim! Davo top toshdan, chechakdan. Ruhin salomat qil, e tangrim! (Zulfiya). Ibodat maskani, toat maskani... YOnib ketmish! Kechir, e parvardigor! (M.Ali). O‘zing insof bergaysen ularga, e yaratgan egam. O‘zing insof bergaysen... (O.YOqubov) kabi. O‘TILda ma`nosi «qattiq afsus, iztirob, o‘kinch bildiradi» tarzida izohlangan e voh [ V.17 ] e /eh hamda voh undovlarining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan va badiiy uslubga xoslanganligi bilan xarakterlanadi: Bugun bir seskanib tanidim — e voh , Raqibim, nahotki, sen eding, o‘lim? (U.Azim). e voh , bildim, hatto tasodif: Berolmaskan sevgingni menga! (A.Suyun). e voh ! Odamga tashna ilon, Zahrin sochdi beomon! (M.Ali). e h-voh uning varianti hisoblanadi . O‘TILda ma`nosi «1.zavq-shavqni, quvonchni, shodlikni; 2.afsuslanish, achinish, o‘kinch yoki pushaymonni bildiradi» tarzida izohlangan e h [V.68] ham nutqda g‘oyatda faoldir: Onang ato etmish senga bir husn, e h , kimlar yo‘lingga qo‘ymaslar tuzoq! (U.Azim). - Eh, tankist, tankist! - dedi hamkasbim alamnok il - jayib (O‘.Hoshimov). e h , ne-ne ochilmak istagan g‘uncha Intiq kutishmakda poyi qadaming! (M.Ali) kabi.

O‘TILda ma`nosi «ajablanish, taajjub yoki quvonch, shodlikni bildiradi» deb berilgan e ha [V.68] ba`zan esga kelganlik ma`nosini ham bildiradi: e ha aytmoqchi: Salimxonning singlisini maqtadi (A.Qahhor). Garchi, e -ha uning varianti emas, balki yozuvdagi o‘zgargan shakli deyish to‘g‘riday tuyulsa-da, ularning qo‘llanishida ma`lum stilistik farqlar seziladi. Masalan: e ha, gapiravering, gapravering va e -ha, gapiravering, gapravering gaplarini tahlil qilaylik. Birinchi gapda yuqorida aytilgan ottenkalarning birontasi ham yo‘q. Unda suhbatdoshini tinglab o‘tirgan kishining bir lahza chalg‘igandan keyingi eshitishga yana chog‘langanligi ifodalanayapti. Ikkinchi gapning ma`nosi esa butunlay boshqacha, undan «ichingda shuncha gaping, darding bor ekanu, jim yuravergan ekansan-da» ma`nosi anglashilmoqda. Bu har ikki ma`no ottenkasi faqat undov orqali reallashmoqda. Ba`zi holatlarda u gapning ma`nosini kuchaytirish vazifasini bajaradi va, ayni paytda, sub`ektiv munosabatni ham ifodalaydi: Oq nodshoning nima daxli bor? U — u yoqda, eh- ha, yo‘l uzoq (M.Ali) kabi. O‘TILda ma`nosi «aynan e ha » tarzida izohlangan e he va e h-he [V.68] undovlari haqida ham aynan shu gaplarni aytish mumkin: Qishloqdan chiqib ketganiga, eh-he, qancha bo‘ldi! (O‘.Hoshimov). Kichkina ko‘nglimda, e h-he , ne o‘ylar! Kichkina ko‘nglimda ulug‘ muhabbat (M.Ali) singari. O‘h. O‘TILda ma`nosi «qo‘rquv, og‘riq, achinish, nafratlanish kabi hislarni ifodalash uchun qo‘llanadi» tarzida izohlangan [V.195]. A.Suyunning «Imorat yoki bir tomchi dengizga aylangan kecha dostoni» asarida Tolib temirchi tilidan keltirilgan parchadagi har to‘rtlikning oxiridagi O‘h , botirim, qaydasan? misrasida bu undov yuqorida qayd etilgan ma`nolarning bittasini – achinish ottenkasini ifodalagan: e rligini unutgan el — erkligini unutgan el. O‘h , botirim, qaydasan?; O‘zbek, qachon el bo‘lasan, To‘lib toshgan sel bo‘lasan O‘h , botirim, qaydasan? Matnda undovdan keyin ko‘p nuqta qo‘yilganda lug‘atda berilgan his- tuyg‘ularning kuchli tarzda, ko‘ngilning tubidan chiqayotganligi ifodalanadi: Iti yo‘q qullar, o‘h... iti yo‘q elim, Qachon hur yashaysan, ozod yashaysan?. .

(A.Suyun). Ushbu undov takroriy qo‘llanganda ham ma`no ifodasi kuchayadi: O‘h - o‘h , otam sho‘rlik, bu qo‘shiqni O‘roqchi bo‘lib bo‘zlab aytardi (A.Suyun) kabi. Tilda uh-h undovi ham mavjudki, uni o‘h ning varianti sifatida qarash mumkin: Uh-h, jonimga ham tegib ketding kabi. O‘ho‘. O‘TILda ma`nosi «taajjub, hayrat kabi hislarni ifodalaydi» tarzida izohlangan [V.195]: Boloxonaga Bir chiqib qarang... O‘h-ho‘, qancha kitob... Sariq, och sariq, oqish kitoblar, oh, Bobongiz bobosidan qolgan balki! Boloxonada yo‘q!.. (A.Suyun). “ O‘h -ho‘!” — dedi yigitlar bari, — Tushibdi-da hazrat nazari!” (M.Ali) kabi. Bundan tashqari, O‘h-ho‘!.. Bunday xirmonni Otlarimiz eyolmas kabi holatlarda u narsa-hodisaning mo‘l-ko‘lligiga ishora qiladi. Uh-hu, o‘h-hu, o‘hu kabi elementlar, shuningdek, alohida undov sifatida keltirilgan o‘hho‘, o‘h-ho‘ [V.195], ho‘h-ho‘o‘ [V.571] lar ham o‘ho‘ ning variantidir. Ular bir-birlaridan faqat his-tuyg‘uning kuchli-kuchsizlik darajasi bilan farqlanadi, xolos. O‘ . O‘TILda ikki ma`nosi keltirilgan bo‘lib, birinchisi «birovga murojaat qilganda uning diqqatini o‘ziga jalb etishni bildiradi» tarzida izohlangan [V.132]. Undovning qo‘llanishida individuallik seziladi. Masalan, A.Suyun bu birlikka ko‘p murojaat qilgan: Zor bo‘ldim, o‘, tangrim, o‘zing qo‘llagil! O‘, tangrim, rusumda, jamiki narsa Ko‘klamda bo‘y berib, kuzda xazondur!; Kalaviy, Buxoriy, o‘, ustodlarim, Sirdosh-mungdoshlarim; Qandayin malham u? O‘, qaysi tabib Uni topa bilar?.. kabi. Tahlillardan yana shu narsa anglashiladiki, uning ma`nosi lug‘atda keltirilgan ma`nolar bilan chegaralanib qolmagan. Masalan, O‘-o‘ sho‘rlik Sarxon... qadrdonim-ey; O‘, Movarounnahr, sening qismating! Qop-qora tun edi... O‘, dahshatli tun kabi matnlarda hamdardlik, hamfikrlik, ichdan yaqinlik ifodasi ana shu undov orqali berilgan. SHuningdek, ushbu undov dostonlar matnida uchraydi va lug‘atda ifodalangan murojaat ma`nosini beradi: Dumaloq povon aytdi:— O‘, cho‘lkezar, ahmoq, sen hali o‘zingni bilmaysan, tentaksanmi, qanday qilib gapirasan? Avval

o‘zingni o‘nglab ol, hali esing yo‘q-ku («Xoldorxon»). Uning o‘-o‘ varianti mavjud. Ha . O‘TILda o‘nga yaqin ma`nosi keltirilgan bo‘lib, ularning birida «undov gaplar tarkibida ( a tovushi turlicha - kuchli, cho‘ziq va boshqacha aytilib) ma`qullash, norozilik, taajjub kabi his-tuyg‘ularni ifodalaydi» tarzida izohlangan [V.466]. U.Azimning xalq qo‘shiqlari ruhida yozilgan «CHapani yoxud jaydari she`rlar» turkumidagi she`rlardan birida ha da`vat, undash ma`nolarida qo‘llangan: O‘ynaguncha o‘ynagin, Ha, do‘st, yor. O‘ynashingni qo‘ymagin, Ha, do‘st, yor. O‘ynab-o‘ynab dunyoda, Ha, do‘st, yor. Mening kabi kuymagin, Ha, do‘st, yor kabi. YAna: Bo‘l, ha, bo‘l! Hey! Angraygan kim, u? Imillagan qaysi badkirdor? (M.Ali). So‘z oxidagi a ning cho‘ziqligi ba`zan aniq ifoda etiladi: «Boyman!»... — deb baqiring, chaqiring, hayqiring! Ha-a!.. Qattiqroq!.. Qattiqroq! .. (A.Suyun). Ha-a!.. Darhaqiqat, bizning buvilar … (A.Suyun). Kalaviy. Ha-a, esladim... Ko‘rganman ... (A.Suyun) kabi. Binobarin, sub`ektiv baho munosabati ham yorqin namoyon bo‘ladi. Ha undovi yuklama bilan birgalik ha -ya tarzida og‘zaki nutqda qo‘llaniladi va e simga tushdi ma`nosi anglashiladi : Ha-ya, unutay debman kabi. Ushbu undov takrorlangan ha-ha shaklida ham faol qo‘llaniladi. Uning O‘TILda ikki ma`nosi keltirilgan bo‘lib, «1.biror ish-harakatga undash, qistash ma`nolarini; 2.aynan ha ma`nolarini ifodalaydi» tarzida izohlangan [V.523]. Ammo ha va ha-ha ning qo‘llanishida stilistik farqlar mavjud. Masalan, - Ha, ha, ishonaveringlar, taglaringda shundoq g‘uj-g‘uj oltin! (A.Suyun) - Ha, ishonaveringlar, taglaringda shundoq g‘uj-g‘uj oltin! Misollar qiyosidan so‘zni takror qo‘llash natijasida ma`no kuchaytirilayotgani bilinib turibdi. Ma`noni kuchaytirishi uning bir xizmati. Ikkinchidan, takroriy qo‘llanish ifodada pafosni ko‘taradi va shuning uchun she`riy va dramatik asarlarda faol uchraydi: Ha, ha, tanho, — dedi, — tanho burundan (A.Suyun). Ha, ha, shunday u, Ko‘z tikarmish tunlari ko‘kka (A.Suyun) kabi. Matnlarda uchraydigan ha-ha ham ha,ha ning

aynan o‘zi va stilistik farqlarga ega emas: Ha- ha, ko‘rganman deng? O‘qiganmisiz? (A.Suyun). Telba Sarxon! Ha-ha ! To‘g‘ri aytding sen, Men! Men! Telbaman! Sen telba emas! (A.Suyun). SHuningdek, mazkur undov faxrlanish va g‘ururlanish ottenkalarini ham ifodalaydi: Ha, ha, elga nur sochsin quyosh, Bir quyoshki, oti — ma`rifat (M.Ali). Ha, ha, ular! Yo‘q, o‘zga emas! Samarqanddan bittasi, ana! (M.Ali) kabi. Taajjub, tasdiq ma`nolarini ifodalovchi haha-haha [V.523], taajjublanish, e`tiroz, g‘azablanish kabi tuyg‘ularni ifodalovchi hahha [V.523] hamda ularning variantlari ha-ha-ha, xax-xa kabilar og‘zaki nutqda uchraydi. Hah. O‘TILda ma`nosi «norozilikni, do‘q-po‘pisa va sh.k.ni ifodalaydi» tarzida izohlangan [V.523]: –Hah! – deb taajjublandi Gavharshod begim. – SHunday yigit ham ulusning mojarosidan bu qadar bezor bo‘lgan ekanlarmi? (P.Qodirov). Hah – bu aslida biron bir harakatni bajarish oldidan jur`atsizlikni engish yoki ruhan diqqatni bir joyga yig‘ish va kuch to‘plash maqsadida inson chiqaradigan ovoz, ichki nidoning zohir bo‘lishi. Masalan, Boltani har urganda, «hah» degan ovoz chiqarardi kabi. SHu ma`noda u taqlidiy so‘z. Ammo keyinchalik uning ma`nosi kengayib, his-hayajonni ifodalash ottenkasi paydo bo‘lgan: Lekin Burgut Marjontovda o‘tadigan kurashlardagidek, yuragi mislsiz bir shavqqa, yigitlik g‘ururiga to‘lib, «Hah!» deb baqirdi-da, hamon zo‘r berib tipirlayotgan Bo‘rsiqni gursillatib erga ag‘dardi (O.YOqubov). Bu kabi ma`no kengayishi natijasida qo‘shimcha ottenkalar paydo bo‘lgan. Masalan, afsuslanish: Hah! YOrug‘ dunyoda yurib-yurib etib kelgan joyim shu bo‘ldimi? (A.Qahhor); koyish: – Hah, shumtakalar, og‘izlaringda erib ketadigan suzma qurutni bersam olmaysizlar, shu tosh qurutni talashasizlar (Oybek). Mana bu holatda uni to‘g‘ri qo‘llangan deb bo‘lmaydi: – Hah, munday deng (Oybek). Aslida ha-a bo‘lishi kerak edi. He . O‘TILda uch ma`nosi keltirilgan bo‘lib, «1.murojaat, chaqiriq paytida ishlatiladigan nido; 2.norozilik, noxushlik ma`nolarini ifodalaydi; 3.jirkanish, nafrat bildirishda, qarg‘aganda ishlatiladi» tarzida izohlangan [V.523]: Kimdir

yana qo‘shildi: «Kun-tun Sanqiydi u, he, sadqai... ket» (A.Suyun). Bunday paytda unga e y undovi sinonim bo‘la oladi. Ushbu undovning oxirgi tovushi e ning ancha cho‘zib talaffuz etilishi uning stilistik imkoniyatlarini yana ham kengaytirib, tasvirlanayotgan manzil-makonning yiroqda ekanligiga ishora qilinadi: Umganin ko‘targan tog‘lar kiftidan Boqishlarim oqdi, He , uzoq uzoq (M.Ali). Dalalar, he , bir cheti mag‘rib, Bir chetida uxlaydi mashriq (M.Ali). Sinonimii: e y, hey. Hey . O‘TILda ma`nosi «aynan he » tarzida izohlangan [V.524] hey undovi he ga murojaat, chaqiriq ma`nosida muvofiq kelishi mumkin: Tulporingga qamchini bos! Asabingni tobla, he y! (M.Ali). Yo‘rg‘ala, he y, to‘riq, Qaydasan, Qashqar? Oldda o‘zga yo‘l yo‘q (M.Ali). Bo‘l, ha, bo‘l! He y! Angraygan kim, u? Imillagan qaysi badkirdor? (M.Ali) kabi. Ushbu murojaatda ikki xil ottenka namoyon bo‘ladi: 1. ijobiylik – faxrlanish, g‘ururlanish tuyg‘usi ifodasi: Qo‘rg‘on! O‘zim — qo‘rg‘on, he y, baland qo‘rg‘on! Sobit devorlaring nechun tolmaydi? (U.Azim). He y kuylagil, tiriklikning boqiy qo‘shig‘in, YAshil o‘rmon, jonim o‘rmon, jonajon o‘rmon (A.Suyun); 2.salbiylik – betakalluflik: Hey, ol mashinangni bu erdan! kabi. A.Suyun «Imorat yoki bir tomchi dengizga aylangan kecha dostoni» asarida Oltiboy do‘mbirachi tilida hay undovini ishlatganda bu ifodada xalq ohanglari uslubiga g‘oyatda mos bo‘lgan jo‘shqinlikni yuzaga keltira olgan: YAxshi bo‘lsa xotining agar, SHo‘x davrani izlamoq nechun? YAxshi bo‘lsa xotining agar, Uyingda-ku bayram tunu kun. Uyingda-ku qizg‘in bayram, hey . SHu tarzda parchadagi har beshlikning oxirida Uyginangda mozoriston, hey; Ilon bilan uxlaysan-ku, hey; Tayyor o‘choq yonginangda, hey; Bahorda ham qish yotog‘ing, hey; O‘zin g‘amin etib ortar, hey misralari tarkibida qo‘llagan. Heh. O‘TILda ma`nosi «norozilikni ifodalaydi» tarzida izohlangan heh , «taajjub ifodalaydi» tarzida izohlangan he-ha, ma`nosi «aynan he-ha » tarzida izohlangan heh-ha va heh-he [V.525] undovlari yozma nutqda nihoyatda kam qo‘llaniladi va asosan so‘zlashuv uslubiga xoslangan. SHunday bo‘lishiga qaramasdan bu uslubda ham undovlarning shu shaklda qo‘llanishi chegaralangan.

Ularning o‘rniga e h, eh-ha, eh-he undovlari faol qo‘llaniladi. Buning sababi h tovushi bilan boshlanuvchi yuqoridagi undovlar talaffuzida aynan ana shu tovush talaffuzi talab qiladigan kuch bilan bog‘liqligi bilan izohlanadi. Himm . O‘TILda uning uch ma`nosi keltirilgan bo‘lib, «1.taajjub, shubha, ishonmaslik, kesatish, piching kabilarni; 2.fikr bildirishda qiynalishni, ikkilanishni, tutilishni bildiradi; biror narsani tushunib etganlikni, undan qanoat hosil qilganlikni, mamnun bo‘lganlikni ifodalaydi» tarzida izohlangan [V.530]: Himm... Ko‘p xat yozishmaslik kerak...– deganini o‘zi ham bilmay qoldi (A.Qahhor). Muxtorxonning fikri yana mudofaa bilan band bo‘lib, nima deganini o‘zi bilmay javob berdi,– himm... O‘zgantda.. (A.Qahhor). SHax! Himm... O‘zgantda... Yo‘q, yo‘q, ochmas... O‘z...gantda... (A.Qahhor) kabi. Ho. O‘TILda uning undov sifatida besh xil ma`nosi keltirilgan: chaqiriq, murojaatni bildirishi; chaqiriqqa javob ma`nosida ishlatilishi; cho‘ziq talaffuz qilinib, taajjublanish, ishonmaslik, kesatish kabi ma`nolarni bildirishi; rozi emaslik, rad etish kabi ma`nolarni ifodalashi, cho‘zibroq talaffuz etilib, suyunch va hayajonni ifodalashi kabilar [V.540]. Varianti: ho-o. Ko‘plab misollar tahlili uning sub`ektning boshqalarga murojaati va chaqirig‘i jarayonida faol qo‘llanishini ko‘rsatadi: Olim buva ertasiga ertalab yo‘lakda shovqin soldi: - Ho shayton arava! (A.Qahhor). Ho kelgindi! Buyoqqa chiq! CHiq deyman buyoqqa! (A.Qahhor). Mana bu – Ho-o, o‘yin ko‘rsatyaptilar-ku, akamlar!–degan ovozi keldi (O.YOqubov) misolida lug‘atda ko‘rsatilgan taajjublanish ottenkasi ifodalangan. – Ho, Ho! – SHaranovskiy keng mehmonxonada u yoqdan – bu yoqqa yugurib, havoda charxpalak qilgan qog‘oz pullarni tutar ekan, mamnun xitob qildi (O.YOqubov) misolidagi u ifodalagan mamnuniyat ottenkasi esa lug‘atda qayd etilmagan. A.Suyundan olingan mana bu misollarda ham u haqiqiy ma`nodagi, ayni paytda, o‘ziga xos undovlar sanaladi: G‘oz tutgil-ey, boshingni, Boshlar qaytib kelmaydi! O‘yna, ho, o‘yna! O‘yna, ho, o‘yna! (A.Suyun). U matnda hech qanday leksik ma`noni ifoda etmaydi. Ayni paytda, usiz ifodalilik ham yuzaga kelmaydi:

G‘oz tutgil-ey, boshingni, Boshlar qaytib kelmaydi! O‘yna, o‘yna! O‘yna, o‘yna! Ifodada ritm buziladi, quruq da`vatning o‘zi qoladi, ichki tug‘u berilmay qoladi, hayajon kuzatilmaydi. Bir so‘z bilan aytganda, ifodada pafos yo‘qoladi. Mana shu ma`noda ho matnda haqiqiy ekspressiv ahamiyatga ega bo‘lgan vosita sanaladi. Xuddi mana shu mazmunda u ur so‘zining tarkibiga singib ketgan, xalq jonli tilida faol qo‘llaniladi: urho-ur qilib yotibdi, urho-ur bo‘lib ketdi kabi. YAna: Bo‘ri qochdi, bo‘ri qochdi. Urho-ur, urho-ur!/ Bo‘rining qorni ochdi, Urho-ur, urho- ur!/ Qayga qochib boradi, Urho-ur, urho-ur!/ Sening moling yoradi, Urho-ur, urho-ur! (A.Suyun). Ushbu so‘z undov sifatida ayrim jumlalar, masalan, urho-ur tarkibida turg‘unlashgan. Ammo u O‘TILning eski nashrida ham, yangisida ham aks etgan emas. Tilimizda mazmunan unga to‘g‘ri keladigan va sinonimi bo‘la oladigan ur- yiqit, ur-kaltak so‘zlari mavjud [V.295]. Ma`nosi shu lug‘atlarda berilgan va ma`nosi «janjal, to‘polon, mushtlashish, urish» bo‘lgan ur-sur so‘zi ifodalagan ko‘chma ma`noga asosan to‘g‘ri keladi: Hamma tomon urho-ur bo‘lib yotibdi/ketdi kabi. So‘zlashuv nutqida qo‘llaniladi va shu holatda badiiy nutqqa ko‘chgan: Qilich, qalqonlar sharaqlashi, shovqin-suron, «ur ho -ur», «chop ho - chop», «bo‘shashma»lar avjiga minadi (A.Suyun) kabi . SHuningdek, A.Suyun qo‘llagan o‘yna, ho, o‘yna! jumlasi xalq og‘zaki ijodi namunalarida mavjud: Biz o‘tkazgan umrlar, Jo‘ra, qaytib kelmaydi. O‘yna, ho, o‘yna! Bu ko‘rkamlik, bu chiroy, Jo‘ra, qaytib kelmaydi. O‘yna, ho, o‘yna! O‘qday uchar qirg‘iylar, Bu shasht qaytib kelmaydi. O‘yna, ho, o‘yna! G‘oz tutgil-ey, boshingni, Boshlar qaytib kelmaydi! O‘yna, ho, o‘yna! Mana shunday qo‘llanishlarda ho ning ma`nosi ha ga teng keladi va biron vazifani bajarishga da`vat qilinadi. Quyidagi misolda esa u murojaat ma`nosidagi hoy ning varianti sifatida qaraladi: Ho , biqinib turguncha, Bu yon chiqing, ko‘raylik! (M.Ali). Biron-bir ishni amalga oshirayotganda go‘yo madad sifatida ushbu undovga murojaat qilinadi: Olim maynalarini bog‘bonlar va ayniqsa ularning zumrasha

bolalari «gala-gala», ho-o-o...» deb palaxmonda kesak otib, temir-tersak, tunukalar osilgan sim dorlarni silkitib, shaqir-shuqurlatib quvlayotganda hayron bo‘lib, elka qisib, ko‘kda tekis uchib daraxtlarga qo‘nayotgan «malika»lariga xushnud qo‘l silkitardi. .. (A.Suyun). Kuchaytiruvchi vosita vazifasini bajaradi: "YOv qochdi, ho, yov qochdi!" degan qiyqiriq bilan to‘g‘ri unga tomon bostirib kelardi.. . (O.YOqubov). Ho-ho ning ma`nosi ham O‘TILda garchi «aynan ho » tarzida izohlangan [V.554] bo‘lsa-da, aslida ularning qo‘llanishida stilistik farqlar bor. Bu farqlanish nutqiy vaziyatga bog‘liq tarzda namoyon bo‘ladi. Ho ning beshinchi ma`nosi bo‘lgan biron narsani ko‘rganda suyunish, hayajonga tushish holati ho ning takrorlanishi bilan kuchliroq ifoda etiladi. Agar undov hoh-ho tarzida talaffuz etilsa, ottenka yana ham kuchaytiriladi. Masalan, juda ko‘p yillardan beri uchrashmagan o‘rtog‘ini kurib qolgan kishi «men seni ko‘rib, juda quvonib ketdim», degan fikrini, hayajoni va xursandchiligini ana shu undov yordamida bir qadar emotsional-eksperssiv va qisqa tarzda ifodalay oladi. Unga murojaat ma`nosidagi so‘z emas, balki kulishga taqlid deb qarash ham mumkin: «Ho-ho!.». Kulishing zo‘r-ku! kabi. Hu. O‘TILda undov so‘z sifatida uning ikki ma`nosi izohlangan. 1.qarg‘ish, so‘kish ifodalovchi so‘z-iboralar bilan birga qo‘llanib, kuchli qahr, g‘azab, nafrat his-tuyg‘usini bildiradi [V.554]. 2.ilohiy kuchga yordam so‘rab murojaat qilganda aytiladigan nido [V.555]. – Bahri! Hu, afting qursin! – dedi (A.Qahhor) . Hu, uchastkang boshingdan qolsin! (A.Qahhor). Qornim och deydi! – Hu qorni yorilsin! (A.Qahhor) kabi. Uzoqdagi kimsa yoki narsaga ishorani bildirganda u undov hisoblanmaydi: Hu, qishda aytganing shu qizmi? (A.Qahhor). YOronlar, xudoning qudrati kuchli,/ Hu tordan bir quzg‘un davr olib uchdi («Kuntug‘mish») . Buni yosh qiz vaqtimda, hu, mundan qancha yil ilgari, oyim sotib olib bergandi (Oybek). Bu undov takrorlanganda ma`nosida yana o‘zgarish sodir bo‘ladi: Bir, ikki, o‘n ikki, O‘n ikki, deb kim aytdi. Hu-hu-hu kabi. Uning qo‘llanishi, odatda, bolalar tiliga xos bo‘lib, o‘zi aytgan gapdan zavqlanish ma`nosini beradi. Mana bu o‘rinda

u birovning ustidan kulish, masxaralash ottenkasini beradi: Siz ham uyda dimiqib yotgan edingiz, ishlab, o‘qib, ko‘kragingizga shabada tekkandan keyin shunaqa bo‘ldingiz-da! esingizdan chiqdimi, hu... huv!.. (A.Qahhor). O‘TILda ma`nosi «po‘pisa uchun ishlatiladi» tarzida izohlangan huh [V.569], «sakrash, hatlash paytida aytiladigan nido» deb berilgan ho‘p [V.570] nutqda kam qo‘llaniladi. Undovlar haqida yuqorida aytilgan fikrlar muayyan xulosalarga kelishimizga imkon beradi. Jumladan: -undovlar insoniyatning muloqot ehtiyojini qondiruvchi til vositasi sifatida tarixiy-lingvistik kategoriyadir. Uning boshqa til vositalaridan jiddiy farq qiluvchi tomoni esa nutqiy jarayonda sub`ektiv munosabatni alohida tarzda ifoda etishi bilan xarakterlanadi. SHu ma`noda undovlarni til amaliyotining yuqori bosqichida olib qarash mumkin. Til rivoji haqidagi qarashlar tizimida undovlarning birmuncha keyin paydo bo‘lganligi, son va sifat jihatdan asta-sekinlik bilan taraqqiy etib borganligi haqidagi mulohaza ham shunga bog‘liq ravishda kelib chiqadi; -nominativlik xususiyatining yo‘qligi ularning bir xususiyati bo‘lsa, nutqiy jarayonda so‘zlovchining sub`ektiv munosabati, his-hayajonini ifoda etishi va tinglovchining ruhiyatiga ijobiy yoki salbiy ta`sir o‘tkazishi undovlarning o‘zigagina xos bo‘lgan xususiyatlardir. SHu ma`noda undovlar har qanday tilda, jumladan, o‘zbek tilida ham stilistik mazmun va ahamiyat kasb etadi; -undovlarning stilistik rang-barangligi ularning qo‘llanish chatotasiga to‘g‘ri proportsional. Ular nutqda qanchalik faol bo‘lsa, stilistik imkoniyatlari ham shu qadar keng bo‘ladi; -undovlar evolyutsiyasi dastlab alohida undovlar, ular negizida esa variantlar hosil bo‘lganligini ko‘rsatadi. Keyinchalik undovlarning ayrimlarida ma`no taraqqiyoti yuz berib, alohida undovlar ajralib chiqqan. Har ikki holat ham stilistika uchun ahamiyatli hisoblanadi; - aksariyat undovlar unli tovushlar bilan boshlanuvchi elementlar sanaladi va bunda ham ma`lum bir qonuniyat bor. Unli tovushlarning aytilishidagi cho‘ziqlik va davomlilik, ularning hosil bo‘lishi tana ichkarisidan boshlanishi, insonning

ma`lum bir ruhiy holatida o‘pkada yig‘ilib turgan havoni chiqarish zaruriyati bilan bog‘liqligi ana shu qonuniyatni belgilaydi; -gap tarkibida kelgan undov alohida bir urg‘u bilan talaffuz qilinadi. Vujudga kelgan ohang ushbu elementning stilistik qiymatini belgilab beradi. Ammo bu urg‘u avtonom urg‘u emas. U mikromatn urg‘usi bilan yaxlitlikda vujudga keladi. Ifodada ma`lum maqsadni ko‘zlab aytilgan va urg‘uga ega bo‘lgan gap tarkibidagi undov unga mos va hamohang bo‘lishi lozim. Aks holda uni yordamchi vosita sifatida e`tirof etib bo‘lmaydi. Gapdan tashqarida olib qaralgan undov so‘zning gap bilan mazmuniy uyg‘unligi qay darajada ekanligi haqida esa faqat vaziyatga qarab munosabat bildirish mumkin; -undovlar hosil qiladigan stilistik ottenkalar mikromatn bilan uzviy bog‘liq bo‘lganligi tufayli ayrim undovlarda ham tasviriylik, ham ekspressivlik imkoniyatlari namoyon bo‘ladi va oraliq undovlar sifatida e`tirof etiladi; -undovlar sub`ektiv baho va modallik xususiyati mavjudligi bilan stilistik qimmatga ega bo‘lgan alohida so‘z turkumidir. -ayrim undovlarning nutqiy faollgi ularning uslubiy xoslanuvi va differentsiallashuviga olib keladi hamda mikromaydon chegarasini belgilab beradi; -lingvistik tabiatiga ko‘ra dastlab so‘zlashuv nutqida paydo bo‘lishi undovlarning asosan shu uslubga xoslanishini va u orqali badiiy va publitsistik uslubga ko‘chishi mumkinligini ko‘rsatadi. Ularning qo‘llanishi ilmiy va rasmiy uslublarga xos emas. ADABIYOTLAR 1. Muhiddinova H. Taqlidiy so‘zlar va undovdan yasalgan fe`llar / O‘zbek tili va adabiyoti.-1978.-№3.-B.52-54.

2. Nurmonov A., SHahobiddinova SH., Iskandarova SH., Nabieva D. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. – Toshkent: YAngi asr avlodi, 2001. -164 b. 3. S o lixo‘jaeva S. em otsional gaplarda undovlarning roli / O‘zbek tili va adabiyoti .-1972.-№3.-59-61. 4. O‘zbek tili grammatikasi. I tom. Morfologiya. – Toshkent: Fan, 1975. -612 b. 5. Qo‘ng‘urov R. Hozirgi o‘zbek tilida o‘zgarmaydigan so‘zlar. I qism. – Samarqand: SamDU nashri, 1978. – 67 b.

-Xotin-qizlar nutqining individual xususiyatlarini «voy» undovining qo‘llanishi asosida ham oydinlashtirish mumkin: ma`lum bo‘lishicha, «voy» undovi o‘ndan ortiq ma`no nozikliklarini ifodalaydi. Sevinish, erkalash, achinish, qo‘rqish, havas, sarosimalanish, koyish, alam singari qator ichki holatlarning yuzaga chiqishida bu so‘z ma`lum darajada ahamiyatga ega. ( Iskandarova SH. O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari: Filol.fan.nomz. …dis.avtoref. – Samarqand,1993,19-bet).

O'xshashlar

Tilning funktsional tipologiyasi

Morfologik uslubiyat ot stilistikasi

Yordami so‘zlar – ko‘makchilar bog‘lovchilar yuklamalar stilistikasi

Sifat son olmosh stilistikasi

Grammatik stilistika uning predmeti maqsad va vazifalari