Sifat son olmosh stilistikasi - Tilshunoslik - Referatlar

Sifat son olmosh stilistikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

337.5 KB

Ko'chirib olish

Sifat son olmosh stilistikasi R e j a : 1. Sifat turkumiga oid so‘zlarning stilistik xususiyatlari: -poetik matn; -poetik aniqlovchilik xususiyati; -doimiy va metaforik epitetlar; -sifatlar sinonimiyasi; -sifat darajalari stilistikasi. 2. Son turkumiga oid so‘zlarning stilistik xususiyatlari: - bir so‘zining stilistik xususiyatlari; -sonlarda ramziylik, qo‘llanishdagi an`anaviylik; -numerativlar va songa oid affikslar sinonimiyasi. 3. Olmosh turkumiga oid so‘zlarning stilistik xususiyatlari. -umumlashtiruvchilik xususiyati va tanlanish imkoniyati; -qo‘llanishdagi vazifaviy chegaralanishlar; -har bir turning o‘ziga xos stilistik xususiyatlari; -olmoshlar sinonimiyasi.

Sifat stilistikasi. O‘zbek tilidagi boshqa so‘z turkumlarida bo‘lgani kabi sifatlarda ham stilistik resurslar mavjud. Ularni shartli ravishda ikkiga bo‘lib qarashimiz mumkin. emotsional-ekspressiv ottenkaga ega bo‘lgan va matnda epitet vazifasini o‘taydigan alohida so‘zlar birinchi guruhni tashkil etsa, sifat yasovchi yoki uning darajalarini belgilovchi morfologik ko‘rsatkichlar ikkinchi guruhni tashkil etadi. SHundan kelib chiqib, sifatlardagi stilistik resurslarni uch yo‘nalishda – emotsional-ekspressiv mottenkalari mavjud bo‘lgan leksik birliklar, sinonimiyani vujudga keltiradigan morfologik ko‘rsatkichlar va sifatlarning funktsional uslublar doirasida chegaralanishi nuqtai nazaridan o‘rganish maqsadga muvofiq. Masalan, sifatning orttirma darajasini ko‘rsatishda ajoyib, behad, benihoya, bir, biram, go‘zal, juda, zap, naq, naqadar, ne-ne, nihoyat, nihoyatda, tag‘in, tim, cheksiz, eng, yana, yanada, yana ham, g‘oyat, g‘oyatda; ozaytirma darajasini ko‘rsatishda esa aytarli, nim, och, sal, uncha, unchalik u qadar emas, xiyol, xiyla, emas, yarim kabi maxsus so‘zlar ishtirok etadi. Bular orasida behad, benihoya, beqiyos, nihoyasiz, nim, xiyol, ne-ne, g‘oyat so‘zlarida badiiylik kuchlidir. Misollar: Na bo‘lg‘ay bir nafas men ham yanog‘ing uzra xol bo‘lsam, / Labing yaprog‘idan tomganki go‘yo qatra bol bo‘lsam (H.Olimjon. G‘azal), Bir lahzali dil ayyomidan, / Sira so‘nmas shirin boqishing (Zulfiya. Visol bayrami), SHunda shivirlar menga kaftda qolgan chimdim qum, / Xorazm bir shirin tush, gar oni ko‘rmoq bo‘lsang, / Qol Amu bo‘ylarida qolgin do‘stginam (O.Matjon. CHorlov). Qip-, sap-, qop- kuchaytiruvchi vositalar yordamida yasalgan qip-qizil, sap- sariq, qop-qora singari sifatlarda ham ekspressiv-emotsional ottenka mavjud. Sifat yasovchi qo‘shimchalar ekspressiyasi stilistik jihatdan rang barang. Masalan, -boz (ishqiboz), -xon (kitobxon), -xo‘r (aroqxo‘r), -shunos (tilshunos), - soz (mashinasoz) lar asosan neytral bo‘lgani holda –simon, -namo, -sifat, -parast kabi yasovchilar kitobiyligi bilan farqlanadi va bu affiksoidlar bilan yasalgan sifatlarda ekspressivlik mavjud. SHuning uchun bo‘lsa kerak O.YOqubov bu qo‘shimcha yordamida yasalgan qubbasimon, oysimon epitetlariga «Ulug‘bek xazinasi» romanida tez-tez murojaat qilgan: Xurshida bonu uni tirnog‘ining uchi

bilan ko‘chirib oldi, lekin og‘ziga solishdan oldin, ko‘ngli bir xil bo‘lib, zeb- ziynatlarga to‘la charog‘on xonaga, shiftdagi oltin qandilga, nozik o‘ymakorlik bilan ishlangan qubbasimon tokchalardagi munaqqash idishlarga bir-bir tikildi. Lekin oysimon egri qilichlarini o‘ynatib, ustiga bostirib kelayotgan ikki suvoriyni ko‘rib, hushini yig‘di. -namo yordamida yasalgan epitetlar esa kitobiylik ottenkasiga ega: Voajabo! Bu telbanamo darvesh ne deydi? SHuning uchun ham u ayrim so‘zlar tarkibida o‘zakka mustahkam bog‘lanib, ajratib bo‘lmaydigan holatga kelgan va otlashgan: Naqshbandiylar jamoasining rahnamosi janob Nizomiddin Xomush yanglig‘ din peshvolarining domiga ilinib qoldi. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). -sifat affiksoidi yordamida obrazli, badiiy uslubga xoslangan epitetlar yuzga keladi: majnunsifat, devsifat, zanjisifat, qaroqchisifat kabi. Bu jununsifat devona tillaning daragini qaydin eshitdi? Uni bu erga kim yubordi? (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). -parast yordamida ham ana shunday epitetlar hosil qilinadi. Masalan: O, insof neligin bilmagan shahvatparast hoqon! (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi), Bular rus oppozitsiyachilari edi, beti yo‘q mansabparast-shuhratparastlar edi. (T.Murod. Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi). Xuddi shu kabi holatlarni ekspressivlik ottenkasi bo‘lgan notavon, nodon, nokas, noyob, notekis sifatlariga nisbatan aytishimiz ham mumkin. Bu ekspressif be- yordamida yasalgan betavfiq, bebaqo, behuzur, betob, behayo, behuda, beozor, benasib; bad- orqali shakllangan badfe`l, badxulq, badnafs, badbo‘y, badnom kabi sifatlarda ham bor. Sifat yasovchi passiv qo‘shimchalar sifatida qaraladigan -vor, -kor, - qin/-gin/-g‘in, -on e lementlarida kitobiylik ottenkasi, binobarin eksperssivlik mavjud: ulug‘vor, tantanavor, mardonavor, fusunkor, shiddatkor, naqshinkor, toshqin, shoshqin, g‘amgin, so‘lg‘in, charog‘on, za`faron, nurafshon, daraxshon kabi. Misollar sifat ko‘rsatkichlari modallik munosabatlarini yuzaga keltirishga ham xizmat qilishini ko‘rsatadi. Bu modallik -gina/-kina/-qina qo‘shimchalarida

ayniqsa seziladi: Bu erda esa... qora movut chakmoni ozg‘in tanasida qopday shalviragan, nimjongina bir kimsa oyoqlari ostida yumalab yotardi. Mirzo Ulug‘bek chakmonining qo‘ltig‘idan ozgina tivit yulib, pilik yasadi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Ushbu yasalgan sifatlardagi neytrallik va ekspressivlik qo‘shimchalar tufayli uslubiy chegaralanishlar sodir etayotganligini sezish mumkin. Ko‘rinadiki, sifat yasovchi qo‘shimchalarning asosiy qismi umumiste`moldagi birliklar bo‘lib, so‘zlashuv uslubida faol ishlatilsa-da, -dor, -kor, -omuz, -parvar, ba-, no- lar adabiy tilda so‘zlashuvchilar nutqida, -iy, -viy, -gan, -simon, -on, -ik, iv, -al, - shunos e lementlarining ilmiy, ommabop va rasmiy uslublarda birmuncha faolligi seziladi. Ular bu uslublarda atamalar yasashga xizmat qiladi. Bu masalaning bir tomoni bo‘lsa, ikkinchidan, har bir fan sohasida alohida atamali birliklar yasaydiki, bu ham ularning funktsional xususiyatlaridan dalolat beradi. Fikrimiz asosli bo‘lishi uchun ayrim fanlarga oid atamalarni keltiramiz. Iqtisodiyot sohasida: -ik: analitik yondashuv, analitik mashinalar, demokratik tuzum, dialektik bog‘liqlik, matema tik apparat, mate matik metodlar, matematik tahlil, matematik ta`minlash, matematik usullar, monopolistik birlashma, statistik ma`lumot; -iv: kollektiv qaror, korporativ shakl, nor mativ yondashuv, ob`ektiv asos, ob`ektiv qonun, ob`ek tiv shart-sharoit, passiv ijrochi, sub`ektiv qaror (R.Valijonov. Menejment asoslari) Biologiya sohasida: -ik: aromatik moddalar, biosintetik funktsiya, genetik axborotlar, meristematik to‘qima, osmotik bosim, osmotik ish faoliyati, osmotik munosabat, parenximatik-yumaloq hujayralar, prozenximatik-cho‘ziq hujayralar, sistematik belgi, somatik bo‘linish, somatik hujayralar, spazmatik nurlanish, fotosintetik kraxmal, tsitoplastik komponentlar, egrastik moddalar, elastik oqsil, elastik po‘st, endoplazmatik to‘r, ener getik markaz; -iv: vegetativ hujayra, vegetativ tana, pigmentativ tarkib, radioaktiv nur, fermentativ aktiv, fermentativ jarayon (S.Mustafaev. Botanika). Ommabop uslubda: -ik: analitik ximiya, genetik ustunlik, diplomatik manbalar, liberal-demokratik partiya, energetik resur («Zarafshon»)

Ko‘zdan kechirilgan «Zarafshon» gazetasi matnlarida –iv qo‘shimchasi yordamida yasalgan sifatlar ko‘zga tashlanmadi. Ammo –viy bilan yasalish faol ekanligi ma`lum bo‘ldi va bu hol keyingi o‘n yilliklardagi tilimizda kechayotgan o‘zgarishlar va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar bilan bog‘liqdir. Masalan: tarbiyaviy, ma`naviy, ma`rifiy, ommaviy, konstitutsiyaviy, an`anaviy, noan`anaviy, zamonaviy, dunyoviy, afsonaviy kabi. Ilmiy matnlardan ham ayrim misollar keltiramiz: Hujayraviy tuzilishga ega o‘simliklar guruhiga tanasi murakkab tuzilishga ega bo‘lgan tuban va yuksak o‘simliklar kiradi. TSitoplazmaning ximiyaviy tarkibi nihoyatda xilma-xil. Boshqaruv avvalo bajariladigan ishlarning hajmi va turini aniqlash, xodimlar o‘rtasida taqsimlash, resurslarni etkazib berish, hisob-kitob va moliyaviy natijalarni shakllantirish ulardan foydalanishni kuzatib borish va nazorat qilish demakdir. Sinfiy, nosinfiy zamonaviy boshqarish maktablarini shakllanish shartlari va uning hozirgi davrda keng qo‘llaniladigan turlarini tavsiflash kabi. Badiiy uslubga xoslanishni esa –lik qo‘shimchasining –lik, -lig‘, -luq, -lug‘ variantlarida kuzatamiz: e y Navoiy dard tog‘inda sog‘ing‘ay lolazor / Boqqan el ham toza qonliq , ham qarolig‘ dog‘ima (Navoiy. Baski qon bordi), SHohigul ermas bu o‘tlug‘ / YUzlaring hijronida / Intizor bog‘ ko‘ksida / CHiqqan fig‘onu ohi gul (E.Vohidov. SHohigul), Quloq tut sahfalardan nola-yu o‘tlug‘ fig‘on birlan, / Sado kelgay Iroqu, SHomu, Hinlu, Rum, Farangdan (E.Vohidov. Xazina). CHarog‘on, shodon, za`faron kabi so‘zlar tarkibidagi –on qo‘shimchasida ham badiiy uslubga aloqdor chegaralanganlik seziladi. Albatta, bunday affiks qo‘shilgan so‘zlarning semantik ma`nosini ham hisobga olish lozim bo‘ladi. CHunki «har bir affiks ifodalagan konkret emotsional-ekspressiv ma`no ottenkalari ular qo‘shilgan so‘zning semantik xususiyati bilan chambarchas bog‘liq holda ro‘yobga chiqadi». 1 Masalan: So‘ng bu iflos zafardan, / Ular shodon yurdilar. / Olamda mard yo‘q ekan, / Bizlar mardmiz dedilar (O.Matjon. Mardga marsiya), Boshidagi tojdor telpagi bir tomonga og‘ib ketgan, ko‘zlari qinidan chiqayozgan 1 O‘збек тили лексикологияси, 169-б.

shahzoda gandiraklay-gandiraklay charog‘on xonaga kirdi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). CHirkin, otashin kabi so‘zlardagi –in qo‘shimchasi to‘g‘risida ham shu gaplarni aytish mumkin. Botir firqa Rajabovday otashin bir kommunist xolidan... ezildi! Otashin kommunist holidan... kuyundi! Oqibat, o‘zi ni ko‘z-ko‘z etish, otashin nutqlar so‘zlash — qayta quruvchi demokratlar uchun tasalli-taskin bo‘ladi. (T.Murod. Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi). Go‘yo u kutubxonaga emas, bu chirkin olamdan tamom boshqa, hayotning ikir-chikir tashvishlaridan yiroq, musaffo bir dunyoga parvoz qilgan edi... (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). G‘amgin so‘zining sinonimi bo‘lgan g‘amnok birligi ham badiiy uslubda ishlatiladi: Alamda tutoqib daraxtga ko‘chdi, / Kurtakni uyg‘otib so‘yladi g‘amnok (Zulfiya. Bahor keldi seni so‘roqlab). Sifatlarning darajalanish xususiyati ularda stilistik ottenkalarning mavjudligidan dalolat beradi. Belgining, sifatning ko‘pligi, haddan tashqari ortiqligi, nihoyatda muhim ekanligi yoki aksincha, kamligi, unchalik ahamiyatli emasligi, qat`iy ifoda etib, farqlanib turmasligi - bularning hammasi sifatlardagi semantik-stilistik ma`no ottenkalarini ajratishga xizmat qiladi. O‘zbek tilida ana shu belgi-xususiyatlarni ko‘rsatib turadigan maxsus grammatik belgilar mavjud va bu belgilar o‘rni bilan o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘ladi. Masalan, sifat darajalarini ko‘rsatuvchi –li bilan -siz, be-, no-, ser-; -li bilan –gan (o‘qimishli-o‘qigan); li bilan –lik (yozgi-yozlik, qishki-qishlik); -gi bilan - dagi (yozgi-yozdagi, bahorgi-bahordagi, kuzgi-kuzdagi, qishki-qishdagi), -k bilan - gan (chirik-chirigan), -ma bilan -gan (suzma-suzilgan), -ma bilan -digan, - laydigan (g‘irchillama-g‘irchillaydigan, qirchillama - qirchillaydigan), -kir bilan - ag‘on (chopqir-chopag‘on), -li bilan -mand (hunarli-hunarmand), -namo bilan -ga o‘xshash (olimnamo-olimga o‘xshash), -simon bilan -ga o‘xshash, kabi, sifat (maymunsimon-maymunga o‘xshash, maymun kabi, maymunsifat) o‘rtasida, ular bilan sifatning ayrim analitik shakllari o‘rtasida ham funktsional chegaralanishlarini keltirib chiqarish mumkin bo‘lgan sinonimik munosabatlar

mavjud. Ammo ularning bu munosabati stilistik talablar darajasida turlichadir. Masalan, qishki kiyim - qishdagi kiyim - qishlik kiyim birikmalarining semantik mavqei bir xil emas. O‘zaro variantlar hosil qiladigan -day,-dek, -dayin qo‘shimchalarida uslubiy chegaralanishlar ko‘zga tashlanadi. –day barcha funktsional uslublar uchun baravar bo‘lsa, bu gapni –dek va –dayin haqida aytib bo‘lmaydi. –dek ning kitobiy uslubga, -dayin ning so‘zlashuv uslubiga xoslangani kuzatiladi. –dek badiiy matnlarda juda ham faol: Sochlari oppoq oqargan, yuzlarini qat-qat ajin bosgan bu mushtdekkina kampirning nigohi cheksiz mehrga, unsiz bir iztirobga to‘la edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Jonli xalq uslubida ijro etilgan dostonlar tilida –dayin ko‘p ishlatiladi: G‘am bilan sarg‘ayib guldayin diydor, / Bir nechalar o‘z holidan bexabar, (Alpomish), Tuyg‘unday surating, lochin yurakli, / SHerdayin qayqirgan, arslon bilakli (Kuntug‘mish). –dak qo‘llanilishi esa so‘zlashuv uslubida ham, badiiy uslubda ham chegaralanib qolgan: Qalandar qalin jingadak soqolini silab, miyig‘ida kulimsiradi. Ha, ha, tokchada, uning zeb-ziynatlari solingan tilla qutichasida, uzukning ko‘ziga yashiringan moshdakkina og‘u bor (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Qo‘shimchaning -dog‘ varianti badiiy uslubga xoslangan: shundog‘, qandog‘, mundog‘, ushmundog‘ kabi. Sifatning orttirma darajasini ko‘rsatadigan morfologik va leksik vositalar predmetlardagi belgi-xususiyatning me`yordan ortiqligini turli yo‘llar bilan ifoda etadi hamda buning natijasida birliklararo sinonimik munosabat vujudga keladi. Masalan: dum-dumaloq pak-pakana, kap-katta, sap-sariq, qip-qizil, sip-silliq, qop-qorong‘i, yam-yashil so‘zlaridagi morfologik-fonetik yo‘l bilan hosil qilingan intensiv shakl sifatdagi belgi-xususiyatning me`yoridan ortiq ekanligini ko‘rsatmoqda. Ana shu ortiqlikni bu o‘rinda juda, o‘ta, g‘oyatda, nihoyatda kabi leksik vositalar yordamida ham yuzaga keltirish mumkin. Masalan: dum-dumaloq - juda dumaloq, o‘ta dumaloq, g‘oyatda dumaloq, nihoyatda dumaloq; kap-katta - juda katta, o‘ta katta, g‘oyatda katta, nihoyatda katta kabi. Ammo masalaning nozikligi shundaki, bu o‘zaro o‘rin bosishlar umumiy ma`nodadir. Stilistik jihatdan olib qaraganda esa ular bir xil qiymatda emas.

Ayrim misollarni tahlil qilamiz. Kap-katta bola har kuni siyib qo‘yadi, deb noligandan ko‘ra yotar chog‘i qovug‘ini jinday yog‘lab qo‘ysa-ku, olam guliston! (O‘.Xoshimov. Tushda kechgan umrlar). O‘g‘lining bolalik chog‘laridagina emas, Ali Qushchi kap-katta yigit bo‘lib, uloq, poyga va chovgon o‘yinlariga qatnashib yuradigan paytlarida ham Tillabibi uning orqasidan qolmas, goho: 'Ehtiyot bo‘l, bo‘talog‘im!" deb qichqirgancha asov otlar orasiga kirib ketar edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Misollar olingan har ikki roman matnida ham kap-katta ning sinonimlari sifatida qaralgan juda katta, o‘ta katta, g‘oyatda katta, nihoyatda katta birikmalari uchramadi. Garchi, ilmiy va rasmiy uslublarda belgining ortiqlik darajasini ko‘rsatish faol bo‘lmasa-da, ularga oid matnlarda quyidagi gaplarda qo‘llangan: Jumladan, ma`muriy-buyruqbozlik, to‘rachilik ti zimining o‘zagini tashkil etgan, markazdan turib rejalashtirish tizimi mustahkamligi va buzilmasligining ifodasi bo‘lgan davlat reja qo‘mitasi, davlat ta`minot qo‘mitasi, davlat narxlar qo‘mitasi va bir qator vazirliklar hamda juda katta ma`muriy apparatlar tugatildi; e ng katta kamchiliklari «inson omiliga» etarli e`tibor bermaslik, inson xulqi, motivlar haqidagi tasavvurning sayozligidir. (R.Valijonov. Menejment asoslari). Hozir farzandlarining e ng kattasi litsey talabasi, o‘sha jahldor er markazdagi obro‘li o‘quv muassasalarining birida rahbarlik qiladi («Zarafshon»). Ammo misollardan shu narsa anglashilmoqdaki, ular kattani yana katta qilib ko‘rsatish maqsadida qo‘llanilmagan, balki birinchi misoldagi juda boshqaruv apparatida ishlaydiganlar qaerda son jihatdan ko‘p bo‘lsa, o‘shalar orasidan eng ko‘pi tanlab qisqartirilganini ko‘rsatishga; ikkinchi misolda e ng qiyos ma`nosida kelib, ko‘zga tashlanib turgan kamchiliklardan muhimlarini anglatishga; uchinchi misolda esa u farzandlarning kattasi jumlasidagi ma`noni bo‘rttirishga xizmat qilayotgani ma`lum bo‘ladi. Ko‘rinadiki, ularni faqat umumiy leksik fonda ma`nodosh sifatida qarash mumkin. Ammo matnda ularning stilistik ma`nolari keskin farqlanmoqda. SHu farqlar mavjudligi uchun ham yuqridagi misollarda kap-katta bola, kap-katta yigit birikmalarini juda katta bola/yigit, o‘ta katta bola/yigit, g‘oyatda katta bola/yigit, nihoyatda katta bola/yigit bilan almashtirish stilistik jihatdan mutlaqo mumkin

emas. CHunki bularning birontasi ham yuqridagi gaplarda kap-katta ifoda etgan sub`ektiv munosabatni bera olmaydi. S.Mustafaevning «Botanika» asarida orttirma darajani ifodalashning xalq tiliga xos bo‘lgan varianti qo‘llangan va bu qo‘llanish stilistik jihatdan o‘zini juda oqlaydi: U odatda shunchalik katta bo‘ladiki , ko‘pincha hujayra umumiy hajmining 70—90 % ini egallaydi. Rang bildiruvchi sifatlar daraja ko‘rsatkichlari stilistikasida ham qiziqarli holatlarga duch kelinadi. Ularning ko‘proq badiiy niyatga xizmat qilganligini kuzatamiz. Agar O‘.Xoshimovning «Tushda kechgan umrlar» asaridagi Qozon to‘la sap-sariq palov ko‘rindi gapida sap-sariq shunchaki belgining ortiqligini ko‘rsatgan bo‘lsa, T.Murodning «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romanida u stilistik vazifa ado etgan: Ufqlarga tutash cho‘l. Sap-sariq cho‘l. Biyday cho‘l. Ana shu sap-sariq cho‘l qo‘ynida gimn yangradi . CHo‘lni ko‘z oldimizga keltiraylik. Uning biyday, sap-sariq singari tasviriy vositalar bilan berilishi tasavvurimizni yana ham oydinlashtiradi. Ayni paytda shunday bir vaziyatda gimnning chalinishi va uni chalishning majburiyat sifatida qabul qilinishi ensani qotiradi. CHo‘l va gimn. Ular kishining ruhiyati va tasvirlanayotgan voqelik nuqtai nazaridan qarama-qarshi qutbda turibdi. Ularga berilgan biyday va sap-sariq sifatlari esa aynan ana shu qarama-qarshilikni kuchaytiruvchi, yozuvchi yuragidagi ironiyani bera oluvchi stilistik vositaga aylangan. SHuningdek, qip-qizil sifati ham badiiy matnlarda ekspressivlik uchun xizmat qiladi. O‘.Xoshimovning «Tushda kechgan umrlar» romanida bu so‘z epitet sifatida 7 marta qo‘llangan: Har yili somonshuvoq qilinaverib qalin tortib ketgan tomlar ustida qip-qizil lolaqizg‘aldoqlar, munis chuchmomalar ochilar, qishloq etagida yoyilib oqayotgan Qonqus olisdan jigarrang ilondek to‘lganayotgani ko‘zga tashlanardi. Bir tepgan edi, tarvuz paqqa yorilib, shimining pochasiga qip- qizil sharbat sachradi . YUqoridagi misollarda u belgining ortiqligini ko‘rsatish barobarida estetik zavqni qo‘zg‘atuvchi stilistik vositaga ham aylangan bo‘lsa, T.Murodning «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» asarida u nafratlanish, masxaralash ohangini paydo

etuvchi poetik vosita sifatida namoyon bo‘ladi: Mana shu qip-qizil bilet bizga hayot hadya etibdi! SHugina bilet-a' Demak shu qizil bilet bo‘lmasa — hayot bo‘lmas ekanda? . O.YOqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanida esa bu so‘z padarkush Abdulatifning taxtni egallagandan keyingi ruhiy holatini ochishdagi muhim detallardan biri sifatida ishtirok etadi. Uning tush ko‘rish jarayoni quyidagicha chizilgan: egnida yal-yal yongan zarbof to‘n, boshida go‘yo qonga bo‘yalganday qip-qizil salla, hatto soqol-mo‘ylovlari ham qip-qizil Mirzo Ulug‘bek, ko‘zlarida yosh, xuddi qanot yozganday qo‘llarini yozib, unga tomon ohista tushib kelardi... Asarda 10 marta qo‘llangan bu so‘z har bir vaziyatda belgining ortiqligini ko‘rsatish bilan birgalikda fikrning emotsional ifodasi uchun ham xizmat qilgan. Qip-qizil, qop-qora modelidagi yam-yashil sifati ham badiiy nutqda samarali qo‘llaniladi. Ammo nasriy va nazmiy asarlar qiyoslangan ko‘proq poetik asarlar matnida uchrashligi ma`lum bo‘ladi. M.Alining «Saylanma»sida u 9 marta ishlatilgan: Bugun barg yozdimi yam-yashil va yo / Ma`yus xotiraga aylandi ular? (Bekinmachoq), O, janubning quyoshi qaynoq, / O, janubiy yam-yashil bag‘ir! (Seni sog‘inganda). O‘.Xoshimov va O.YOqubov romanlarida ham bu so‘zga 5 va 8 marta murojaat qilingan. Funktsionallik nuqtai nazaridan orttirma darajaning murakkab shakli umumiy hisoblanadi ( eng yaxshi, eng arzon ), oddiy shakli esa ( yaxshiroq, arzonroq ) kitobiy bo‘yoqdorlikka ega va belgining «faolligini» ifodalash va baholashni ham o‘z ichiga oladi. Buyuklardan buyuk har qachon kabi orttirma shakllar ham mubolag‘a xususiyatiga va ekspressiv xarakterga ega. O‘zbek tilida sifatning –ish/-g‘ish, -mtir/-imtir, bir oz, nim, yarim, och, xiyol, sal, uncha kabi ozaytirma daraja ko‘rsatkichlari mavjud va ular ham o‘zaro sinonimik munosabatga kirisha oladi. Masalan: qizg‘ish-biroz qizil-nim qizil,och qizil-sal qizil; qoramtir-biroz qora-sal qora; sarg‘ish-sarg‘imtir-biroz sariq- nimsariq, och sariq, sal sariq kabi. Toshlar ko‘k, qizg‘ish , yashil va firuzarang nur taratar, bu nurlar bir-biriga qo‘shilib, qamalakday ajib bir manzara kasb etardi. Uning ko‘zlari qisilib, burun kataklari pirpiray boshlagan, jag‘ paylari

bo‘rtib chiqqan qoramtir yuzida, butun vajohatida shafqatsiz bir ifoda paydo bo‘lgan edi. Ustod bu ishda darkor bo‘lur deb, bir oz tilla va qimmatbaho toshlar qoldir di... (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). YAdroda unchalik katta bo‘lmagan shar simon shakldagi yadrocha ham joylashgan (S.Mustafaev. Botanika). Ammo bu sifatlar ranglarning barchasi uchun ham qo‘llanilavermaydi. Qora ga nisbatan –ish/-g‘ish ko‘rsatkichini, yarim, so‘zlarini ishlatib bo‘lmagani singari, oq qa nisbatan ham nim, och so‘zlarini qo‘llash kulgili vaziyatni keltirib chiqaradi. Bu ko‘rsatkichlardan nim abadiy-badiiy nutq uchun xoslangan: Mavlono sergaklanib yuqori oshyonaning darchadan kichik o‘ymakor eshigiga tikildi, nimqorong‘i rasadxonada yo‘g‘on va o‘ktam ovoz yangradi Nozik nimpushti va lojuvard rangga bo‘yalgan baland peshtoqlar, ayvonning o‘ymakor ustunlari, bezakli eshik va darchalari hozirgina chiqqan sovuq kuz oftobida charaqlab, keng hovlini allaqanday nurafshon qilib yuborgan edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Kitobiy mazmunga ega bo‘lgan nisbatan so‘zi ham qiyoslash orqali belgining oz yoki ko‘pligini ko‘rsatadi: YOsh hujayralarda yadro nisbatan katta va hujayra markazida joylashadi. (S.Mustafaev. Botanika). Sifatning daraja ko‘rsatkichini ifodalaydigan –roq da ikki xususiyat – ham ozlik, zaiflik ma`nosini berish, ham qiyoslash xususiyati mavjud. Masalan: ozlik: Parda ochilganda bir kishi zo‘rg‘a sig‘adigan, raxlariga mis tasma qoqligan kichiqroq eshik ko‘rindi. Hovlining so‘l tomonida pastqamroq binolar saf tortgan bo‘lib, bu – devonxona edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi); qiyoslash: Lekin o‘shanda uni bu mudhish tushdan ham ko‘ra ko‘proq hayratga solgan narsa shu bo‘ldiki, tong paytida olis YAssidan uning huzuriga o‘n nafar yigit arz qilib kel-di (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Ushbu sifatga xos grammatik ko‘rsatkichning faol qo‘llanilishi unda semantik-stilistik ottenkalar ko‘lamining kengayishiga olib kelgan. «O‘zbek tili grammatikasi»da bu qo‘shimcha yaqqol ifoda etgan ozlik, zaiflik va qiyoslash ma`nolari haqida gap ketgan bo‘lsa, misollar tahlili hozirgi o‘zbek tilida u anglatadigan ma`no ottenkalari ko‘payganligidan dalolat beradi. bu ottkenkalarni aniqlash uchun misollarni solishtirib ko‘ramiz: Undan nariroqdagi raxlariga

hayvon va qushlarning suratlari o‘yilgan naqshinkor javonlarga CHin va Hindistondan keltirilgan noyob kitoblar terilgan (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) - Undan naridagi raxlariga hayvon va qushlarning suratlari o‘yilgan naqshinkor javonlarga CHin va Hindistondan keltirilgan noyob kitoblar terilgan. Birinchi holatda raxlar va javonlar joylashgan o‘rin aniq emas, ya`ni undan umuman narida, joylashgan o‘rin haqida tasavvur ham mavhum. Ikkinchi holatda, raxlar va javonlar joylashgan o‘rin aniq, yozuvchi uni o‘z ko‘zi bilan kuzatganlik ma`nolari anglashiladi. SHunday ekan, bayon mantiqi nuqtai nazaridan birinchi holat badiiy haqiqatga yaqin keladi. Demak, bu o‘rinda – roq yana bir vazifani – umumiylik ottenkasini bermoqda. Undan sal beriroqda , o‘sha harir qirmizi parda orasida, Ulug‘bek madrasasining yuksak peshtoqlari tovlanadi, CHodirlarning orqasidagi yashil bedazorga oq biyalar bog‘langan, biyalardan olisroqda kiyikchalarga o‘xshagan go‘zal toychalar kishnashib turardi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) gaplarida ham u shu ma`nodadir. Ana shu mantiqqa quyidagi misol ham to‘g‘ri keladi: SHu boisdanmi, a`lohazratlarining yonida ustod Qozizoda Rumiy yana ham nimjonroq va ojizroq ko‘rinardi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) - SHu boisdanmi, a`lohazratlarining yonida ustod Qozizoda Rumiy yana ham nimjon va ojiz ko‘rinardi . Ikkinchi holatda fikr aniq va keskin bayon etilgan. Ammo tavsifning bu darajada bayon etilishi yozuvchi niyatiga to‘g‘ri kelmayotgan bo‘lishi mumkin, u fikrni biroz yumshoq tarzda keltirmoqchidir. –roq esa ana shu keskinlikni yumshatuvchi stilistik vositaga aylangan. Hushiga keldi-yu, qo‘lidagi shamni baland ko‘tarib, chor-atrofiga qaradi misolidagi harakat ( ko‘tarmoq ) ning bajarilishida qat`iyat ma`nosi mavjud. Ammo bu mantiqqa zid. CHunki, endi hushiga kelgan odamning qat`iyat va ishonch bilan va me`yoriga etkazib harakat harakat qilishi qiyin. SHuning uchun ham yozuvchi so‘zning balandroq variantini ishlatadi: Hushiga keldi-yu, qo‘lidagi shamni balandroq ko‘tarib, chor-atrofiga qaradi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). -roq ayrim holatlarda belgini kuchaytirish uchun xizmat qiladi: Mavlono Muhiddin hamon boyagi vaziyatda churq etmay o‘tirar, faqat, duxoba taqya

kiygan boshi yana ham pastroq egilgan edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). U tez ravishiga qo‘shilganda bu ma`noga yana harakatni jadallashtirish ottenkasi ham qo‘shiladi: U faqat bir narsaga pushaymon qilardi: tezroq jang bo‘lmadi-yu, shahzodani bir ko‘rmadi!.. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Bu uning nutqiy jarayonda yuzaga kelgan qo‘shimcha imkoniyatlaridir. Sifat doirasidagi grammatik ko‘rsatkichlarda emotsionallik darajasi turli bo‘lishini yuqorida tahlil etgan misollar asosida kuzatdik. Ular yordamida belgini anglatuvchi shakllarning turli xil variantlari yuzaga kelishi ma`lum bo‘ldi. Masalan: shirin, shirinroq, biram shirin, juda shirin, g‘oyatda shirin, o‘ta shirin, shiringina, biram shiringina kabi variantlarda darajalanish, ya`ni predmetdagi belgixususiyatning tobora orta borishini ko‘ramiz. Bu esa o‘z navbatida sifatlarning funktsional uslublarga xos chegaralanishlarni keltirib chiqaradi. Masalan, botanikaga oid adabiyotlarda SHaftoli olmaga qaraganda shirinroq deyish mumkin bo‘lgani holda, SHaftoli olmaga qaraganda shiringina deb bo‘lmaydi. Bu esa o‘zbek tilida sifatlarda stilistik resurslar ko‘lami keng ekanligidan dalolat beradi va kelajakda masalaning ushbu jihatlari turli uslublarga tegishli bo‘lgan matnlar misolida statistik-leksikografik usulga tayanilgan holda tahlil etilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilining imlo va ters lug‘atlarini solishtirish yordamida bu ishni amalga oshirish va bundan muayyan stilistik vazifa bajarishi to‘g‘risida asosli xulosalar chiqarish mumkin bo‘ladi.

Adabiyotlar 1. Mirtojiev M. O‘zbek tili leksikologiyasi va leksikografiyasi. – T.,2000. 2. Pardaev Z.N. O‘zbek tilida sifatlarning semantik-uslubiy xususiyatlari: Filol.fan.nomz. …dis.avtoref. – Samarqand, 2004. –22 b. 3. O‘zbek tili leksikologiyasi. - T.:Fan , 1981.–314 b. Qo‘ng‘urov R. Sifat stilistikasi // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari. – Samarqand: SamDU nashri, 1982.

Son. O‘zbek tilida, garchi ot, fe`l yoki sifat so‘z turkumlari darajasida bo‘lmasa-da, songa oid birliklarning ham stilistik imkoniyatlari haqida so‘z yuritish mumkin. «O‘zbek tili grammatikasi»da tilimizdagi barcha sonlar va numerativlar hisoblanadigan dona, nusxa, bosh, tup, nafar; parcha, varaq, og‘iz, luqma, siqim, tilim, chimdim, qultum/yutum/ho‘plam, tomchi/qatra, chaqmoq, nimta, to‘g‘ram, poy, bo‘lak, shingil; gala, to‘p, guruh, to‘da, dasta, bog‘/bog‘lam, quchoq, shoda, hovuch; juft; gramm, kilogramm, metr, pud, botmon, tsentner, tonna, piyola, qoshiq, kosa, choynak, qop, quti, chamadon, jo‘ra/kiyim,kiyimlik, toy, arava/mashina/tuya, qavat/qat, qator, o‘rim, tandir; metr, santimetr, kilometr, gaz, tanob, tosh, qarich, quloch, chaqirim, qadam, farsah; yosh/yashar, oylik, kunlik; asr, yil, oy, hafta, sutka, kun, kecha, kunduz, soat, daqiqa, minut, sekund; so‘m, tiyin, tanga, chaqa, tilla, miri, paqir, chiqim; marta, navbatda, karra, bor, hissa, qatla, da`fa, sidra, baravar singarilar keltirilgan. 2 Ularning ekspressivlik va funktsional imkoniyatlari turlicha. Son so‘z turkumi doirasidagi birliklar orasidan emotsional ekspressiv ottenkalar va semantik-stilistik hamda funktsional-stilistik ma`nolar yaqqol ko‘zga tashlanib turadigan elementlarni qarab chiqamiz. Bunda birinchi navbatda diqqatimizni bir so‘zi tortadi. Darhaqiqat, sonlar orsida bir o‘zining qo‘llanish chastotasi va anglatgan semantik-stilistik ma`nolari bilan alohida mavqega ega. Undagi raqamni anglatishdan tashqarida bo‘lgan bu qo‘shimcha ottenkalar ayniqsa badiiy matnda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Ana shu alohidaliklar nimalardan iborat ekanligini ko‘rsatish maqsadida Zulfiya asarlari tili va uslubi yuzasidan olib borgan tadqiqotlarimiz materiallari hamda boshqa manbalardan foydalanamiz. 2 O‘збек тили грамматикаси, I том. – Т.:Фан, 1975, 307-331-бетлар.

O‘zbek tilshunosligida bir so‘zining leksik-grammatik ma`nosi durust yoritilgan deyish mumkin. 3 Bir so‘zining S.Nizomiddinova tomonidan 20 ortiq ma`nosi izohlangan. 4 Bir so‘zi Zulfiya ijodida 442 marta qo‘llangan. 5 SHoira asarlarida bu so‘zning semantik-stilistik ma`nolari uning grammatik ma`nosi bilan uyg‘unlashib ketgan. Leksik birlik sifatida bu so‘zning vazifasi sonni ifodalash, predmet yoki voqea-hodisaning yakka-yagona ekanligini ko‘rsatishdan iborat bo‘lsa, matnda uning ma`nosi jiddiy ravishda kengayib ketgandir. Jumladan: 1. Bir so‘zi sonni anglatadi: a) yakkalik ma`nosini ifodalovchi sanoq sonni ko‘rsatadi va bu uning asosiy leksik ma`nosi hisoblanadi: Qanday paydo bo‘ldi, bilmayman hali / Qarshimda bir barno yigit ni ko‘rdim (1.66). Bunday vaqtda u matnda yakka, yolg‘iz so‘zlariga sinonim bo‘lishi mumkin: Ikki bo‘lsa yolg‘iz bosh ing, / Armonim shu bolajonim (2.98). Bir daraxt turardi yo‘l chekkasida, / SHamol urar edi uni muttasil (1.217). Bu so‘zlar leksik jihatdan birining o‘rnini ikkinchisi bosa olsa-da, stilistik jihatdan ularning har birining ma`no ottenkasi farqlanib turadi. YUqoridagi misollarda bir so‘zida ma`noni ta`kidlab, ajratib ko‘rsatish xususiyati yakka va yolg‘iz so‘zlaridagidek kuchli emas; 3 Шоабдураhмонов Ш. ва бошq. Hозирги o‘збек адабий тили. – Тошкент: O‘qитувчи, 1980; O‘збек тили грамматикаси, I том. –Тошкент:Фан, 1975; Hозирги o‘збек адабий тили, икки томлик, I том. – Тошкент: Фан, 1966. 4 Низомиддинова С. Hозирги замон o‘збек тилида сон. – Тошкент: Фан, 1963, 43-бет. 5 Qo‘нg‘уров Р., Каримов С. Зулфия поэзияси тилининг луg‘ати. – Тошкент: O‘qитувчи, 1981, 41-42- бетлар.

b) garchi semantik tabiatiga zid bo‘lsa-da, u matnda ko‘pchilik ma`nosini ifoda etadi. Bunda bir qo‘shilib kelib, mikromatn hosil qilayotgan so‘zning ham sezilarli ahamiyati bordir. SHuning uchun ham sonlar ma`nosining reallashuvidagi matnning roli tadqiqotchilar tomonidan alohida ta`kidlanadi. 6 Birikmadagi ikkinchi so‘z mazmunan ko‘plikni anglatib turadi, bir ana shu ko‘plikni reallashtirishga, bo‘rttirishga xizmat qiladi: Harorat ne o‘zi? / Harorat, harorat, / Bir jahon og‘ushida sezasan o‘zingni (1.9) yoki Bir osmon yulduzni qamragan okeanday kengmisan, / Har ezgu insonga porlagan zarrang bor? (1.9) parchalaridagi bir so‘zli birikma o‘zini alohida urg‘u bilan talaffuz qilishni talab etadi. SHoira qo‘llagan bir olam (1.44), bir daryo (1.78), bir dunyo (1.146) birikmalarida ham bu so‘z o‘zi birikib kelgan so‘z bilan birga ana shu ma`nolarni ifodalash maqsadiga bo‘ysundirilgan. Bulardan tashqari, Zulfiya asarlarida bir to‘da (1.234), bir necha (2.91,117), bir gala (2.14), bir dasta (2.73), bir quchoq (2.34) kabi birikmalar ham uchraydi. Ammo ko‘plik ma`nosi ifodalangan bu birikmalarda obrazlilik yuqorida keltirganimiz misollardagi kabi sezilib turmaydi. 2. Men ketdim bir o‘zim, ko‘zda surating / Qalbda xandoningdan lazzatlar qoldi (1.69) parchasida bir so‘zi stilistik jihatdan ortiqchaday ko‘rinsa-da, aslida bunday emas. Bu so‘z o‘zida ma`lum stilistik yuk tashiydi. Bu o‘rinda bir orqali egalik affiksidan anglashilayotgan yakkalik ma`nosi ta`kidlanmoqda. Mana bu misoldagi takror qo‘llanilayotgan bir so‘zi shoira uchun she`riy ta`kidni, poetik obrazni kuchaytirish, badiiylikni ta`minlash vositasi bo‘lib xizmat qilgan: U bir quyosh, u bir tong, go‘zal bir doston, / Aytay desam tilim lol, kim, u yigit kim (2.72). 6 Низомиддинова С. Hозирги замон o‘збек тилида сон, 41-бет.

Bir gapning o‘zida bir so‘zining takroriy qo‘llanilishi ham turli semantik ma`nolarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan, harakatni bajaruvchilarni alohida ajratib ko‘rsatiladi: CHoyxurlar biri tizzasiga shappatilab, biri kornini ushlab xoxolashadi (O‘. Xoshimov Ikki eshik orasi), sanash ma`nosi: Daladan tuppa-tugri xasharga kelgan kolxozchilar biri loy otib, biri lumboz bosib, maktab devorini kutaradi. Birining boshida kuya yalagan telpak, yana biri kiyikchasi bilan kulogini boglab olgan edi; tenglik ma`nosi: To‘yga borsa bir yoniga Fotima kelinini, bir yoniga Zuhra kelinini olib cho‘g‘day yasantirib oboradi (O‘. Xoshimov Ikki eshik orasi). Umuman, bir so‘zi yordamida ta`kid ottenkasini berish qulayroqdir. Bir necha misollar keltiramiz: nurli bir panoh (1.293), mehribon bir qo‘l (1.293), og‘ir bir sukut (1.294), ajib bir qudrat (1.296), o‘ktam bir vazminlik (1.299), munis bir latofat (1.303), shunday bir qissa (1.299) kabi. Bunday ta`kidlash orqali ijodkorning tasvir ob`ektiga befarq qaramayotganligi, uning alohida e`tibori kuzatiladi. Masalan: U bir o‘tki , seni ko‘rmasam, / Iztirobga solar jismimni (1.19). 3. Birgalik, umumlashtirish ma`nosi anglashiladi: Fikrlab ko‘raman zafar boisin: / Ishchi-yu dehqonu olim bir og‘ush (1.300). Do‘stu og‘aynidan, yuz til, bir dildan / O‘qilgan tahsinlar muborak bo‘lsin! (1.301). 4. Bir so‘zining uyushiq bo‘laklar tarkibida takrorlanishi yaqinlik ma`nosini ifodalaydi va bunda u ot yasovchi –dosh affiksi bilan vazifadosh bo‘ladi: SHodman: Adib bilan bir suv, bir tuproq, / Bir el ga farzandlik orttirar faxrim (2.52). Lekin bir havo dan oladi nafas, / Ko‘ki bir, suvi bir, birdir tuprog‘i (1.101). 5. Birikma ichidagi so‘z tarkibida kelgan –cha affiksi bilan birgalikda qiyoslash vositasi bo‘lib xizmat qiladi va bunda u ko‘plikni ham anglatadi: Sizning bir xirmoncha she`r yozmasam ham, / Baxt haqqi, qalbimdan qilaman ta`zim (1.305). 6. Kamtarlik, oddiylik ma`nolari ifodalanadi va shu yo‘l bilan faxrlanish ottenkasi ham beriladi: Bu – Oyjamol, bir cho‘pon qizi , / O‘qib keldi shaharda shu qish (1.150). Bu ottenka quyidagi misolda yana ham seziladi: Men oddiy bir o‘zbek cho‘ponning qizi , / Meni fan doktori qilgan Vatanim (1.136).

7. Bir so‘zi yordamida tasvir ob`ektining noaniq ekanligi ifoda etiladi: Balki allaqachon bir dor tagida, / Menga muntazirdir og‘zi qon jallod (1.49). Bir tinglovchi qolaman izlab / Va orqaga tortar yuragim (1.288). Mana bu misoldagi bir so‘zli birikma anglatgan stilistik ottenka bir oz boshqacha: -Domla, endi bizda sizning ixtiyor!- Deydi mezbon. – Ish bas, olasiz orom. Bir erga boramiz! «YAna hoynahoy Serhasham xonada ming turli taom…» (1.58). Bir erga birikmasi alohida olinsa noaniqlik ifodalanadi, boramiz fe`lida esa qat`iyatlik ma`nosi bor. Bu qat`iyatdan boriladigan joyning so‘zlovchiga ma`lum, ammo hurmat va kamtarlik yuzasidan mehmonga aytilmaydi. Demak, bu o‘rinda shoira stilistik maqsadni nazarda tutib, noaniqlikni ifodalaydigan bir so‘zli birikmadan aniq ma`noni ifodalashda foydalanadi. Ba`zan shoira uni narsa so‘zi bilan ham birgalikda qo‘llab (1.66; 2.81), noaniqlik ma`nosini ifodalaydi. Ammo ularda ekspressiya yuqoridagi bir so‘zining o‘zi anglatayotganday emas. Zulfiya asarlarida uchraydigan bir so‘zining tahlili shuni ko‘rsatadiki, u juda ko‘p o‘rinlarda ma`noning shakllanishida asosiy yordamchi vosita sifatida ishtirok etadi. Masalan, bir kun (1.23), bir nafas (1.59), bir zum (1.75), bir zamon (1.80), bir choq (1.91), bir dam (1.94), bir palla (1.226), bir sukut (1.294), bir vaqt (2.60), bir pas (1.88), bir lahza (1.115), bir daqiqa (2.148), bir soniya (2.17), bir muddat (2.66), bir fasl (1.96), bir kecha (2.167) kabi umuman vaqtni, paytni anglatayotgan birikmalardagi etakchi so‘zning stilistik ma`nosi bir tufayli reallashmoqda. Bu masalaning bir tomoni bo‘lsa, ikkinchidan, bir so‘zli birikmaning qanday ma`noda qo‘llanayotganligini matn hal qiladi. YUqoridagi vaqtni bildiruvchi birikmalarni qo‘llashda shoira uchun xos xususiyat shuki, u bu birikmalardagi nozik stilistik ma`nolarni farqlab ishlatadi, ba`zan o‘rni bilan ularning biri o‘rnida ikkinchisini sinonim sifatida qo‘llaydi. Bir kun birikmasini olaylik. SHoira uning ma`nolarini quyidagicha farqlaydi: a). Payti kelib, vaqti kelib ma`nosida: Dunyoda zulmdan qolmas bir kun iz, / Butun er kurrasin g‘alabang tutar (1.23); b). Noma`lum bo‘lgan vaqt ma`nosida: Barchasini ko‘zga surtayin - / O‘g‘irlamang qalamim bir kun (1.286);

v). O‘tgan kunlarning birida ma`nosida: Payqab qolib bir kuni shovqin-suronni, / Xiyol ochib chiptani tashladim nazar (2.194); g). Bir marta ma`nosida: Tanti do‘st, mashinang bir kun ketsin bo‘sh, / YO u ko‘lga tashla – yursin parilar (1.206). Bu birikmalar umuman vaqtni anglatsa-da, ana shu anglatgan vaqtning davomliligi va zamonni anglatish nuqtai nazaridan bir-birlaridan farq qiladi. Masalan, bir soniya, bir daqiqa, bir kun, bir lahza, bir nafas, bir dam birikmalari voqea- hodisaning juda qisqa vaqt ichida yuz berib o‘tishini bildiradi: O‘zing ketding, qoldi xayolda / Xumor ko‘zlar, issiq boqishing. / Bir lahzali dil ayyomidan, / Sira so‘nmas shirin yoqishing (1.115). Bir soniya sinovchan boqdi-yu go‘yo, / SHu qarashda qalbimni bexato topdi (2.171). Mehribon, aziz ovoz menga bir onda / Go‘yo baxsh etdi hayot, yangi jon, umid (2.204). Barisiga etadi aqlim / Sizga qimmat har bir daqiqa (2.149). Bunday paytlarda ular bir-biriga sinonim bo‘la oladi. Bir nafas, bir dam birikmalarini shoira ayrim o‘rinlarda biroz boshqacha qo‘llaydi. Birikmaning ma`nosidan ma`lumki, ularda bir nafas olganchalik vaqt nazarda tutiladi. Ammo mana bu Bir dam da sahroni tutdi to‘polon, Qum to‘la bo‘ronning oshdi xuruji (1.94). Salqinda bir nafas oldi nim sovush, / Qaynoq ko‘k choy berdi, muzdek bir huzur (1.229) misollarida voqea-hodisaning shuncha qisqa vaqt ichida bo‘lganligini xayolga keltirish mantiqsizlik bo‘lar edi. Bu o‘rinda shoira voqeaning nisbatan qisqa vaqt ichida bo‘lib o‘tganligini shu birikmalar yordamida poetik tarzda ifodalamoqda, tasvirni bo‘rttiribroq ko‘rsatishga intilmoqda. Bir vaqt, bir choq, bir zamon birikmalarini shoira asosan o‘tgan zamon voqealarini hikoya qilishda ishlatadi. Ammo ular o‘zi bog‘lanib kelgan fe`l bilan birgalik kelasi zamon ma`nosida qo‘llangan: O‘lganlar xotirasi o‘chmaydi tamom, / Madh etilur bir chog‘lar o‘lmas kuylarda (2.161). Zulfiya bir oz (2.147), bir hafta (2.148), bir yil (2.182), bir kecha (2.167) kabi birikmalarni ham vaqtni bildirish uchun qo‘llagan. Lekin ular stilistik ottenkaga ega emas.

Bir so‘zi ishtirok etib vaqtni bildiruvchi bu birikmalarga munosabatdagi shoiraning o‘ziga xos uslubi shunda ko‘rinadiki, Zulfiya qisqa vaqtni ko‘rsatuvchi ayrim birikmalar ma`nosini matnda butunlay o‘zgartirib yuborib, ularni tinimsizlik, muttasillik, doimiylik ma`nolarida qo‘llaydi. Bu shoiraning yuksak poetik mahoratidan, so‘z qo‘llash uquvidan dalolatdir. Masalan: Qalb seni tanlagan, sening darding-la, / Bir nafas bilmaydi orom, farog‘at (1.70). Teramiz, suratni bo‘shatmay bir dam , / Ishonch zo‘r, chiqamiz so‘zning ustidan (1.145). Moskva ko‘chasiday nurga ko‘milgan / Mashinalar zanjiri uzilmas bir zum (1.175). Bu misollarda yuqorida aytganimiz ma`nolarning shakllanishida fe`l tarkibida kelgan bo‘lishsizlik shakli –ma ning ahamiyatini ham qayd etib o‘tishimiz lozim bo‘ladi. Bu shaklni olgan fe`lning ma`nosiga bog‘liq ravishda vaqtni ko‘rsatuvchi bu bir so‘zli birikmalarning davomlilik ma`nosini ham anglash mumkin bo‘ladi. Ulardan anglashilgan doimiylik, muttasillik matnda har uch zamonning birida yuz berishi mumkindir. YUqorida aytilganlardan tashqari bir so‘zi yordamida harakatning belgisini anglatish, predmetlarning bir turda ekanligini, ketma-ketlik, chegaralash, mo‘ljal, tenglikni, hodisaning to‘satdan bo‘lganligini ko‘rsatish kabi ma`nolar ham ifodalanadi. 7 Ammo biz bu o‘rinda e`tibor uning stilistik ottenka sezilib turadigan, shoiraning sub`ektiv munosabatini ifodalay olgan jihatlarigagina qaratildi. So‘zlashuv uslubida bir so‘zining imkoniyatlari yanada keng ekanligi ma`lum bo‘ladi. Masalan, «Alpomish» dostonidan olingan quyidagi YAqin keldi birday bo‘lib, / Bu yurtga ovoza to‘lib; Xizmat qilar sanam dilbar, / Birday o‘tiribdi beklar; Bari shunday kosa berar, / Qirqin qizlar birday bo‘lib parchalarida so‘z tarkibidagi o‘xshatish vositasi –day ning bir so‘ziga qo‘shilishi yangi semantik ma`noni – tenglik ma`nosini keltirib chiqargan. Qalmoqlarni to‘plab oldi, Biror maydon urush bo‘ldi misolida esa bir va maydon so‘zlarining qo‘shilishidan payt ma`nosi anglashilmoqda. Bir e lementisiz bu so‘zlardagi payt ma`nosi anglashilmaydi. Bir mahal o‘zimga kelsam Kimsan akam elkasida qop, 7 Шоабдураhмонов Ш. ва бошq. Hозирги o‘збек адабий тили, 262-265-бетлар.

bir qo‘lida tugun bilan poezd yoniga chopib ketyapti (U. Xoshimov Ikki eshik orasi) misolida ham shu holatni kuzatamiz. Hatto jonli muloqot jarayonida ba`zan g‘oyatda kuchli stilistik vositaga aylanadi. Jumladan, u quyidagi holatda nozlanish, erkalash ma`nosini bermoqda: Bu so‘zni eshitib: — ey, zakot olmay o‘ling siz bir, — deb o‘tib jo‘nay berdi (Alpomish). Agar gap Bu so‘zni eshitib: — ey, zakot olmay o‘ling siz, — deb o‘tib jo‘nay berdi tarzida tuzilsa, uning stilistik ma`nosi ham o‘zgaradi, undan yuqridagi ma`noning aksi bo‘lgan achchig‘ilanish ma`nosi anglashiladi. Ushbu so‘z turkumi doirasidagi boshqa sonlarda emotsional-ekspressivlik va semantik-stilistik ottenkalar bir so‘zidagichalik emas. SHunday bo‘lsa-da, ularda ham ko‘zga tashlanib turadigan jihatlarga O.YOqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanidan olingan misollarga tayanib mulohaza yuritamiz. Ikki. Bu sonda miqdorni ko‘rsatishdan tashqari yana quyidagi semantik- stilistik ma`nolar anglashiladi: a) tasvirni aniq berishga ko‘maklashadi: Go‘ri Amirga qaragan ikki tabaqali quyma darvozaning yon eshigi sekin g‘ichirlab ochildi. Devonxonaning ortida baland devor bilan to‘silgan haram binolari oqarib ko‘rinar, o‘ng tomonda ikki va uch oshyonali koshonalarning tillakori gumbazlari yal-yal yonardi; b) ketma-ketlikni ifodalash jarayonida ishtirok etadi: Navkarlardan biri oldinda, ikkinchisi yonma-yon ot choptirib borardi; v) bir yoki uch sonlari bilan birgalikda kelib umumlashtirish, taxmin ma`nolarini keltirib chiqaradi: Mana, bir-ikki yil bo‘ldi, olis Hirotdan Xoqoni Said atalmish SHohruh Mirzo vafoti to‘g‘risida mash`um xabar kelganidan buyon Movarounnahr va Xuroson osmonidan qora bulutlar arimay qoldi. Nomaga qaraganda, shahzoda qo‘shinlari ikki-uch farsah joyga kelib qolgan, Mirzo Ulug‘bek qanday qarorga kelmasin, bu qarorni darhol qabul qilmog‘i lozim edi! Bu kabi umumlashtiruvchilik, taxminni bildirish xususiyati boshqa sonlarning juftlashishida ham ko‘rinadi: Boyburi: «SHu yomonlagurning o‘ynagani ham yaxshilik emas», — deb sag‘risiga uch-to‘rt tayoq tushirib, tabladan chiarib, Qultoyning qoshiga yilqilarga op borib, qo‘shib yubordi. U

yoqdan, 6u yoqdan gap tashlashib, besh-to‘rt og‘iz gap boshlashib, shunda kampir boybichaga qarab, shu qizingning boshi bo‘shmi, — deb so‘rab turgan eri. elakka jo‘nab ketdi, borsa, besh-olti xotinlar uni-buni gapirib o‘tiribdi (Alpomish). Ijozat etsangiz besh-o‘n ming cherik yig‘ar edik. SHahar bundan etti-sakkiz oy muqaddam qanday bo‘lsa shunday, mubham bir hayot kechirar, ko‘cha va guzarlarda odam siyrak, rastalar, do‘konlar yopiq, hamma yoq jimjit edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) kabi . g) shaklan biroz o‘zgargan holda ilmiy va rasmiy uslublarga xos bo‘lgan sanash ohangini yuzaga keltirishda ishtirok etadi: Mirzo Ulug‘bek yuragi yana tuz sepganday achishib, qizning ikki yuzi dan o‘pdi. Bu maqbarani tiklamoqdin yana bir murodim: birlamchi , qora halqni, ikkilamchi , Oltin O‘rda ila Qalmoq va Dashti Qipchoq hoqonlarini titratmoq edi!.. Bobosi Amir Temur birlamchi – dorussaltana Samarqandni obod qilgan bo‘lsa, ikkilamchi – o‘z ona shahri Keshni obod qildirgan Qalandar Qarnoqiy o‘rnidan tura boshladi-yu, boshi xonaqohning shiftiga tegib, ikki bukilganicha qoldi. d) Tasvirning muhim hisoblangan ob`ektini yanada aniqlashtiradi: Gul misoli ikki labing la`li marjon kuydurur...

e) FBlar va maqollar tarkibida ishtirok etadi: ikki bukilmoq, bir gapi ikki bo‘lmaslik, ikki o‘t o‘rtasida yonmoq, ikki yorti bir butun va bir qinga ikki qilich sig‘maslik kabi. Masalan: Ayniqsa qo‘rquvdan ikki bukilib , titrab- qaqshab qolgan otasining dir-dir titrashini eslasa, yodiga shu yil ko‘klamda sodir bo‘lgan boshqa bir mudhish voqea tushib, yuragi o‘ynab ketadi... Lekin uning oppoq bog‘langan gavdasida, egnidagi qimmatbaho sarupolari va nozik zebi ziynatlarida, gap- so‘zlarida bo‘lakcha bir viqor va mahobat bor edikim, hamma undan hayiqar, bir gapi ikki bo‘lmas edi. YAna: Men ham qo‘ydan kelayotirman, men ham shu bachchag‘arning to‘yiga borayin, qo‘limdan kelgancha buzib ko‘rayin, deb kelayotirman, sen norasta go‘dak, biz yoshi etgan «chol», ikki yorti biriksa, butun degan gap bor (Alpomish) . SHunday paytlarda Ali Qushchi uning aqlidan ozishidan yo o‘lib qolishidan qo‘rqib vahimaga tushar, go‘yo bunga o‘zi aybdorday kechasi bilan mijja qoqmay qiynalib chiqar, ayni zamonda yuragidagi sirni ocha olmasligini, bu sirni ochishga haqqi yo‘q ekanini tushunib ikki o‘t o‘rtasida yonar edi. Bir qinga ikki qilich sig‘maydi , deb qo‘rqadur. Jonli tilda ikki soni ishtirok etgan va gumon ma`nosini anglatadigan ikki boshdan iborasi ham mavjud: Bola-chaqang ko‘rmay g‘arib qolasan, Haydab borsak, ikki boshdan o‘lasan. Bunga ham tush desang, tushaman, tushgan bilan bundan omon topmayman, lekin bu haddili zo‘r, bunga tushsam, ikki boshdan o‘laman (Alpomish) - Bola-chaqang ko‘rmay g‘arib qolasan, Haydab borsak, balki o‘lsang kerak . Bunga ham tush desang, tushaman, tushgan bilan bundan omon topmayman, lekin bu haddili zo‘r, bunga tushsam, balki o‘lsam kerak. Ayrim matnlarda, masalan Fbli matnlarda bir va ikki so‘zlari o‘zaro sinonimik munosabatga kirishishi mumkin: bir og‘iz gap – ikki og‘iz gap ( juda qisqa gap ma`nosida). Ammo bir og‘iz gapirgan emasman deyish mumkin bo‘lagni holda ikki og‘iz gapirgan emasman deb bo‘lmaydi. Bu ikki so‘zining bir ga nisbatan stilistik imkoniyatlari chegaralanganligidan dalolat beradi. Misollar tahlili uch, to‘rt, besh, olti va etti sonlarida stilistik imkoniyatlarning juda kam ekanligini ko‘rsatadi. O‘zbek tilidagi sakkiz, to‘qqiz, o‘n sonlarining stilistik resurslari haqida gapirish qiyin. To‘xtab-to‘xtab uch marta

tiqirladi...To‘xtab-to‘xtab uch marta chertdi... Odatdagiday uch marta chertdi. Ali Qushchi bu suvning yarmini ichib, yarmi bilan yuz-qo‘llarini yuvgan bular, arpa kulchani uchga bo‘lib, bir qultum suv bilan uch mahal tanovul qilardi misollarida u o‘zining asosiy leksik ma`nosidan tashqari qandaydir shartlilik, kelishganlik ma`nolarini ham anglatmoqda. Ushbu sondagi shartlilik va an`anaviy ayniqsa dostonlar matnida yaqqol seziladi: Uch shartning oldini shul o‘zbak oldi kabi . To‘rt soni ko‘zi to‘rt bo‘lmoq iborasi tarkibida ishtirok etadi. Toju taxtdan voz kechar-ku, ammo shu damlarda qo‘shni go‘shada ko‘zi to‘rt bo‘lib uni kutayotgan yulduzi, qariganda topgan bebaho gavhari –Bibi YUlduzning qismati ne bo‘ladi? (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Lekin uch-to‘rt qadam o‘tmasdanoq nimagadir qoqilib yiqildi. Ko‘zing to‘rtdir Qorajonning yo‘liga (Alpomish) . To‘rtovlan tugal bo‘lsa, o‘nmaganin o‘ndirar, oltovlan ola bo‘lsa, og‘zidangin oldirar maqolidagi to‘rt xuddi matndagi ola so‘zi olti ni chaqirgani singari tugal ning talabi bilan jumla tarkibiga kiritilgan, ya`ni maqollarga xos bo‘lgan ohangdorlik zarurati shuni taqozo qilgan. Besh soni besh qo‘lday bilmoq, besh kunlik dunyo kabi turg‘un birikmalar tarkibida ekspressivlik uchun xizmat qilgan: Nechun hamma davri davron, hamma davlat va hamma shoh va fotihlarning tarixini besh qo‘liday biladigan bu zukko donishmand toj va hokimiyat hech bir kimsaga vafo qilmaganini tushunmadi yoxud tushunsa-da, uni tark etishga irodasi etmadi? U toju taxtdan o‘z idroki va ixtiyori bilan voz kechmoqqa azm qilganini shahzodaga aytmoqchi va undan yolg‘iz bir narsani–qolgan besh kunlik umr ini ilm-ma`rifatga bag‘ishlashiga imkon berishini so‘ramoqchi edi. Olti sonida qandaydir ramziylik ottenkasi seziladi. Buni «Alpomish»dan olingan quyidagi parsalardan anglaymiz: Ana shunda boylar ko‘chib jo‘nadi, mollari Ko‘kqamish ko‘lidan chiqib borib, to‘qson tog‘dan o‘tib, yurtu jahonni to‘zon, chang qilib, molning oldi necha kun yo‘l yurib, bul oradan olti oy o‘tib, olti oy deganda , boylar to‘qson tog‘dan mollarini o‘tkazib, qalmoq yurtiga etkazib, o‘zlarining bir xil boylari shul mollarning oldini olib, yo‘l boshqarib kelayotgan edi, bir vaqtida boylar qalmoq yurtiga necha dovonlardan oshib etib keldi.

Boshidagi sarjig‘ani ko‘rib, alplarning zo‘ri ekanini bilib, alplarga qarab, olti oyga muhlat so‘rab, bir so‘z deb turgan eri ekan. Olti oychalik yo‘l ga keldim... Alpomish kelsin, bo‘lmasa, javobimni bersin kabi. YAna: « Padarkush ... toju taxt... olti oy dan oshmaydur... » (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). SHu ramziylik sabab bo‘lsa kerakki, A.Oripov ham «O‘ylarim» she`rida quyidagi misralarni yozgan: Olti oy kim she`r yozmayman yuragim zada, / Olti oy kim o‘zgalarga tilayman omad. Xalq og‘zaki ijodiga xos bo‘lgan shartlilik etti soni orqali ham yuzaga chiqqan: Toychi viloyatinda, Qalmoq muzofotinda bir Surxayil degan kampir bor edi. Juda haddili zo‘r kampir edi, bu kampirning etti o‘g‘li bor edi Qorajonning etti qobirg‘asi sindi Xonning CHibor oti poyganing oldini olib, shashti bilang kelib, baxmal o‘tovni etti marta aylanib, otning tizginini ushlab Qorajon to‘xtatdi. Etti yil zindonda xor bo‘lgan boshim, Hech xabar bilmadi qavmi-qardoshim. Ko‘ring nazarkarda bekning CHibori, Etti marta bu zindonni aylandi (Alpomish) . Bu son FBlar tarkibida ham ishtirok etadi: Lekin bu dargohda Qalandar Qarnoqiyga duch kelaman, degan o‘y etti uxlab tushiga ham kirmagan edi. Etti tanga atamoq ni qo‘llashda diniy va milliy urf-odatlar bilan bog‘liq bo‘lgan an`analar mavjud: Bu kun yomon tush ko‘rib, Xoja Bahovuddin hazratlariga etti tanga atagan edim. Aqchangiz bo‘lsa shu gadoga etti tanga in`om qiling ... (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Matnlarda yuz soni ham uchrab turadi. Ammo ularda stilistik ottenkalarni payqash qiyin. Ushbu son YUz xil noz-ne`matlar bilan mehmon qilib, ko‘nglini oldi . YUz marotaba aytdim... Bobokalon Amir Temur o‘ziga dorussaltana qilgan bu shahri buzruk ko‘chalaridan bir marotaba ot choptirib o‘tmoq, olomonning tiz cho‘kib, sajdaga bosh egib turganini ko‘rmoq uchun bir emas, yuz jon bo‘lsa ham tikmoqqa arziydi!.. misollarida o‘zining asosiy ma`nosidan chetlashib, umuman ko‘plik, "Qorovultepa"da ko‘ringan yuz chog‘lik otliq lar qilich va cho‘qmorlarini boshlari uzra o‘ynatib, allaqanday sovuq qiyqiriq bilan qora bo‘ronday bostirib kelardi. qo‘lingga yuz tilla sanab beramen!.. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) taxmin ma`nolarini anglatmoqda.

Ming so‘zini son ma`nosida qo‘llash ilmiy va rasmiy uslublarga xos. Ana shu uslublarga daxldor bo‘lgan mavzular yoritilganda ommabop uslubda ham qo‘llanilishi mumkin. So‘zlashuv va badiiy uslublarda esa u asosan tasvir ob`ektining umuman ko‘pligini ko‘rsatishga xizmat qilgan. Masalan, Zulfiyada uning yordamida shakllangan quyidagi birikmalarga ko‘zimiz tushadi: ming bahor (1.9), ming dil (1.9), ming yillar (1.9), ming avlod (1.9), ming til (1.186), ming g‘ulu (1.223) va boshq. Tuprog‘ing ko‘ksini tutadi ajib kuy, malohat, / Ming bahor jamoli tindirar ko‘zingni! (1.9). Bu umuman ko‘plik ma`nolari ming so‘zini takror qo‘llash yo‘li bilan alohida ta`kidlanadi: Oh, buni men anglab etgunimcha ming - / Ming alamlarni qilmadim tortiq (1.291). –Faqirga qilgan barcha yaxshiliklaringga ming-ming rahmat , inim!–dedi u ovozi qaltirab (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Ikki ming so‘zi orasida va bog‘lovchisning qo‘llanilishi yoki birinchi ming so‘zidan chiqish keligi qo‘shimchasining kelishi e sa ekspressiv ma`noni yana ham kuchaytiradi: Tokay shunday bo‘lur, yo kular taqdir, / Bu zaif qo‘llarga ming va ming la`nat (1.306). Mingdan-ming rozimiz!.. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Bu so‘zni takror holda qo‘llash shoira ijodida nisbatan sermahsul: ming-ming g‘uncha (1.183), ming-ming ko‘z (1.202), ming-ming yulduz (1.267), ming-ming hayot (2.52), ming-ming chiroq (1.53) va boshq. Ming so‘zi yordamida matnda tavsirning obrazliligiga xizmat qiladigan zidlash usuli yuzaga keladi: Ming ko‘z bo‘lib yigit boqqanday, / CHaqnab qarar qizga ming yulduz (1.30). Zulfiya ushbu matnda ming so‘zini ko‘chma ma`noda qo‘llab, ko‘zi to‘rt bo‘lmoq frazeologik birligining orginal ekvivalentini hosil qilgan. Qiyoslaymiz: ko‘zi to‘rt bo‘lmoq – ming ko‘z bo‘lib boqmoq. Umuman xalq tilida bu so‘z yordamida shakllangan ming qo‘yli boy, sichqonning ini ming tanga bo‘lmoq, ming eshitgandan bir ko‘rgan yaxshi singari perifrastik va frazeologik iboralar shakllangan. Ular so‘zlashuv uslubida, unga bog‘liq tarzda xalq og‘zaki ijodi namunalarida faol qo‘llaniladi: Sag‘rilari yoyday bo‘lib, Bir ming qo‘yli boy day bo‘lib. Jasading o‘xshaydi buz qarchig‘ayg‘a, YOnboshlab yotishing ming qo‘yli boy g‘a. Bunday tegina bersanglar, bir kunlari shuning nori

kelar, boshimizga balo bo‘lar, bizga chichqon ini ming tanga bo‘p qolar (Alpomish). –Balli! Ammo tilla-tilla deb, ming so‘zlagandan bir marta uning o‘zini ko‘rmoq yaxshidur , darvesh! (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) kabi. Hatto xalq og‘zaki ijodida bu so‘z ishtirokida an`anaviy odatlar ham ifoda etilgan: Ming qadimdan tanga-pulni urgan ga, Men tegaman shul qirag‘ay merganga (Alpomish). Xalq og‘zaki ijodi uchun tipik bo‘lgan ming bir birikmasining qo‘llanilishi ham Zulfiya poeziyasi uchun xarakterli: ming bir tangri (1.235), ming bitta bahor (1.206), ming bir xil ne`mat (1.235), ming bir til (2.56) va boshq. Senga ming bor hamd lar aytamen, parvardigori olam. Mavlononi qutqarishning ming bir yo‘l ini o‘ylab ko‘rgan Qalandar va uning do‘stlari kecha, nihoyat, shu qarorga kelishdi. –O‘zingiz bilasiz, boshimda ming bir tashvish , bonu ... (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Matndagi xuddi bir so‘zi singari boshqa o‘rinlarda kuchaytirish ottenkasi qatla, chandon, bor birliklari yordamida hosil qilinadi: Ming qatla shukr, osiy bandangta ne-ne saodatli damlarni in`om etding, yaratgan egam. U shogirdi Ali Qushchining ming chandon haq ekanini dil-dilidan his etar, ayni zamonda uning boyagi gaplari qayta-qayta esiga tushib, yuragini o‘rtar edi. So‘nggi kunlarda mavlononing ikkala oyog‘i shishib, burungi og‘rig‘iga ming chandon og‘riq qo‘shildi. Faqir sizday shogirdlarimdin ming bor rozimen. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) . O.YOqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanida uning ming xil reja, ming yil, ming hiylayu nayrang, ming maqom kabi ko‘plab birikmalar hosil qilganligi so‘zning bu ikki uslubda qo‘llanish imkoniyati juda keng ekanligidan dalolat beradi. Matnlarda son ma`nosini anglatadigan tuman so‘zi ham ko‘zga tashlanadi. O‘n ming ma`nosini anglatadigan ushbu birlik aynan shu ma`noda eskirgan va faqat badiiy-tarixiy asarlarda uchraydi: Amir Jondor bilan amir Sultonshoh barlos boshchiligidagi hirovul qismlar qo‘shindan ilgarilab ketgan, bir necha tuman chap qanot va qalb lashkari orqada kelar, lashkarning ketidan aslaha ortilgan tuya va xachirlar, bakovullar bilan saroy mahramlarining soyabon aravalari

sudralib kelardi. Butun qo‘shin bir-ikki tumandan oshmasa ham, keng dasht lashkarga to‘lib ketganga o‘xshar, sipohlar son-sanoqsiz tuyular, otlarning kishnashi, eshak va xachirlarning hangrashi, tuyalarning bo‘kirishi eru ko‘kni larzaga solgan edi. Odatda bunday yurishlarda a`lohazratni o‘rab oladigan amirlar, tuman boshliqlari va muqarrab-us sultonlar bugun birmuncha orqada kelar, go‘yo Mirzo Ulug‘bekning xayolini buzishni istamas edilar (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Tuman hozirgi tilimida avvalgi rayon so‘zi o‘rnida qo‘llanilmoqda. Son turkumi doirasida qaraladigan birliklarning ikkinchi katta qismini numerativlar tashkil qiladi. Ularning ba`zilari funktsional jihatdan xoslangan bo‘ladi. Masalan, karra, baravar, sutka, sekund, tsentner, nafar, nusxa kabi numerativlar kitobiy xarakterda bo‘lib, ilmiy, rasmiy va qisman ommabop uslublarga xoslangan. SHuningdek, ular badiiy matnda faol ishlatiladiganlari ham bor: bor, daqiqa, da`fa, zum, karra, lahza, on, palla, soniya, fursat, chimdim, shoda, qatra kabilar: Ikki kungacha ustodning mahzun nigohi ko‘z oldidan ketmay iztirob chekdi, bir necha bor Ko‘ksaroyga borishga chog‘landi, lekin jur`at etolmadi. Mana endi ustoz o‘zlari uni Ko‘ksaroyga chorlabdilar. Garchi, Ali Qushchi va uning shogirdlari ko‘p nodir kitob va qo‘lyozmalarni gumdon qilgan bo‘lsa ham, shahzoda kutub xonani ko‘zdan kechirayotib, bunga yana bir karra inondi! Siz bilan o‘tgan bir daqiqa visol onlarimni yuz yil umrga almashmaymen. CHopar ustiga chopar kelar, arbobi din va arkoni davlat, a`yon va boyonlar, amirlar tashrif buyurishar, qo‘sh tavaqali zalvarli darvoza bir soniya ham yopilmas edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) . SHunda shivirlar menga kaftda qolgan chimdim qum (O.Matjon. CHorlov). Kuntug‘mish to‘ra Mohini ko‘kragiga olib: - SHamolni ochinglar, - deb hap ko‘zidan etmish qatra yoshini to‘kib, qaddi bukilib, Mohining betiga tiklab turibdi (Kuntug‘mish). Bir daqiqa fursat bergaysiz (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Men ham bir zum yashay bir odam kabi (A.Oripov). Bir lahzali dil ayyomidan, / Sira so‘nmas shirin boqishing (Zulfiya. Visol bayrami).

Bog‘, bosh, bo‘lak, gala, og‘iz, poy, siqim, tilim, tomchi, tosh, tup, to‘da, to‘g‘ram, to‘p, qarich, quloch, qultum singari numerativlar esa so‘zlashuv nutqida faol ishlatiladi. Ular orasida chiqim, chaqmoq, chaqirim singari qo‘llanishi kamayib ketgan numerativlar ham bor. Bundan tashqari adabiy tilimizning me`yorlari va zamonaviy o‘lchov atamalarining faollashishi tufayli pud, botmon, toy, gaz, tanob, tosh, chaqirim, farsah, chaqa, miri, tuya kabi numerativlarning qo‘llanish imkoniyatlari toraygan va ularni asosan badiiy matnlarda uchratish mumkin: Senu men o‘z toshimizga bir botmon bo‘lib yuribmiz-da, buning toshi bilan tortilsak, posangisiga yaramaymiz (A.Qahhor. Sinchalak). Nomaga qaraganda, shahzoda qo‘shinlari ikki-uch farsah joyga kelib qolgan, Mirzo Ulug‘bek qanday qarorga kelmasin, bu qarorni darhol qabul qilmog‘i lozim edi! Quduq chuqur emas, nari borsa o‘n-o‘n besh gaz bo‘lib, uning bir tomonidan odam arang sig‘adigan tuynuk ochilgan edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) O‘zining ko‘chma ma`nolarida numerativlar vazifasini bajaradigan piyola, qoshiq, kosa, choynak, qop, quti, mashina maishiy hayotda faol ishlatiladi. arava/ chamadon, jo‘ra/kiyim,kiyimlik, qavat/qat, qator, o‘rim, tandir so‘zlarining esa faoliyat doirasi bilan bog‘liq holda numerativ sifatida hozirgi kunda imkoniyatlari cheklangan. Ayrim numerativlar muayyan sonlar bilan turg‘un birikma hosil qiladi. Masalan, qatla so‘zi hamisha ming soni bilan birgalikda keladi: Ming qatla shukr, osiy bandangta ne-ne saodatli damlarni in`om etding, yaratgan egam. Ha, parvardigorimga ming qatla shukur (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi), Ming qatla faryod aylaram kabi. CHaqa, miri so‘zlari ham inkor ma`nosida faqat bir soni bilan birgalikda qo‘llanadi: Bir chaqa ham olomaysan. Bir chaqaga qimmat odam. Bir miri ham puli yo‘q kabi. Taqlidiy so‘zdan paydo bo‘lgan qultum birligi faqat suyuqlikka nisbatan qo‘llaniladi va shu holda turg‘unlik kasb etadi: Ali Qushchi bu suvning yarmini ichib, yarmi bilan yuz-qo‘llarini yuvgan bular, arpa kulchani uchga bo‘lib, bir qultum suv bilan uch mahal tanovul qilardi. –Bir qultum may ichasizmi? Bonu mayizdekkina zaharni og‘ziga soldi-da, bir qultum sovuq sharbat ichib o‘zini yostiqqa tashladi. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Bu

turg‘un birikmalarda ham ekspressiya mavjud va ularni ham stilistik resurslar sifatida qarashga asoslar bor. Numerativlar tilimizda son jihatdan ko‘chilikni tashkil etgishi tufayli ularning ayrimlariga misollar keltirish bilan chegaralanamiz: SHunda sarkasini tayinlab, ikki og‘iz so‘z aytib turgan ekan (Alpomish). Kel-e, bu bachchalarning og‘ziga bir luqma solay (Kuntug‘mish). So‘ng, rahmatlik usta Temur Samarqandiy yasab bergan po‘lat pichog‘i bilan erni kovlab bir siqim tuproq oldi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). go‘yo masjid gumbaziga qadalgan kumush hilolday bir tilim oy yaltillab turar (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Qancha xor aylasang, falak rizoman, Bo‘ldim endi qultum suv ning gadoyi (Kuntug‘mish). Garchi, Ali Qushchi va uning shogirdlari ko‘p nodir kitob va qo‘lyozmalarni gumdon qilgan bo‘lsa ham, shahzoda kutub xonani ko‘zdan kechirayotib, bunga yana bir karra inondi! SHahzoda bir necha bor rasadxonaga pinhona borib, bu kitoblarni ko‘zdan kechirgan edi. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Endi e`tiborimizni sonlar tarkibidagi grammatik vositalarga qaratamiz. A.Nurmonov va N.Mahmudovlar «O‘zbek tili so‘z yasalishiga bir nazar» maqolasida son so‘z turkumiga oid so‘zlarning grammatik tabiati xususida so‘z yuritib, «O‘zbek tili faktlarining tahlili shuni ko‘rsatadiki, son turkumi doirasida so‘z yasalishi yo‘q va ko‘rsatilgan «son turlari»ni hosil qiluvchi qo‘shimchalar so‘z yasovchilar emas. Masalan: besh+inchi=beshinchi yasalishida motivlovchi baza (besh) bilan yasalma ( beshinchi ) alohidadan denotat va signifikatga ega emas. Demak, funktsional forma yasalishi, shuningdek, variatsion forma yasalishi o‘z mohiyatiga ko‘ra so‘z yasalishidan mutlaqo farq qiladi, ularni qorishtirish juda ko‘p boshqa nazariy yanglishishlarga olib kelishi tabiiy», degan fikrni bayon etgan. 8 Son tarkibidagi funktsional va variatsion shakl yasaydigan qo‘shimchalar yangi sonlar yasalishi nuqtai nazaridan hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmasa-da, ularga stilistik resurslar sifatida qarash mumkin. Ushbu turkum doirasida - (i)nchi, - (i)nchidan, -ov, -ala, -ta, -tacha, -tadan, - lab singari shakl yasovchi affikslar kategorial jihatdan guruhlanadi. Masalan, 8 Нурмонов А., Маhмудов Н. O‘збек тили сo‘з ясалишига бир назар // O‘збек тили ва адабиёти, 1987, 3- сон, 41-б.

predmet, narsa-hodisalarning tartibini ko‘rsatuvchi - (i)nchi qo‘shimchasi barcha funktsional uslublar uchun teng bo‘lgani holdan, uning –dan qo‘shilgan - (i)nchidan shaklida ilmiy va rasmiy uslublarga xos bo‘lgan uslubiy chegaralanish mavjud. CHunki –(i)nchi ga –dan ning qo‘shilishi natijasida ta`kidlash, sanash ottenkasi hosil bo‘ladi va bu ottenkalar ilmiy va rasmiy bayon uslubi uchun xos va muhim xususiyat sanaladi. Bu uslublar talab qiladigan aniqlik har bir holat, fikr va xulosani birinchidan, ikkinchidan, uchinchidan va hokazo tarzida sanash va ta`kidlashni taqozo etadi. Guruhlashni, to‘dani, birgalikni ifoda etadigan - ov, -ala xususida ham shu gapni aytish joiz. Ular yordamida shakllangan ikkov, uchov, to‘rtov, beshov, oltov, ettov kabi so‘zlar og‘zaki uslubga xoslangan bo‘lsa, ikkala, uchala, to‘rtala, beshala, oltala, ettala ko‘rinishlari kitobiy uslubga xoslangan. Aniq ma`noni ifoda etganligi sababli –ta, -tadan barcha uslublar uchun umumiy sanaladi. Ammo taxminni bildiradigan -tacha, -lab elementlarida funktsional chegaralanishni kuzatamiz. Odatda o‘ndan baland bo‘lgan yirik sonlarga –tacha ning qo‘shilishi natijasida ularning aniqliq ma`nosi yo‘qoladi va taxminiylik, gumon, ishonchsizlik, mavhumlik, faraz ottenkalari paydo bo‘ladi: o‘ntacha, yuztacha, mingtacha kabi. Ammo bu qo‘shilish ham sanashning inson tasavvuriga sig‘adigan darajada amalga oshiriladi. SHuning uchun odatda milliontacha deyilmaydi. –lab ham xuddi shu tarzda qo‘shila oladi: o‘nlab, yuzlab, minglab kabi. Hatto millionlab deyish ham mumkin. Bu esa qo‘shimcha qo‘shilgandan keyingi holatda mavhumlikning nisbatan kuchli ekanligi hamda raqamni bo‘rttirib ko‘rsatishga intilish mavjudligini ko‘rsatadi. Fnuktsionallik nuqtai nazaridan –tacha og‘zaki nutqqa, - lab esa kitobiy nutqqa xoslangan. Masalan: Minglab bemorlar dardiga darmon bo‘layotgan shifokorlar hamda hamshiralardan minnatdormiz. Mukofot ta`sis etilgandan buyon viloyatimizdan etti nafar qizimiz Zulfiyaxonim nomidagi Davlat mukofotiga rasman ega bo‘lgan bo‘lsalar-da, ushbu saralash bahslarida yuzlab qizlarimiz o‘zlaridagi bor qobiliyat va iste`dodlarini ishga solishdi, o‘zlarini sinab ko‘rishdi. Boisi, xaftaning ikki-uch kuni – bozorda minglab bozorchilar oyog‘i tegadi-ki bu hududda bozor

xizmatchilaridan tashqari mahallamiz yoshlari, faollar ham bevosita obodonchilik-tozalik ishlariga bosh qo‘shadilar. O‘zining kichikkina oilasida tartib o‘rnatolmagan, bunday kishiga yuzlab yoshlar ta`lim-tarbiya olayotgan o‘quv maskani ishonib topshirilganligiga hayratlanasan. Lekin u kishi hayoti davomida qilgan ishlari, tayyorlagan yuzlab shogirdlari bilan urgutliklar qalbida yashab kelmoqda. Natijada o‘nlab poezdlarning qatnovi bekor qilingan. Uning aytishicha, telefon so‘zlashuvilarini tinglash amaliyoti besh yil ilgari qo‘llanilganida, 11 sentyabr voqealarining oldi olingan va minglab odamlar omon qolgan bo‘lur edi. Bu holda Milliy Xavfsizlik Agentligi Federal qidiruv Byurosini minglab familiyalar , telefon raqamlari, elektron pochta adreslariga ko‘mib tashlamaydimi? Rasmiy ma`lumotlarga ko‘ra, CHilida harbiy tuzum o‘rnatilgan yillar mobaynida siyosiy sabablarga ko‘ra uch mingdan ortiqroq kishi nobud qilingan, minglab kishilar bedarak ketgan. («Zarafshon» gaz.). Og‘zaki nutqda: o‘ntacha kitob, yigirmatacha odam, o‘ttiztacha mashina kabi. Bu so‘zlarni taqqoslashdan yana shu narsa anglashiladiki, bu ikki element qo‘shilgan so‘zlar umumiy ma`noda taxminiylik, gumon, ishonchsizlik, mavhumlik, farazni anglatsa ham, xususiy hollarda songa –tacha qo‘shilganda ma`lum ma`noda taxmin haqiqatga yaqin bo‘ladi. Agar shunday bo‘lmaganda Darsga o‘n beshtacha talaba keldi deyilmasdi. –lab qo‘shilganda esa sonlar ko‘proq mavhumlikni ifoda etadi, miqdorning ko‘pligini mubolag‘ali tarzda bayon qiladi. Sonlar yozuvda raqamlar tarzida namoyon bo‘ladi. Ushbu raqamlarning yozma matnlarda uchrashi ham son turkumining tabiatiga bog‘liq holda turlicha kechadi. Ammo ular qanday matnlar uchramasin, barchasi uchun umumiy bo‘lgan xususiyat mavjud. «Raqamlarga avvalo axborot berish xususiyati xosdir. Biroq raqamlarning haddan tashqari ko‘pligi hamma vaqt ham muallifning hodisa mohiyatini to‘liq anglab etganligidan dalolat beravermaydi», deb yozadi K. M. Nakoryakova. 9 Darhaqiqat, sonlarning yozuvdagi belgisi bo‘lgan raqamlarning informativ xarakteri bu so‘z turkumiga oid so‘zlarning funktsional chegaralanishlarini yana ham oydinlashtiradi. Boshqacha aytganda hamma 9 К. М. Накорякова Цифра в публицистическом тексте. Часть 2 Дата создания оригинала документа: 05.02.2004 . 43 Kb | koi8-r | http://www. gramota. ru/mag new.html?id=42 .

uslublarda ham raqamlarga faol murojaat qilish xos emas. U asosan rasmiy uslubga, uning moliyaviy va hisob-kitob bilan bog‘liq bo‘lgan janrlariga xosdir. Ilmiy uslubda ham mavzu va fan sohalari taqozosi bilan raqamlarga tez-tez murojaat etiladi. Ulardan ommabop uslubda ham ba`zan foydalanish mumkin. Masalan: Tadqiqot natijalariga ko‘ra, yaqin o‘n yil ichida ko‘proq soliq to‘lashga to‘g‘ri keladi, deb hisoblaydi aholining 77 fozi. Atigi 3 foiz fuqaro soliqlarning kamayishidan umidvor. 82 foiz aholi 2015 yilda ishsizlik ko‘payadi, deb hisoblaydi. 7 foizi esa buning tkskarisini tanlagan. Ishtirokchilarning 51 foizi o‘n yildan so‘ng mamlakat kambag‘allashadi, degan fikrda bo‘lsa, 6 foizi aksincha, deb hisoblagan. Besh yil avval o‘tkazilgan so‘rovlar natijalariga ko‘ra, mazkur ko‘rsatkich 36 foiz va 12 foizga to‘g‘ri kelgan edi. 76 foiz aholi 2015 yilga qadar Avstriyada chet elliklar soni ko‘payib boradi, deb javob bergan kabi. («Darakchi» gaz.) Tildagi sonlarga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan biri, ayni paytda, ekspressivlikni yuzaga keltiruvchi xususiyat ularning birikmalar tarkibida turg‘unlik kasb etishi va an`anaviyligi sanaladi. Badiiy adabiyot va xalq og‘zaki ijodiga xos bo‘lgan qirq kokil (1.64), o‘n sakkiz yosh (1.20,262), etti qush (1.209), etti mo‘`jiza (1.210) kabi an`anaviy shakllar shular jumlasidanbir. «Alpomish» dostonida besh yuz soni alohida mazmun va urg‘u bilan qo‘llanilgan: besh yuz oqsoqol, arboblari, besh yuz mirg‘azab, jallod, besh yuz so‘m, besh yuz nor, besh yuz tilla, besh yuz qadam, besh yuz ot, besh yuz otli, besh yuz odam, besh yuz kishi, besh yuz botmon, besh yuz quloch arqon, besh yuz qo‘y, besh yuz arava kabi . Sonlarning qo‘llanilishidagi bu xususiyatlarni ulardagi ramziylik, diniy aqidalar, milliy urf odatlar va an`analar nuqtai nazaridan o‘rganish ma`naviyatimiz uchun qiziqarli materiallar berishi mumkin. Anglashiladiki, o‘zbek tilida ham sonlar alohida turkum sifatida o‘zining nafaqat leksik-grammatik, balki stilistik resurslariga ham ega. Ularning namoyon bo‘lishi turli uslublarda turlichadir. Ustunlik esa so‘zlashuv va badiiy uslublarda ko‘zga tashlanadi.

Adabiyotlar 1. Abdurahmonov G‘., SHukurov SH. O‘zbek tili tarixiy grammatikasi. – Toshkent, 1973. 2. Abdurahmonov G‘., Rustamov A. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. – Toshkent, 1984. 3. Blagova G. F. Xarakteristika grammaticheskogo stroya (morfologiya) starouzbekskogo yazika kontsa XV v. po «Babur-name»: Avtoref.diss. ... kand.filol.nauk. – M.,1954. 4. Jo‘raev M. , Xolmuhammedov K. Etti iqlimdagi ettilar. – T.,1989. 5. Jo‘raev M. O‘zbek xalq ertaklarida sehrli raqamlar. – T.: Fan, 1991. –152 b. 6. Komilova X. O‘zbek tilida olmosh va son. – Toshkent, 1953. 7. Kononov A.N. Grammatika uzbekskogo yazika. – Tashkent, 1948. 8. Nizomiddinova S. O‘zbek adabiy tilida son.- Toshkent, 1963. 9. Nakoryakova K. M. TSifra v publitsisticheskom tekste. CHast’ 2 Data sozdaniya originala dokumenta: 05.02.2004 . 43 Kb | koi8-r | http:// www. gramota. ru/mag new.html?id=42 . 10. Nurmatova M. Sonlarning dona va chama kategoriyalari haqida // O‘zbek tili va adabiyoti, 1988, 5-son. 11. Nurmonov A., Mahmudov N. O‘zbek tili so‘z yasalishiga bir nazar // O‘zbek tili va adabiyoti, 1987, 3-son. 12. Rahmatullaev SH. Hozirgi zamon o‘zbek tilidagi son turkumi haqida ba`zi mulohazalar // O‘r.OsiyoDU ilmiy asarlari. O‘zbek tili masalalari. – Toshkent: SaGU,1957. 13. Reshetov V.V. Sovremenniy uzbekskiy yazik, ch. I .- Tashkent, 1946. 14. SHoabdurahmonov SH. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: O‘qituvchi, 1980. 15. SHodiev F. «Bir» so‘zi va uning hosilalari hamda ayrim uslubiy xususiyatlari// Uslubshunoslikning dolzarb muammolari. Xalqaro ilmiy anjuman materiallari. – Samarqand, 1999. 16. O‘rinboev B. Nomlardagi qirq qanday so‘z // O‘zbek filologiyasi masalalari. Samarqand,1998. 17. O‘zbek tili grammatikasi, I tom. – T.:Fan, 1975. 18. Qo‘ng‘urov R., Karimov S. Zulfiya poeziyasi tilining lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1981. 19. Hozirgi o‘zbek adabiy tili, ikki tomlik, I tom. – Toshkent: Fan, 1966. Olmosh. Olmoshlarning gapda ot, sifat, son o‘rnida kelishi, uning ekvivalenti sifatida qo‘llanilishi bu so‘z turkumi guruhidagi birliklarning

grammatik jihatidir. Ularning nutqda bog‘lovchilik vazifasini bajarishi ham ana shu grammatik vazifalar doirasida qaraladi. Olmoshlarning bu sifati tilshunoslikda uni deyksis belgilar sifatida qarashni taqozo etgan. «Deyksis belgilar – voqea, belgi, narsalarni bevosita ifodalamaydi, balki ularga ishora, havola qiladi, shunga ko‘ra ularni mazmunan kuchsiz, bo‘sh so‘zlar sifatida qarash mumkin», deb yozadi N.Mahmudov. 10 O.S.Axmanova ham «deyksis ko‘rsatish funktsiyasini bajaruvchi olmoshlar uchun xarakterli» ekanligini qayd etgan. 11 Bu turkumdagi birliklarga stilistik resurs sifatida qaralganda butunlay boshqa bir manzara hosil bo‘ladi va bu manzara ana shu resuraslarning g‘oyatda ko‘p ekanligidan dalolat beradi. Ot, sifat, son kabi turkumlarga oid birliklarning olmoshlar bilan almashtirilishini olib qaraylik. Nima uchun ular tildagi boshqa birliklar bilan almashtiriladi? Bunda qanday maqsadlar ko‘zda tutiladi? Savolning qo‘yilishidan shu narsa seziladiki, bu o‘zro almashtirishlar zamirida qandaydir ifoda maqsadi yotadi. Bu maqsad esa faqat olmoshlar qo‘llanilayotgan matnlar orqali ma`lum bo‘lishi mumkin. Men – erkin Zubaydullaev, Alisher Bozorov va Samandar SHukurovlar keldik deyilganda fikr mantiqiy jihatdan g‘oyatda aniq ifoda etilgan. Agar gapning uyushib kelgan egasi olmosh bilan almashtirilib Bizlar keldik deyilsa, gap grammatik jihatdan zarar ko‘rmaydi, ya`ni har ikki holatda ham predikativlikni yuzaga keltiruvchi asosiy bo‘laklar mavjud. Ammo masalaga sinchiklab qaralganda bu gaplar o‘rtasidagi tenglik faqat grammatik, ya`ni shakl tomondan ekanligi, faqtgina temaning mavjudligi ma`lum bo‘ladi. Mazmunan esa bu gaplardagi ega qismi birining o‘rnini ikkinchisi bosa olmaydi. Bizlar keldik gapidagi bizlar so‘zining ma`nosini anglamoq uchun tinglovchi kim kelishligidan avvaldan xabardor bo‘lishi kerak. Hatto shunday bo‘lganda ham aynan yuqoridagi gapda nomlari keltirilgan kishilarmi, ularning bir qismimi yoki qaysi biri kelmay qolganmi, yana kimlardir qo‘shilganmi ekanligi aniq bo‘lmasdan qolaveradi. Demak, bu o‘rinda bizlar ning e rkin Zubaydullaev, Alisher Bozorov va Samandar 10 Маhмудов Н. Эргаш гапларнинг табиати ва таснифи масаласи // O‘збек тили ва адабиёти, 1991, 3-сон, 18-б. 11 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.,1969, с.126.

SHukurovlar o‘rnini bosishi yuzakidir. Bizlar so‘zini ishlatish boshqa tarafdan qulaydir. Masalan, birinchidan, fikr qisqa va lo‘nda ifodalanmoqda, ikkinchidan, u umumlashtiruvchilik xususiyatini yuzaga chiqarmoqda. Bu esa tilimizning amalda bo‘lish qonuniyatlariga mos keladi. Gapda bizlar ning e rkin Zubaydullaev, Alisher Bozorov va Samandar SHukurovlar o‘rini almashtirishi, ya`ni uning ekvivalenti bo‘lishi mutlaqo grammatik hodisa. Ammo umumlashtiruvchilik va fikrni qisqa tarzda ifoda etishi esa sizlar birligi zimmasiga yuklatilgan qo‘shimcha vazifadir. SHuning uchun ham u gapda stilistik vazifa ado etmoqda deb ayta olamiz. SHunday qilib, olmoshlarning gapda ot, sifat, songa teng keladigan grammtik vazifani bajarishidan tashqari, yana ko‘plab stilistik ottkenlarni yuzaga keltirishi bu turkumdagi birliklar semantik ma`nolarining va qo‘llanish ko‘lamining kengayib borishiga asos bo‘ladi. Olmoshlarning stilistik resurslari axtarilganda masalaning ana shu jihatlarini hamisha diqqat markazida ushlab turish lozim bo‘ladi. Ammo biz keldik tipidagi gaplarda olmoshlar anglatayotgan qo‘shimcha ma`nolar tinglovchi tomonidan hamma vaqt ham payqalib, to‘g‘ri baholanavermaydi. CHunki nutqimizda olmoshlarning nihoyatda ko‘p qo‘llanilishi, ularning muayyan ko‘rinishlarda turg‘unlashishiga va an`anaviy tus olishiga olib kelganki, ular har qanday tinglovchi tomonidan ham payqalavermaydi. Olmoshlarga tilimizdagi stilistik resurs sifatida baho berish uchun ularning funktsional uslublararo qo‘llanish xususiyatlari, o‘zaro va boshqa til elementlari bilan sinonimik munosabatga kirishish yo‘llari, nutqda olmoshlar bog‘lanayotgan birliklar va bu bog‘lanishlar orqali vujudga kelgan semantik ma`nolar o‘rganilishi lozim. Bu holatlarga esa olmoshlarning barcha turlarida duch kelamiz. Ularga qisqacha bo‘lsa-da, to‘xtalib o‘tamiz. Kishilik olmoshlari. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida quyidagilar kishilik olmoshlari sanaladi: men, sen, u, biz, siz, ular. I shaxs birlik olmoshi men so‘zlashuv uslubida faolligi bilan xarakterlarlanadi. SHunga bog‘liq holda bu faollik badiiy va ommabop uslublar

matniga ko‘chadi. Rasmiy va ilmiy uslublarda deyarlik ishlatilmaydi. Uning gapda ot o‘rnida qo‘llanilib, ega bo‘lib kelishida grammatik va stilistik ehtiyojdan ko‘ra mantiqiy ehtiyoj ustundir. CHunki odam o‘zi haqida axborot berayotganda ismi sharifini aytish odatdagi so‘zlashuv mantiqiga to‘g‘ri kelmaydi. Faqatgina rasmiy hujjatlarda, masalan, tarjimai hol bayon etilayotganda Men Madiev... Lenin rayon, Lenin sovxoz, Le nin uchastkasida tug‘ildim (TM) yoki Men – Karimov Suyun Amirovich 1950 yilda Samarqand viloyati Nurobod tumani Ulus qishlog‘ida tug‘ildim deyilganda u to‘liq keltirilishi mumkin. SHunda ham uning gapdagi boshqa a`zolarga grammatik bog‘lanishi olmoshsiz yoki tinish belgilarisiz ( Karimov Suyun Amirovich - 1950 yilda Samarqand viloyati Nurobod tumani Ulus qishlog‘ida tug‘ildim ), og‘zaki nutqda esa vaziyatga qarab maxsus ohanglarsiz amalga oshmaydi. Qolgan paytlarda esa bu vazifani olmosh bajarishi o‘zbek tili uchun me`yoriy holatdir. Ba`zan kesimning bajaruvchi shaxsni ko‘rsatib turishi olmoshni bu vazifadan ozod qiladi: Samarqand viloyati Nurobod tumani Ulus qishlog‘ida tug‘ildim kabi. SHunga qaramasdan nutqda men ga faol murojaat qilinadi: Bir so‘z bilan aytsak men shu kundan boshlab Botir firqa bo‘ldim! (T.Murod), Men ba`zi birovlar yurgan yo‘llaridan yurmayman (T.Murod) . Bunday gap qurilishidan uni, yuqoridagi singari, bemalol olib tashlash mumkin: Bir so‘z bilan aytsak shu kundan boshlab Botir firqa bo‘ldim! Ba`zi birovlar yurgan yo‘llaridan yurmayman. Asosiy mazmunga ham, grammatik qurilishga ham jiddiy putur etmaydi, uning grammatik vazifasini kesimdagi shaxs ko‘rsatkichi o‘z zimmasiga oladi. Ammo uning keltirilishidan gap zarar ham ko‘rgan emas. Bu gaplarda men ozgina bo‘lsa-da, ta`kid ottenkasini vujudga keltirmoqda. Boshqa bir o‘rinlarda men ni gap tarkibidan chiqarib tashlab bo‘lmaydi: Xalqni nima qilasiz? – dedi. – Mana men Xalq, o‘zimga ayta bering! Mana, men — obkom Rajabov! (T.Murod).U gaplarda shaxsni ko‘rsatish bilan birgalikda, uning kim tomonidan aytilayotganini bildirishdek qo‘shimcha vazifa bajarmoqda. Agar u gapda olib tashlansa, gapning muallifi boshqa kishiga aylanadi. U Xudo

men bandasini-da o‘z rahmatiga olsa edi! (T.Murod) jumlasidan olib tashlanganda, gap kim haqida ketayotganligi noaniq bo‘lib qoladi. Men olmoshi badiiy matnda kuchli poetik vositaga aylanishi mumkin. T.Murodning «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romanida u asar qahramoni Botir firqaning ichki dunyosi, ruhiy qolatini ochib berishda juda faol qo‘llanilgan: « Men uchun mehnat shon-sharaf bo‘ldi. Men uchun mehnat g‘urur ham faxr bo‘ldi. Men hayotni mehnat deb bildim. Men yashashni mehnat deb bildim. Men yaratdim, men bino etdim. Mana shu XX asrni... men yaratdim, men ! Ana shunday zot ketsa – men o‘lsam, meni ... yuvmaydilar, yuvmaydilar! Menday bir zot o‘lsa... Menga ... janoza o‘qimaydilar, janoza o‘qimaydilar! Demak, shariat bo‘yicha... o‘lib bo‘lmaydi! Urf-odatlar bilan o‘lib bo‘lmaydi. eskichasiga o‘lib bo‘lmaydi. Men chin kommunistman. Men el-yurtga partiyaviy nazar bilan mehnat qildim. Men e l- yurtga marksizm-leninizm g‘oyalari bilan xizmat qildim. Bir so‘z bilan aytsak, men mehnat qil dim, mehnat! Men bola-baqram demadim – jamiyatim, dedim. Men bola-baqram uchun mehnat qilmadim – jamiyatim uchun mehnat qildim. Bir so‘z bilan aytsak, sovet jamiyati bor bo‘lsin, dedim. Kommunistik jamiyat bor bo‘lsin, dedim... CHin, men kommunistman, kommunist. Ammo-lekin men ham odamman, odam. Men jannat bilan do‘zaxga ishonaman». Botir firqa unsiz-unsiz yig‘ladi. (T.Murod). Ba`zi o‘rinlarda ushbu olmoshning yoniga boshqa leksik vositalar qo‘shilishi yoki o‘zining takrorlanishi orqali ifoda effekti yana ham kuchaytirilgan: Uka, shaxsan men o‘zim sizni kommunistik partiya safiga qabul qildim. — Birinchi g‘ishtini Yo‘ldosh Oxunboboev qo‘yib edi, — dedi. — Ikkinchi g‘ishtini... men qo‘yib edim, men ! (T.Murod). Tilimiz tarixida men o‘rnida kamina, faqir, banda so‘zlari qo‘llangan: Sizni yolg‘iz yubormaymen, davlatpanoh sizni ehtiyot qilmoqni kaminaga topshirgandur, ustod; Faqir ham o‘z ustodimni ko‘rgim keladi (O.YOqubov). So‘zlarning bu tarzda ishlatilishi, bir tomondan, kishilardagi kamtarinlik fazilatini juda nozik tarzda ifodalay olsa, ikkinchi tomondan, badiiy asardagi tarixiylik ruhini ushlab turishga ham xizmat qiladi.

SH.SHukurov «SHayboniynoma» muallifi Muhammad Solih o‘ziga nisbatan, ya`ni kishilik olmoshining I shaxs birligi men o‘rnida banda so‘zini qo‘llaganligi to‘g‘risida ma`lumot beradi: Tenŋridin banda tiler-men daim gah zakir boluban, gah saim. Banda xan sari azimat qilsa ... 12 Bu an`ana hozirgi adabiyotimizda ham davom etmoqda: Kamina ana shundan keyin KPSS safiga o‘tishga majbur bo‘ldim. CHunki ko‘rib turibsiz — kamina bir ojizai zaifa, KPSS esa, diktator edi! (T.Murod). So‘zlashuv va badiiy uslublarda ba`zan men o‘rnida biz qo‘llaniladi hamda bu hol so‘zlovchining xarakterini, aytaylik, uning manmanligini, kibru havoga berilganligini ochishda samarali usul hisoblanadi. Masalan, taxtni endigina egallagan Abdulatif tilidan quyidagi so‘zlarni eshitamiz: -Ma, ich, amir, - dedi va kuldi. – Bilib qo‘y, bizday amirul-mo‘min qo‘lidan yolg‘iz sen may ichursen (O.YOqubov). Bu uslublarda ba`zan men o‘rnida sen ( -Bilmaydikim, ...yo‘q, to‘xta Muhammad Tarag‘ay! Nechun sen shahzodadan ranjiysen? O.YOqubov.), siz o‘rnida sen ( Izn ayla! Ona, darig‘ tutma lutfingni, / Avval shuki, senga qalqon bo‘la olmagan / Bizni – noshud farzandlarni afu etgaysen. e .Samandar. Ajdodlar qilichi) qo‘llaniladi va badiiy ifodaning rang-barang usullarining yuzaga kelishiga ko‘maklashadi. Men o‘rnida biz qo‘llanilganda ilojsizlik, chorasizlik ottenkalari ham anglashilishi mumkin: Biz bir dalada yurgan dehqon bo‘lsak? (T.Murod). So‘zlashuv uslubida men ning man shakli ham uchraydi, ammo bu shakl adabiy til me`yori nuqtai nazaridan ijobiy hodisa sanalmaydi. Badiiy matnlarda esa poetik ijoddagi an`ana mahsuli sifatida bunga yo‘l qo‘yiladi: Dunyo bo‘ldi chamanim manim, / O‘zbekiston Vatanim manim (A.Oripov. O‘zbekiston). Hatto bu holatda manim ni menim tarzda qo‘llash, xuddi mening ni maning kabi ishlatish singari g‘aliz tuyuladi: Izg‘irinlar ustidan elar mening G‘irotim. / Qayga uchmak kerakdir — bilar mening G‘irotim! (M.Ali. Parvoz). I shaxs ko‘plik ko‘rsatkichi biz olmoshi ham o‘zining asosiy funktsional- grammatik ma`nosidan tashqari qo‘shimcha ma`nolar ifodalaydi. Jumladan, 12 Абдураhмоно G‘., Шукуров Ш. O‘збек тилининг тарихий грамматикаси, 89-б.

matnda uning quyidagi semantik ma`nolari yuzaga keladi: a) birgalik: Butun tumanda shunday, – dedi kattalar. – Biz yuqoriga xabar berdik yordam beramiz, dedi (T.Murod). Bu ottenka olmoshlarga –lar qo‘shilishi bilan yanada kuchayadi: Jahonku bor gapni ko‘rib turibdi / Bizlar shunday edik, bizlar shunaqa (A.Oripov); b)boshqalardan ajratib ko‘rsatish, chegaralash ottenkasi yuzaga keladi: Biz ana shu erdan yaraldik. Biz ana shu erdan odam bo‘ldik (T.Murod) . T.Murod o‘zining «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romanida uning ana shu ajratib ko‘rsatish, chegaralash ottenkasidan foydalanishni badiiy mahorat darajasiga ko‘targan. Sobiq ittifoqning emirilish pallalaridagi qayta quruvchilarning tilida uni samarali qo‘llaydi. Minbarlarda xalq nomidan o‘zlarini «biz» deb, qayta quruvchilar deb ko‘kragiga uruvchi maqtanchoqlar, lo‘ttibozlarning xarakterini ochishning kuchli badiy vositasiga aylantiradi. Madievning nutqidan ayrim namunalar keltiramiz: — Xonimlar va janoblar! - dedi Madiev. — Jamiyat qanday bo‘lsa, inson ham shunday bo‘ladi. Jamiyat qanday bo‘lsa, hukumat ham shunday bo‘ladi, huquq- tartibot ham shunday bo‘ladi, turish-turmush ham shunday bo‘ladi. Biz yashagan jamiyat — sotsializm jamiyati edi. Biz qurmoqchi bo‘lgan jamiyat — kommunistik jamiyat edi. Bilasiz, sotsializm jamiyati aqlli shaxslarni jini yoqtirmas edi. Sotsializm aql-zakovatli shaxslarni bir chetga surib qo‘yar edi, ovozini chiqarmis edi. CHunki sotsializm aql-zakovatli shaxslardan qo‘rqar edi! Mana, vatanimizga ham ozodlik shamoli ufurib, bizga ham erkinlik huquqi tegdi. Biz ham o‘z so‘zimizni aytish haq-xuquqiga ega bo‘ldik. Buning uchun xudoga ming qatla shukurlar bo‘lsin! Biz nega etmish yil och-nahor yashadik? CHunki biz sotsializm tuzumi zanjirida yashadik. Sotsializm tuzumi qonimizni so‘rib keldi. Sotsializm mehnat haqimizning uchdan birini berib keldi, gadoyga beriladigan mehnat haqini berib keldi. Natijada, biz gadoylarcha yashadik. Biz kommunizm uchun suv tekin mehnat qilib yashadik. Peshona terimiz bilan topilgan mehnat haqimizni esa, SSSR otli ajdarho o‘z domiga tortib keldi. Biz esa, quruq qo‘l bilan qolaverdik. SSSR bizni aldadi. SSSR bizning mehnat mahsulotlarimizni, er osti-er usti boyliklarimizni tashib ketdi. Biz e ndi o‘z yurtimizga o‘zimiz bosh bo‘lishimiz kerak. Biz endi o‘z mulkimizga o‘zimiz egalik qilishimiz kerak. Biz endi xalq

bo‘lishimiz kerak, xalq! 30-yillardagi NKVD komandirining nutqida ham biz aynan ana shu mazmunda edi: - Biz , siz faollarga suyanamiz! – dedi komandir. – Sizlar qanchalik ko‘p yordam bersalaringiz, biz ocharchilikni shunchalik tez tugatamiz. Biz bu borada etarli tajribaga egamiz. Yigirmanchi yillarda Ukrainada xuddi shunday ocharchilik avj olib edi. Million-million qurbonlar bo‘lib edi. Million-million! Moskva bizni Ukrainaga safarbar etdi. Biz juda qisqa muddat ichida Ukrainada ocharchilikka nuqta qo‘yib keldik! Biz ning men o‘rnida qo‘llanishi ilmiy va rasmiy nutq uchun xos xususiyat sanaladi. Masalan: SHuning uchun ham bizni jismoniy tarbiya va sportga doir atamalarning lug‘atlarda aks ettirilishi darajasi qiziqtiradi. Aytilganlardan kelib chiqib, biz ruscha-baynalmilal fizkul’tura va fizvospitanie tushunchalarini o‘zbek tilida ifodalaydigan jismoniy madaniyat va jismoniy tarbiya atamalarini birlashtirib, birgina jismoniy tarbiya atamasi bilan ifodalash tarafdorimiz. (Dissertatsion ishdan). II shaxs birligini ifodalaydigan sen olmoshi ham nutqda faol. Bu uning, avvalambor, o‘z grammatik vazifasini ado etishi bilan, ikkinchidan esa, u orqali ayrim emotsional-ekspressiv ottenkalarning berilishi bilan izohlanadi. Ammo bu ottenkalar so‘zlashuv va badiiy uslub doirasida va ularga bog‘liq tarzda ommabop uslub bilan chegaralangan. Rasmiy va ilmiy uslublar uchun xos emas. Ushbu olmosh matnda quyidagi ottenkalarning yuzaga chiqishiga sabab bo‘ladi: bepisandlikni bildiradi: Sen o‘zi kimsan-ki, «zaderjivat’» qilasan? (T.Murod). Agar unga –lar qo‘shilsa, bu ottenka yana ham kuchayadi: Senlar qachon menga orden berib eding? (T.Murod); ajratib ko‘rsatadi: — Sen-chi , sen ? Sen Kutuzov bo‘lib… qarshi hujumga o‘tding-ku? — Sen palatadagilarni qilichdan o‘tkazding! — Sen to‘pponcha bilan otding! — Sen chambarak otding! Uning kichik bir mikromatnda takroriy qo‘llanishi bu effektni yanada kuchaytiradi. II shaxs olmoshi siz da uning asosiy ma`nosidan tashqari yana hurmat va ko‘plik ottenkalari ham anglashiladi: Siz tuman borib keldingiz, siz ayting; Mana, siz farg‘onaliksiz (T.Murod) . Ba`zi matnlarda ajratib ko‘rsatish uchun xizmat

qiladi: Orol siz bilan bizdan oldin ham bor edi, siz bilan bizdan keyin ham bo‘ladi! Suvi kamaysa, siz bilan biz aybdor bo‘lmaymiz. Siz bilan biz mana shu cho‘l- biyobonlarni inson yashaydigan makonga aylantirmasak... kommunist bo‘lib nima qilib yuribmiz? Siz bilan biz haqimizda! Ayb siz bilan bizda ! Bu, siz bilan bizning … Gap kelganda, otangni ayama, deydilar. Bu siz bilan bizning yuvoshligimizdan, ha, qo‘ymijozligimizdan! (T.Murod). T.Murod «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romanida aslida bir-biriga oppozitsiyada bo‘lgan siz va biz so‘zlarini yonma-yon qo‘llab, ularni sovet davri kommunistik e`tiqodi fanatiklarining dunyoqarashini, faoliyatidagi ko‘r-ko‘rona targ‘ibot va safarbarlikni ifoda etuvchi vositaga aylantiradi: Nega siz bilan biz yuribmiz, ular esa ochlikdan o‘ladi? Siz bilan biz firqamiz. SHunday ekan, siz bilan biz sovet tuzumi dushmanlariga qarshi ko‘kragimizni qalqon qilishimiz kerak. SHuning uchun siz bilan biz ocharchilikka qarshi shafqatsizlarcha kurash olib borishimiz kerak. Siz olmoshi K.YAshinning «Nurxon» p’esasida Hojining o‘z xotini bilan bo‘lgan suhbatida senlash o‘rniga sizlash va shu tarzda muomala me`yorining buzilishi matnda juda kuchli badiiy-estetik vazifa bajarib, bepisandlik, piching, zo‘ravonlik kabi ottenkalarni ifoda etgan: Kimyo. Jon otasi, qizimga rahm qiling. YOsh narsani sil qilib, ajalidan besh kun burun o‘ldirmang! Hoji. Ovozingizni ko‘tarmang, jim... eshitiladi! Kimyo. Etti uxlab tushiga kirmagan kunlarni ko‘radimi endi sho‘rlik qizim... Hoji. Jim!! ...Gap bitta, indinga to‘y, bu haqda birovga og‘zingizni ocha ko‘rmang! SHu kundan boshlab xotinim kasal, deb gap tarqataman, agar biror narsa payqab qolsam, ertaga xotinim o‘ldi, deb ovoza qilish ham qo‘limdan keladi! Uqdingizmi, aylanay xotin!.. Bu olmosh ham rasmiy va ilmiy uslublar uchun xos emas. Olmoshning III shaxs ko‘rsatkichlari, ayniqsa, birlik shakli u barcha funktsional uslublar uchun bar-baravar ekanligi bilan xarakterlanadi. Kishilardan ko‘ra predmet, narsa-hodisalarga nisbatan ko‘p qo‘llaniladi. Alohida farqi shundaki, ular bir vaqtning o‘zida ko‘rsatish vazifasini ham bajaradi va shuning uchun ilmiy adabiyotlarda kishilik-ko‘rsatish olmoshlari deb ham yuritiladi:

Mening qismatimni ko‘rolmagay u (A.Oripov). Qani ular , qayda oshiyonlari? / Ularning yorlari ketdilar qayon? / Qaydadir ularning qiz-o‘g‘lonlari? / Uy- ro‘zg‘ori qayda? / etingiz bayon! (M.Ali. Armon). Bugun barg yozdimi yam-yashil va yo / Ma`yus xotiraga aylandi ular ? (M.Ali. Bekinmachoq.). Olmoshlarning biri o‘rnida ikkinchisining qo‘llanishi mumkinligi xalq tilida alohida mazmun kasb etadi. Masalan, qipchoq lahjasida so‘zlashuvchi ayollar odatda o‘z erlariga ularning ismini aytib murojaat qilishmaydi. Murojaat jarayonida farzandlarining birining ismidan foydalanishi mumkin. Mana shu er- xotin o‘rtasidagi nozik munosabatni berish maqsadida Tog‘ay Murod o‘zining «Otamdan qolgan dalalar» romanida olmoshlardagi imkoniyatlardan juda yaxshi foydalana olgan: siz o‘rnida o‘z olmoshi: Men tag‘in ko‘rpadan oshimni olaman. Ko‘zlarimni katta-katta ochaman. Pichir-pichir eshitaman. – Meni qizillar yo‘qlamayaptimi? –Yo‘g‘-a. –Yo‘qlasa, toqqa o‘tinga ketib edi, de. O‘zi qaerda yuribdi? - Ishing bo‘lmasin. Matnning davomida siz o‘rnida, garchi belgisiz bo‘lsa-da, to‘ldiruvchidan anglashilgan aniqlovchi u qo‘llanilganligini kuzatamiz: -Nimaga ishim bo‘lmaydi? O‘lik-tirigini bilayin-da. YAna: - Bo‘ldi, endi qaytib kelsin. Anavi Dehqonquli bezorijonimni chiqardi, - deya pichirlaydi onamiz. YAna bir joyda siz o‘rnida bu (kishi) olmoshi qo‘llanilgan: - Kimlar bo‘lardi – qizillar-da. Kimlar bo‘lardi – padar la`nat cho‘chqalar-da. CHo‘chqalar o‘zlari yurtimizga bostirib keldi. YAna tag‘in, bizni bosmachi deb atadi. Padar la`nat cho‘chqalar o‘zlarini yorliqlarini bizning peshonamizga yopishtirdi. – Unda bu kishi kim bo‘ldi? Ko‘rsatish olmoshlari o‘zbek tilida quyidagilar: u, bu, shu, o‘sha. Ular olmosh sifatida o‘zining asosiy vazifasini bajarishidan tashqari nutq bo‘laklrini ham o‘zaro bog‘lashga xizmat qiladi: Falsafa fanida «sabab» va «oqibat» kategoriyalari mavjud. Bu kategoriyalarning mohiyati… (R.Otaev). U, ta`kidlanganidek, nihoyatda faol va barcha uslublar uchun baravar olmosh hisoblanadi, ammo uning ko‘rsatish darajasi mavhumroq va asosan umumiylik kasb etadi: Dasht aro ketmakda bir soya yakka: / SHoir, u Ruh emas, mangulik Armon!.. (M.Ali.Armon). Irmoq, sen emasmi, u chopqir irmoq, / ezgu

niyatini kuylagan umr? (M.Ali.Irmoq). Ko‘plik ko‘rsatkichi ma`nosi ham asosan shunday: - Yo‘q, ular o‘limga mahkum etilmagan, – dedi Botir firqa. – Men oldin ularga bittadan kulcha berar edim; -Yo‘q, ular intellektual, o‘rtoq esonov, ha, ular intellektual (T.Murod) . Ba`zan ob`ektni aniq ko‘rsatadi: - U-u-uh!.. – deya oh urdi. – Tirik, tirik! O‘rtoq komandir, ular tirik! SHo‘po hukumatiga ishchi kuchi kerak, o‘rtoq komandir, ular hali ish beradi (T.Murod). Bu xususiyat ularni ko‘rsatish ma`nosi kuchli bo‘lgan shu, shular olmoshlari bilan qiyoslaganda yana ham oydinlashadi: SHu chiroy, shu yoshlik, umring bahori / Sarg‘ayish bilmasin, suluv kelinchak (Zulfiya. Kelinchak). SHunda qog‘ozlarga mehr-la boqdim, Dunyo shular bilan edi nurafshon (M.Ali. Podsho va shoir). So‘zlashuv nutqida ular yordamida tushunib-tushunmay hurmat ma`nosini ifodalashga intilish kuchayib bormoqda. Bu ayniqsa teleko‘rsatuv ishtirokchilari nutqida sezilib turadi: Ular yaxshi odam edi. Lekin ko‘nglimizda, qalbimizda ular doimo tirik kabi. 13 Kishilik-ko‘rsatish olmoshining ushbu shakli badiiy uslubda alohida tarzda namoyon bo‘lishi uning kitobiy-tarixiy variantlari mavjudligi bilan izohlanadi. Masalan, uning III shaxs birligi ko‘rsatkichi u poeziyada, tarixiy mavzudagi badiiy asarlarda alohida ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. SHe`riyatda ul, qaratqich kelishigi bilan birga kelganda esa, asosan tarixiy mavzudagi asarlarda, aning tarzida ifoda etiladi: Gullar ichida SHohi o‘zim der edi lola, / Mag‘rurligidin, Ul o‘zi sharmanda bo‘libdur (E.Vohidov. Gullar bazmi). Inchunun, savob aning fazli karami va azob-uqubat aning adolati va bandasidin aning qarzi yo‘qdur (O.YOqubov). Bunday matnlarda bitta –l tovushi bu, shu, o‘sha so‘zlarida ham orttiriladi. Ular ham tarixiy mavzudagi va poetik matnlarda qo‘llaniladi: Nadomatlar bo‘lg‘aykim, o‘shal to‘ydan keyin ustiga janda, boshiga kuloh kiyib, madrasani tark etdi (O.YOqubov). Inson jismi bo‘lub menga bul sifat, / Keng olamni qilding 13 Бу hаqда ишнинг эгалик кo‘рсаткичлари таhлилида фикр юритганмиз. Яна бo‘лароq маълумот олиш учун qаранг: Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тили стилистикасидан очерклар, 27-30-бетлар; Раhматуллаев Ш. Hурмат формаси // O‘збек тили ва адабиёти, 1973 йил, 1-сон, 28-30-бетлар.

ko‘kragimga jo (E.Vohidov. Iltijo). Agar aldamasa shu sovuq simlar, / Gar shul e shitganim bo‘lmasa ro‘yo (A.Oripov. «Munojot»ni tinglab). Bu olmoshi funktsional uslublararo chegaralanmaydi, ularning barchasi uchun baravar. Semantik jihatdan olib qaralganda u olmoshiga nisbatan yaqinda, yaqinroqda bo‘lgan kishilarni, narsa-hodisalarni ko‘rsatishi mumkin: Yo‘q, bu yaqin da shariatpeshvo siymolar yo‘q (T.Murod). Olmoshning bu xususiyati mana so‘zi yordamida yana ham kuchaytiriladi: Mana bu zotlar ziyoli emas! (T.Murod). Ayni paytda, ajratib ko‘rsatish, sanash ottenkasi kuchli bo‘ladi: Mana bular esa – huquqni himoya qiluvchi bemor lar hisoblanadi. Mana bular - partiya-hukumat rahbarlari hayotiga suiqasd qilmoqchi bo‘lganlar. Mana bular esa – haqiqatsevarlar. endi bular lider, ha, lider! (T.Murod). T.Murod «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romanida ushbu olmoshlardan zidlash usuli vositasi sifatida foydalanadi va nihoyatda kuchli badiiy manzara hosil qiladi. Qiyos uchun: Bu dunyo da esa... yashasa bo‘ladi! Bu dunyo – yashash uchundir! ... Bu dunyo ga keldingmi? endi yasha! Tishni tishga qo‘yib-qo‘yib yasha. Mushtni tugib-tugib yasha. Alp-alp odim otib yasha. CHidab-chidab yasha. YAshashni chidaganga chiqargan! Bu dunyo ga keldingmi? endi chida! Dunyo – chidaganniki! Oxirigacha chida, xudo bergan kungacha chida; U dunyoda ... o‘lsa bo‘ladi! U dunyoda quyosh yo‘q. U dunyoda suv yo‘q. U dunyoda non yo‘q. SHu bois, u dunyoda yaratib bo‘lmaydi. U dunyoda e kin ekib bo‘lmaydi. U dunyoda ... KPSS yo‘q, KPSS yo‘q! U dunyoda sotsia lizm qurib bo‘lmaydi. U dunyoda kommunizm qurib bo‘lmaydi. U dunyoda ... orden-medal yo‘q, orden-medal yo‘q! Qo‘sha-qo‘sha unvonlar yo‘q. U dunyoda ... gimn aytib bo‘lmaydi! U dunyoda «Inter natsional» aytib bo‘lmaydi! U dunyoda ... pensiya bermaydi! U dunyoda pensiya yo‘q! U dunyoda ... kampiri nozik ta`b bilan boqmaydi. Silab- siypalamaydi. Saranjom-sarishtalamaydi. SHu bois, u dunyoda ... o‘lsa bo‘ladi! U dunyoda oyoq uzatib yotsa bo‘ladi! Ko‘z yumib yotsa bo‘ladi! Ko‘rsatish olmoshlari Bu odam keldi, SHu odam keldi, U odam keldi, O‘sha odam keldi gaplaridagi o‘zining asosiy semantik-grammatik ma`nosidan tashqari matnda ma`nolarni keskin farqlashga hamda qo‘shimcha ma`nolarni ifodalashga

xizmat qiladi. Agar yuqoridagi T.Murod romanidan olingan parchada u, bu olmoshlari ishtirok etmaganda edi, tiriklik va yo‘qlik olamini, foniy va boqiy dunyoni farqlab bo‘lmas edi. Bu olmoshlar ayrim so‘zlar bilan shu darajada mustahkam bog‘langanki, ularni ajratish mantiqsizlikka olib keladi. Masalan: Biz bu borada etarli tajribaga egamiz. Bu haqda buyruq bor. Ana bu boshqa gap! – dedi komandir. Ammo-lekin biz sovet xalqi shugina qisqa vaqt mobaynida olamshumul muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritdik, bu bilan butun sovet xalqi, shu jumladan, ozod SHarq xotin-qizlari har qancha faxrlansalar arziydi... Bu degan so‘z , general Grigorenko sovet xalqi nazaridan olisda, chet el matbuotidan olisda, jahon ommasi e`tiboridan olisda, degan so‘z ( T.Murod ). Matndagi bu borada, bu haqda, bu bilan kabilar ana shunday jumlalardir. Ularni bir-biridan ajratib qo‘llab bo‘lmaydi. Jumlalarning bu tarzda qo‘llanilishida uslubiy chegaralanish bor, ular kitobiy uslublar uchun xos. Ammo noaniqlik, mujmallik ma`nosini beradigan bu bir shaklida qo‘llanilishi so‘zlashuv uslubiga tegishli: Bu o‘zi bir ... eskilik sarqiti bo‘lsa, nimasini ayaydi? – dedi Botir firqa yoki Bu bir gap . ( T.Murod ) . Tarkibida ushbu olmosh ishtirok etgan bu qadar, bunchalar elementlari yordamida predmet va holat-harakatdagi belgi g‘oyatda kuchli ekanligi ko‘rsatiladi: Bu qadar nonko‘r bo‘lma-da, qayta quruvchi demokrat! Hoy kemachi qiz, bunchalar shoshma, / Ummon qolib, sen qaynama, toshma! (M.Ali. Vashington ko‘lida) Ko‘rsatish olmoshlaridan yana biri shu olmoshi semantik ma`nolariga ko‘ra bu ga birmuncha yaqin turadi. SHuning uchun ularni sinonim sifatida qo‘llash ham mumkin: SHu darajaga ko‘tarilishingiz uchun xiyol bo‘lsa-da, ulushim bor, deb o‘ylayman (T.Murod) - Bu darajaga ko‘tarilishingiz uchun xiyol bo‘lsa-da, ulushim bor, deb o‘ylayman. YAna: Ana, ana shu uch toifa odam ko‘p ovoz oladi! SHu bilan hafta etti kun bo‘lib qoldi (T.Murod). SHu bilan nima demoqchisan? - Bu bilan nima demoqchisan? Ammo bu sinonimlikni doimiy xususiyat deb bo‘lmaydi. Qiyoslaymiz: Men mana shu Madievning she`rlarini o‘qiganman deyish bilan Men mana bu Madievning she`rlarini o‘qiganman deyish stilistik

jihatdan farq qiladi. Ikkinchi gapdan bir necha Madievlar she`r yozadi-yu, ularning orasidan faqat bittasining she`rlarini o‘qiganman, degan ma`no kelib chiqadi. Ushbu olmosh ishtirok etgan shu qadar, shunchalik, shu darajada, shu bois, shu sabab, shu sababdan, shu jumladan, shu maqsadda, shu singari, shu kabi, shuningdek, shu payt, shu lahza, shu on, shu dam, shu bilan jumlalari nutqda tez- tez uchrab turadi. Ulardan shu qadar, shunchalik, shu darajada kabilar belgining ortiqlini bildiradi. SHu bois, shu sabab, shu sababli, shu sababdan, shu jumladan, shu maqsadda, shu singari, shu kabi, shuningdek singarilar funktsional jihatdan rasmiy va ilmiy uslublar doirasida chegaralangan bo‘ladi. Payt, lahza, on, dam kabi so‘zlar umuman vaqt ma`nosini ifoda etsa, shu payt, shu lahza, shu on, shu dam jumlalari vaqtni zamon jihatdan chegaralaydi, aniq bo‘lgan vaqtni ko‘rsatadi. SHu bois bu erda menejerning qobiliyatiga ko‘pchilikning faoliyatini uyg‘un holda tashkil eta olishiga, ularni bir butun jamoaga aylantira bilishiga qarab baho beradilar (R.Valijonov). SHu sababli aleyron donachala ri o‘simlik urug‘ining unib chiqish davrida suvni shimib kattalashadi. (S.Mustafaev). Kontseptsiya — er, konlar, korxona va shu kabi lardan foydalanish haqida davlat bilan ayrim tashkilot va firma orasida ulardan uzoq muddatda foydalanish haqidagi shartnoma (R.Valijonov). Daraxtsimon o‘simliklarning yog‘ochlangan hujayralari asosan poya va ildizida joylashgan ana shu yog‘ochlanish tufayli daraxt tanasini tik tutib turish qobiliyatiga ega bo‘ladi. SHuningdek , yog‘ochla nishning muhim xo‘jalik ahamiyati ham bor (S.Mustafaev). SHunday e kan , men bechorayam... shu bugun omonatimdan qutulib olsam bo‘lardi! (T.Murod). Bu kabi gap qurilishlarida olmoshli birlik o‘zi ishtirok etgan gapni o‘zidan oldingi gap bilan bog‘lash uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ergash gapli qo‘shma gaplarda yanada aniq seziladi: Buning ma`nosi shuki : ishsizlarga faqat nafaqa berib o‘lkan pul mablag‘larini sarf qilishning keragi yo‘q, buning o‘rniga ishsizlarni qayta tayyorlab, ularning malakasini oshirib mehnatning boshqa turlariga yo‘naltirishga qaratiladi (R.Valijonov) kabi. O‘sha olmoshi boshqa ko‘rsatish olmoshlaridan semantik jihatdan farq qilib, yo masofa, yoki vaqt nuqtai nazardan uzoqlik ma`nosini beradi: Aslida o‘shalar

ham Moskvannng buyrug‘i bilan qilgan bu ishni (O‘.Xoshimov). Bir lahza, bir lahza orziqqancha shod / Qaytgim kelar o‘sha oppoq kechaga... (M.Ali. Bekinmachoq). U ko‘rsatish ma`nosidan tashqari yana ishora qilish, shama qilish ottenkalarini ham beradi: Kimdir farog‘atsiz yashab o‘tganu / O‘shaning ruhi bu, demoq bo‘laman (M.Ali. Armon). Dono yurak xunob qilgapda / O‘shalarga yorildim faqat. / Tentak aql qah-qah urganda, / O‘shalarga berildim faqat. (M.Ali. Dalalarga qilaylik ta`zim). Ba`zan matnda elliptik jarayon yuz beradi, gapda tushib qolgan bo‘lak ma`nosini anglatishni o‘sha olmoshi o‘z zimmasiga oladi. Quyidagi misolda u shu vazifani ado etib, payt ma`nosini anglatgan : Sen o‘shanda o‘ksimoqni tashlarsan, / Oppoq tojing ko‘z-ko‘z qilib yasharsan! (M.Ali. Bahor kelganda). Keltirilgan misollardan anglashiladiki, hamma holatlarda ham ushbu olmoshda ta`kidlash ottenkasi sezilib turadi. Agar uning tarkibiga ana, mana so‘zlari qo‘shilsa, bu ta`kid ottenkasi yana ham kuchayadi: ana o‘sha, mana o‘sha kabi. Bu xususiyat uning kitobiy uslubga xoslanishini keltirib chiqaradi: Ana o‘shanda bir ilojini qilsa bo‘lar edi. Hammayoq... ana o‘shanaqa bo‘lib ketdi! (T.Murod). Boshqa ko‘rsatish olmoshlari kabi o‘sha ham gaplarni o‘zaro mazmunan bog‘lovchi vazifasini bajaradi. M.Hakimov bundan tashqari o‘sha ning ba`zi hollarda o‘zida ko‘rsatish, masofa ma`nolarini saqlagan holda, eslash ma`nosini ham ifoda etishligini ta`kidlab, quyidagilarni yozadi: «Bu o‘rinda «o‘sha» olmoshidagi ko‘rsatish semasi ikkinchi planga o‘tadi, nutqiy vaziyat tufayli yuzaga kelgan eslash ma`nosi esa birinchi darajali sema hisoblanadi». 14 Ba`zi hollarda ushbu olmoshi shu olmoshi bilan sinonim bo‘ladi: Faqat shu yodgorlik uyg‘oqdir, unda / Yigirma o‘g‘lonning yozilgan nomi (M.Ali. Armon) - Faqat ushbu yodgorlik uyg‘oqdir, unda / Yigirma o‘g‘lonning yozilgan nomi . 14 Hакимов М.Х. O‘збек тили матнининг синтагматик ва прагматик хусусиятлари: Филол.фан.номз. … дис.автореф. – Тошкент, 1993, 7-бет.

M.Ali «Adabiy sog‘inchlar» asarida olmoshning ushmundoq variantini qo‘llagan: Qanday zarurat uni ushmundoq jasoratga undadi ekan? Ha, ushmundoq Hoshimi La`inlardan o‘zga bir ishni kutmoq mumkin bo‘lmas.. . O‘zbek tilida ana, mana so‘zlari ham ko‘rsatish ma`nosini ifodalaydi: Ana ikkitasini olib keldik, ana (T.Murod). Mana men Xalq, o‘zimga ayta bering! Mana shu... men-a? – dedi. – Mana shu men. Ular bu, shu olmoshlariga qo‘shilib, yuqoridagi holatlardagi kabi qo‘shimcha ottenkalar paydo qiladi. Masalan, ta`kid: Ana shunda – o‘sasan ! Ana shunda – ko‘tarilasan ! Ana gap, ana ! Mana shunday madaniy-maishiy korxonalardan biri tarixiy va ko‘hna Qo‘qon shahrida ochildi; ma`noni kuchaytirish: Ammo-lekin men mana bunday o‘ylayman: el-yurtga bo‘lgan mehr-muhabbat... o‘ta ichki bir muhabbat bo‘ladi (T.Murod) kabi . Bu so‘zlar tarkibining so‘zlashuv variantlari ham bor: e ndi, mana vinday shiorlar zamoni keldi. - Manavigami ? Bu – hovuz-ku? – dedi (T.Murod) . Anaqa ham ba`zi shevalarda faol ishlatiladi: S privetom... anaqaroq bo‘lib qolgan ingizni..; Tajribalarimiz bunday: siz aytgan anavi qabriston o‘z ajali bilan o‘lganlar uchundir (T.Murod) kabi. Tahlil etilgan misollar ana so‘zining semantik ma`nolari taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Jumladan u quyidagi ma`nolarni anglatish xususiyatiga ega: hayratlanish, ajablanish, tajjub ( Ana mer, ana rahbar! Ana gap! Ana, xolos ! Ana , qo‘ymijozlik. Ana sizga ozodlik, mana sizga ozodlik ! T.Murod ); qo‘rqinch, vahima, afsuslanish ( Ana, ana endi qo‘lga tushdim! Uh ana o‘ldim, mana o‘ldim , deya o‘z o‘limini o‘zi tezlatadi. T.Murod ); pisanda: Ana , qayta qurish sharofati, ana . Ana buni qayta qurish desa bo‘ladi. Ana endi … o‘s, o‘zbek xotin-qizlari, o‘s! T.Murod ); ta`kid ( Ana bu boshqa gap ! – dedi komandir. T.Murod ); kuchaytirish: Lekin ana shunday buyruq ham bor! T.Murod ); ma`no izchilligini ta`minlashda ishtirok etish (Oldin tinchlik, ana undan keyin reforma, shiori ostida reforma qildi. Ana undan keyin telefonni ko‘tarish kerak. T.Murod ) va hokazo . Mana so‘zi ham olmoshdagi ma`noni kuchaytirish ( Mana, men kimman, mana ! T.Murod ); nimanidir uzatishni ifodalash (Botir firqaman. Beri kel! – dedi ona. – Beri kel, mana non. T.Murod ); sanash (Masalan, mana bu palatalarda

diniy-ruhiy bemorlar davolanadi. Mana bular esa – huquqni himoya qiluvchi bemor lar hisoblanadi. Manavilar – boyvachcha bemorlar. Mana bu bemorlar esa – harbiy qonun-qoida qurbonlari. Manavilar – ixtirochi-kashfiyotchilar. Mana bular - partiya-hukumat rahbarlari hayotiga suiqasd qilmoqchi bo‘lganlar. Mana bular esa – haqiqatsevarlar. T.Murod ); xunoblikni ko‘rsatish ( Mana , baranlik!) kabi. Bundan tashqari misol uchun, aytaylik ma`nolarini ( Mana, sen ! — dedi. — Tiling bor-a? Mana, men — obkom Rajabov! T.Murod ) va namuna qilish ottenkalarini ( O‘rtoq Lenin qo‘lini mana bunday uzatib, yo‘l ko‘rsatib turar edi. T.Murod ) ham bera oladi. So‘roq olmoshlari. O‘zbek tilida kim, nima olmoshlari qo‘llanish chastotasiga ko‘ra eng faol birliklardan hisoblanadi va barcha funkitsonal uslublar uchun baravardir. Ammo ular Meni kim chaqirdi? Uyga kim keldi? Nima olib kelding? Do‘konda nima berayotibdi? kabi misollardagi sof so‘roq ma`nosidan tashqari matnlarda turli xil qo‘shimcha ma`nolarini ifodalash imkoniyatiga ham ega. YUqorida tahlil etilgan ba`zi olmoshlarga o‘xshab kim ham boshqa so‘zlarga birikib turg‘un jumlalar hosil qiladi va ularning birgalikda qo‘llanilishi o‘zbek tilida odat tusiga kirgan bo‘lib, turli xil semantik-stilistik ottenkalarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Masalan, ritorik so‘roq hosil qilishda faol ishtirok etadi: Senga kim qo‘yibdi idorani tomiga chiqishga? Kim qarabdi , o‘rtoq komandir. Ishqilib, bir go‘dak odamcha-da! Qizingizni o‘zi kim bo‘libdi ! SHoiringiz kim bo‘pti ? (T.Murod); gumon ma`nosini keltirib chiqaradi: Kim biladi , balkim namoz o‘qimoqni ixtiyor etgandir? (T.Murod); ajablanishni hosil qiladi: Iya, bu otinbibi kim bo‘ldi ? — dedi Botir firqa Bular kim bo‘ldi , o‘zi ? (T.Murod); ajratib ko‘rsatadi: Kim paranjida yursa, oldin jarima solinsin (T.Murod), qiyos: Paranjida yurgan odamga oldin jarima solinsin; ikkilanish ottenkasi shakllanadi: - Kim biladi . Uzoq muddat - SHungayam, kim qancha vaqt bo‘ldi-ya? (T.Murod) va boshqalar. Ularda ushbu ma`nolarning kelib chiqishi matniy qurshovda reallashadi. CHunki SHu vaqtgacha kim eding ? tipidagi gaplarni

ham to‘g‘ri ma`noda, ham ritorik so‘roq sifatida qarab, teskari ma`noda tushunish ham mumkin. Nima olmoshida ham xuddi kim dagi singari turg‘un jumlalar hosil qilish va turli xil semantik-stilistik ottenkalarni yuzaga keltirish xususiyatlari mavjud. Ritorik gap mazmunini keltirib chiqaradi: Bitta kulcha nima bo‘ladi ? – dedi ayoli. (T.Murod). Nima farqi bor , o‘z ajali bilan o‘ldi nima, ochlikdan o‘ldi nima ? (T.Murod). Nima farqi bor , o‘rtoq rais, nima farqi bor ? (T.Murod). O‘ladigan odamga... suv nima kerak ? (T.Murod); eshitmaganlik anglashiladi: Nima-nima ? (T.Murod); rad, inkor etish ma`nosi tushuniladi: Ammo-lekin shunday faollarimizni qizi ishqboz bo‘lsa, boshqalardan nima umid, nima xayr ? – dedi raykom esonov (T.Murod); gumon ma`nosi beriladi: Kimdandir qo‘rquv, nimadandir qo‘rquv: gap tegib qolmasa edi (T.Murod); noaniqlik, mavhumlik seziladi: Motam hovlida bir nima ... chirq-chirq uchadi (T.Murod). ... qalbi nimalarnidir sezadi. Birov bir nimalar eb-eb shoshildi (T.Murod); xabar, ma`lumot ma`nosida keladi: Men senga bir nima aytaymi, kampir? (T.Murod); chorasizlik, ilojsizlik ottenkalarini ifoda etadi: Kunjara bersam, emasa nima qilayin ? Zog‘ora non otliqqa yo‘q bo‘lsa, nima qilayin ? (T.Murod) va boshqalar. Ushbu olmosh boshqa olmoshlar bilan sinonimik munosabatga kirishishi mumkin. Masalan: nima-qanday: Tumanda nima gap lar bor, gapiring, qani (T.Murod) - Tumanda qanday gap lar bor, gapiring, qani; nima-narsa: Manavi Madiev shoiriy... soqolidan boshqa nimasi yo‘q bo‘lsa kerak? (T.Murod) - Manavi Madiev shoiriy... soqolidan boshqa narsasi yo‘q bo‘lsa kerak? . Manavilar esa… o‘z tarixiga tosh otishdan boshqa nimani bilmaydi (T.Murod) - Manavilar esa… o‘z tarixiga tosh otishdan boshqa narsani bilmaydi (T.Murod) ; nima-qanday, qanaqa: KPSS nima noma`qulchilik qilgan bo‘lsa — shu nomaqulchilikni men qildim! (T.Murod) - KPSS qanday noma`qulchilik qilgan bo‘lsa — shu nomaqulchilikni men qildim! Bu nima qiliq ?! — deya baqirdi (T.Murod). Bu qanaqa qiliq ?! — deya baqirdi; so‘roq yuklamasi –mi bilan: «Bizga nima xizmat bor?» deb kelyapti (T.Murod) - «Bizga xizmat bormi?» deb kelyapti kabi .

Ona ro‘moli uchiga tugiklik bir nima ni qo‘ltig‘iga oldi (T.Murod). SHu vaqt bir nima qars etdi (T.Murod). Nimadir bir nima ... lip etib erga tushdi (T.Murod) gaplaridagi nima ishtirok etib, gumon ottenkalarini berayotgan olmoshli birikmalarni o‘rni bilan nimadir, nimanidir, allanima, qandaydir so‘zlariga almashtirish mumkin. Nima olmoshi qaerda olmoshi bilan ba`zan sinonimik munosabatga kirishishi mumkin. Masalan, Ana, gap nimada! - Ana, gap qaerda! Lekin so‘roq mazmuni ifodalangan Xo‘sh, gap nimada ? kabi holatlarga bu qoida to‘g‘ri kelmaydi. So‘zlashuv nutqida ba`zan farqlamasdan kim o‘rnida nima olmoshini ishlatishadi va buni adabiy til me`yori nuqtai nazaridan ma`qullab bo‘lmaydi: Qizalog‘ingizni oti nima ? YOki Nima qilmoqchisan o‘rnida qanday qilmoqchisan deyish ham mumkin. Ammo almashinayotgan olmoshlar o‘rtasidagi stilistik nozikliklar o‘lchami bir xil emas. Nima qilmoqchisan deyilgan biror bir ish nazarda tutilsa, qanday qilmoqchisan orqali suhbatdoshlarning har ikkalasiga ma`lum bo‘lgan ishni qay tarzda amalga oshirish so‘ralayotgani anglashiladi. Nima ishing bor – qanday ishing bor kabi gaplardagi ottenkalarni ham shunday tushunish lozim. Nima olmoshining ma`noni kuchaytirishga xizmat qiladigan, asosan badiiy, qisman so‘zlashuv uslubiga xoslangan nimaiki varianti ham mavjud: Yo‘q, Komissar G‘anievning birovdan tili qisiq joyi yo‘q. Nimaiki qilsa, burchini ado etdi (O‘.Xoshimov) . Nima olmoshining ne, na tarzida qisqargan shakllarida badiiy uslubga xoslikni ko‘rish mumkin: Ammo o‘lganlarga she`r, dostondan ne naf, / Ne foyda yig‘lashdan qalb dardin aytib (E.Vohidov.Nido); Bu ikki yuzli zohidda na holat, / Munofiqlik udum, urfu-jaholat (Pahlavon Mahmud. Ruboiy). Nima uchun olmoshida poetik talabga ko‘ra birinchi qism ne tarzda qisqarganda ba`zan uchun ham qisqarib, chun, chuk holiga kelishi hamda nechun, nechuk shaklida qo‘llanilishi mumkin: O‘yladim shu tong, nech yil / Dashtu sahrolar kezib, / Taklifi sayl aylamabdur, / Ne uchun Qays Layliga (E.Vohijov), Nechun kerak bo‘ldi senga ko‘z yoshim / Nechun kerak bo‘ldi senga

g‘am-alam (A.Oripov. «Munojat»ni tinglab), CHollar-chi, gohida bo‘lishar hayron, / Nechuk kampirlardan darak yo‘q hamon! (M.Ali.CHollar). Qisqargan –ne qavatlanganda olmoshlik doirasidan chiqib, semantik ma`nosi kengayadi va o‘zi aniqlab kelayotgan kishilar va narsa-hodisalardagi sifatlarning odatdagidan ko‘p, boshqacharoq ekanligiga ishora qiladi: Ne-ne odamlarni ko‘rmadim, ne-ne insonlar bilan suhbat qurmadim. Ne-ne balolarni ko‘rgan o‘zbekman kabi. YAna: Lekin Ali Qushchi uzangini topib, tipirchilagan otga o‘zi sapchib mindi-da, jilovini qo‘liga oldi: u «qushchi» nomini bekorga olmagan, a`lohazratlari bilan ovga chiqqan paytlarida, ne-ne asov tulporlarni jilovlab, bir lahzada o‘ziga o‘rgatib olardi!.. (O.YOqubov). Nima olmoshining bu shakli ko‘proq badiiy matnlarda uchraydi. Nima olmoshining qilmoq fe`li bilan birikib, nima qilmoq so‘rog‘ini hosil qilgan fe`l shakli badiiy uslubda ne qilmoq, netmoq tarzida qo‘llaniladi: Lekin, ne qilsinki , tegrasi butkul / Qora rang to‘rida yotardi hali (M.Ali. Navoiy) . Netay , meni ko‘zga ilmasdan / Ketganicha ketdi ul xonim (M.Ali. Tret’yakov galereyasida), e l netib topgay menikim, / Men o‘zimni topmasam (Alisher Navoiy). Bu so‘z Bobur g‘azallarida poetik talabga ko‘ra netoy shaklida ishlatilgan: Bu zamonni nafy qilsam, ey rafiq, / Ko‘rmadi hargiz netoyin , bu zamondin yaxshilig‘ (Kim ko‘ribdur). Tarixiy mavzudagi badiiy asarlarda kim, nima olmoshlarining arxaik kimarsa, nimarsa shakllari ko‘zga tashlanadi: Qani bir kimarsa amrini vojib qilmay ko‘rsinchi? (O.YOqubov), -Farqir bir g‘aroyib nimarsa ko‘rdim, amirim! (O.YOqubov). Nega olmoshi birmuncha kitobiy, rasmiy ohangga ega: Axir... nega ochlikdan o‘ladi? Sovet zamonida-ya? Nega siz bilan biz yuribmiz, ular esa ochlikdan o‘ladi? (T.Murod). Og‘zaki nutqda esa uning o‘rnida ko‘pincha nimaga olmoshi qo‘llaniladi: Nimaga bording? Nimaga maktabdan erta qaytding? kabi. O‘zbek tilida nima uchun, nechun olmoshlari yordamida ham nega ifodalagan mazmun yuzaga chiqishi mumkin: O‘zbek ziyolilari nega bechora bo‘lib qoldi? Nega g‘arib-benavo bo‘lib qoldi? Nega mushtipar bo‘lib qoldi?

(TM). Bu gaplarda nega ning o‘rnida ularning har ikkalasini ham bemalol qo‘llash mumkin. Stilistik farq shundaki, nima uchun da masala bir qadar qat`iy qo‘yiladi, nechun esa poetik matnlarga xoslangan. Ba`zan bu olmosh so‘rash ma`nosidan uzoqlashib, tasdiq ottenkasining yuzaga kelishiga ko‘maklashadi: Yo‘q, nega qo‘rqaman, yo‘q – deya ming‘illadi Botir firqa ( T.Murod ) . O‘zbek tilida necha olmoshi miqdorni aniqlash bilan bog‘liq holda qo‘llaniladi: kitob necha so‘m turadi, necha minut gapirildi kabi. Uning qo‘llanilishida kitobiylik ottenkasi kuchliroq: Sovet hokimiyati o‘rnatilganiga necha yil bo‘ldi? ( T.Murod ). So‘zlashuv nutqida uning o‘rniga qancha olmoshini qo‘llashga moyillik seziladi: Sovet hokimiyati o‘rnatilganiga qancha yil bo‘ldi? Olmosh takror qo‘llanib, juftlashgan holatidagi ma`noning kuchaytirilishi ham bu o‘rin almashishda o‘z kuchini saqlab qoladi: Ular necha-necha asrlardan buyon kindik qoni tomgan azaliy yurtida yashab keldi ( T.Murod ) - Ular qancha-qancha asrlardan buyon kindik qoni tomgan azaliy yurtida yashab keldi. Ammo bu almashinish olmoshlardan umumiy ma`no anglashilganda yuz beradi. SHuning uchun ham Halitdan nechtasi «Bizga nima xizmat bor?» deb kelyapti. Otamning gardaniga yo‘q erdagi ayblarni ilib qamoqqa tiqqan, oilamiz boshiga shuncha kulfat solgan Ambartsumyan guruhidan aqalli bittaginasini topmaguncha, ko‘ziga tikilib turib, jillaqursa, bir nechta savol bermaguncha tinchimayman ( T.Murod ) kabi holatlarda bu ishni amalga oshirib bo‘lmaydi . Bu qoidaning to‘g‘riligini uning numerativlarga qo‘shilish holatlari yana ham ochiq isbotlaydi. Ular aniq hisobni ko‘rsatadigan numerativlarga qo‘shiladi: necha dona, nucha nusxa, nucha tup, necha varaq, necha gramm, necha metr, necha tonna deyish mumkin bo‘lgani holda, necha to‘da, necha quchoq, necha shoda, necha gala deb bo‘lmaydi. Do‘xtir nuqul tishning tuzilishi, necha qatlam bo‘lishi, ildizi nechta bo‘lishini aytib, vaysarmish... ( T.Murod ) kabi. Ushbu olmosh ayrim matnlarda, ayniqsa so‘zlashuv nutqida o‘zining asosiy vazifasidan tashqariga chiqadi: Sizga necha marta aytaman, aralashmang, deb? ( T.Murod ) gapida u ko‘p marta aytganman degan fikrni emotsional tarzda ifoda

etishga, binobarin, nutq paytidagi muallifining kayfiyatini berishga xizmat qilmoqda. Xudo rahmat qilsin, nechada ketibdi? ( T.Murod ) gapida metonimizatsiya jarayoni yuz berib, yosh so‘zi tushib qolmoqda va olmosh bu so‘zning ma`nosini ifodalashni ham o‘z zimmasiga olmoqda. Bu esa necha olmoshining nutqiy jarayonda imkoniyatilari keng ekanligidan dalolat beradi. Qanday olmoshi funktsional jihatdan neytraldir. SHu bilan birga, eng ko‘p qo‘llaniladigan so‘zlardan biri hamdir. Bu olmoshning qanday qilib shakli ham mavjud: O‘zidan chiqarib, to‘rtta she`r yozolmagan zot... qanday qilib qayta quradi? ( T.Murod ). Birikmaning ikkinchi qismi gapda ba`zan tushib qoladi: O‘zimga en bo‘lolmayman, sizga qanday bo‘y bo‘laman? – deya o‘ksindi Botir firqa ( T.Murod ). U qaysi olmoshi bilan sinonim bo‘lishi mumkin: Bugun qanday kun? -dedi Botir firqa ( T.Murod ). Ushbu olmosh qatnashgan ayrim matnlardan: ajablanish yoki xunob bo‘lish ( Qanaqa davlat?! Qanday davlat?! T.Murod ); yaxshilik ( Zaynab momo, maza qanday ? – dedi, – O‘ynab-kulib yuribsizmi? T.Murod ); noto‘g‘ri bo‘lmasmikan (O‘rtoq komandir, tiriklarni ko‘mish qanday bo‘ladi? T.Murod ) kabi ma`no ottenkalari anglashiladi. Qanday olmoshi bilan shunday olmoshini oppozitsiyada qo‘llash nafaqat ergash gap tarkibidagi sodda gaplarning muvozanatini keltirib chiqaradi, balki, ifodaga alohida bir ekspressivlik bag‘ishlaydi: Jamiyat qanday bo‘lsa, hukumat ham shunday bo‘ladi, huquq-tartibot ham shunday bo‘ladi, turish-turmush ham shunday bo‘ladi ( T.Murod ). Uning qandaychikin tarzida qo‘llanilishi shevachilik, binobarin adabiy me`yorning buzilishi deb qaralishi kerak: Xo‘p, ayting, qandaychikin buyruq ekan? Men qishloq sho‘rosi raisiman, bilishim kerak? ( T.Murod ). Qanday olmoshi barcha uslublar uchun teng qiymatda. Ammo unga sinonim bo‘lgan qanaqa olmoshi kitobiy xarakterda: Qanaqa odamsiz, o‘zi? Picha

tiyilsang-chi, qanaqa bolasan, o‘zi? Onangni ichida qanaqa yotgansan, o‘zi? – deya jerkidi ( T.Murod ). Qanaqa olmoshi qaysi olmoshiga ham sinonim bo‘ladi: Qanaqa ishni? Amirlarga o‘xshab, cho‘llarni cho‘lligicha qoldirish, dashtlarni dashtligicha qoldirish ishinimi? ( T.Murod ) - Qaysi ishni? Amirlarga o‘xshab, cho‘llarni cho‘lligicha qoldirish, dashtlarni dashtligicha qoldirish ishinimi? U takror qo‘lanib juftlashganda ajablanish ( -Iya-iya... – deya ajablandi Botir firqa. – Qanaqa-qanaqa ? T.Murod ), tushunmovchilik - Qanaqa bo‘pti-qanaqa bo‘pti ? T.Murod ), ketama-ket kelib takrorlanganda xunobi chiqqanlik ( Qanaqa hayit, qanaqa hayit? T.Murod ), piching ( Qanaqa orden? Qanaqa kommunist? — zaldan luqma tushdi T.Murod) kabi qo‘shimcha ottenkalar yuzaga keladi. Qandoq olmoshi mazmunan qanday, qanaqa olmoshlariga yaqin turadi va badiiy uslubda faolligi bilan ajralib turadi. Ye-lanuvchi shevalarda faolligidan ham ko‘z yumib bo‘lmaydi. O‘.Xoshimovning «Tushda kechgan umrlar» romanida bir necha marta bu olmoshga murojjat qilingan: Bir zamonlar Qatortol qandoq joylar edi! Qandoq yotganiykin Rustam akam? Qaysi molni qachon so‘yadi, qandoq so‘yadi — qassobning ishi. Qandoq yaxshi yigit edi... YAratgan egamning o‘zi biladi yomonlarni qandoq jazolashni... Bu qandoq gap! ( O‘.Xoshimov ). T.Murodning «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romanida esa bir marta ham qo‘llangan emas. Bu holat ijodkorlarning qaysi sheva vakillari ekanligi bilan izohlanishi mumkin. Qaysi olmoshi belgini aniqlash uchun qo‘llaniladi: SHariatpeshvo mullavachchalar bilan yuvuqsiz otinchalar qaysi imon bilan o‘ladi? Qaysi shon- sharaf bilan o‘ladi? ( T.Murod ). Ba`zi holatlarda qanday olmoshiga sinonim bo‘ladi: Demokratlar qaysi yuz bilan o‘ladi? SHunday ekan, men qaysi g‘oya uchun jon beraman? SHunday aziz jonimni qaysi g‘oya uchun sadaqa etaman? ( T.Murod ). Undan tashqari taxminni kuchaytirish ( -Mana, Mehnat shuhrati ordeni! — dedi. — Qaysi bir yili 8 mart bayrami munosabati bilan berib edilar. T.Murod ), ta`kid, ajratib ko‘rsatish ( Qaysiki marhumni janozasiga tumonot odam

yig‘ildimi, bo‘ldi, ana shu odam jannati bo‘ladi! – o‘yladi Botir firqa . T.Murod ) ma`nolarining yuzaga kelishiga ham ko‘maklashadi. Qaysi olmoshining qay tarzida qisqargan shaklida badiiy uslubga xoslik mavjud: Bemor Rajabov qay daraja da betobligini ana shu gaplaridan bilib olsa bo‘ladi (T.Murod). Qaer olmoshi ham qaysi er ning qisqargan shaklidir: U vaqtlarda texnika qaerda edi! (T.Murod). Olis kechalari hijronda kuydim, / endi qay siynaga qo‘yaman boshim (A.Oripov. Tabiat). Gar yo‘qotsam bu kecha men / Qayga borgum axtarib, / tushda ko‘rdim dilbarimni, / ey sabo, uyg‘otmagil (E.Vohidov. Uyg‘otmagil). Bu qisqargan shakl olmoshning yana o‘zi kabi qisqargan shakli bilan sinonimik munosabatga kirishishi mumkin: Qay ko‘z bilan ko‘rsin ki, «shtangachi» divanda Natashani bamaylixotir ezgilab o‘tiribdi! O‘rnimdan qanday turib ketganim, qay alpoz da na`matak panasiga o‘tganimni bilmayman. SHundoq yuvosh akangni boshiga qay kunlar ni solmadi bular! (T.Murod) - Ne ko‘z bilan ko‘rsin ki, «shtangachi» divanda Natashani bamaylixotir ezgilab o‘tiribdi! O‘rnimdan qanday turib ketganim, ne alpoz da na`matak panasiga o‘tganimni bilmayman. SHundoq yuvosh akangni boshiga ne kunlar ni solmadi bular! kabi. Undan ba`zan gumon ma`nosini anglashiladi: Darsga qo‘ng‘iroq bo‘lganida yugurib sinfxonaga kirsa, sinfdosh bolalardan qay biri dir shumlik qilib doskaga bo‘r bilan chizma-chiziq tortib tashlab-di (O‘.Xoshimov). Qancha olmoshi ham miqdorni aniqlash maqsadida ishlatiladi. U matnda xuddi qanday-shunday olmoshlari singari ergash gapli qo‘shma gap tarkibida sodda gaplar tengligini saqlaydi va ekspressivlikka sabab bo‘ladi: Sizlar qanchalik ko‘p yordam bersalaringiz, biz ocharchilikni shunchalik tez tugatamiz. Fitna-fasod qanchalar yolg‘on bo‘lsa — shunchalar yashin tezligida tarqaladi ( T.Murod ). Unga – lar va – lab qo‘shimchalari qo‘shilganda sanash ottenkasi paydo bo‘ladi: Petr Birinchi Evropaga etib olish uchun qanchalab qurbon berdi, qanchalab qon to‘kdi. Qanchalar hayotbaxsh shior edi, qanchalar e zgu shior edi! ( T.Murod ).

Qachon olmoshi paytni, vaqtni aniqlash maqsadida qo‘llaniladi: Kolxoz tuzilgani qachon e di? – dedi Qushchi. – Sizlarga qachon aql kiradi ? ( T.Murod ). Bundan tashqari ushbu olmoshga ko‘plik ko‘rsatkichi –lar qo‘shilganda uzoq o‘tmish ma`nosi shakllanadi va bu ma`no –dir ko‘rsatkichi bilan yana ham kuchaytiriladi: Katta yo‘l chetida qachondir uzilib ketgan tank zanjiri zanglab yotibdi (O‘.Xoshimov). Frantsuz avangardlari qachonlardir o‘tib ketgan. Qachon demokratiya bo‘ladi, qachon qayta qurish bo‘ladi? ( T.Murod ). Bunday paytda u gumon olmoshi bo‘lgan allaqachon ga sinonim bo‘ladi: Allaqachon begona bo‘lgan... (O‘.Xoshimov). Qachon qarasa masala talashadi (O‘.Xoshimov) gapidagi doimiylik, uzluksizlik, Qachongacha otasini sharmanda qiladi, ahmoq! (O‘.Xoshimov) kabi ma`nolar ham uning ishtirokida hosil qilingan qo‘shimcha ma`nolardir. Qani olmoshi Qani o‘zi? Qani o‘sha xalqlar, qani ? (T.Murod) singari gaplarda o‘zining asosiy ma`nosi - so‘rash ma`nosidan tashqari qo‘shimcha stilistik ma`nolar ham ifodalaydi. So‘zlashuv jarayonida uning yordamida da`vat, taklif ottenkalari yuzaga keladi: Qani , nonga qara (O‘.Xoshimov). Qani , yigitlar, manavi senlarga sovg‘a, xohlagan ishingni qil, deb shipshitib qo‘yarsan. (O‘.Xoshimov). Marhamat, qani ichkariga! (O‘.Xoshiov). Istak, xohish bildiriladi, orzu qilinadi: — Rustam aka! Qani shunaqalardan o‘n mingi, boring, ana mingtasi bo‘lsa! (O‘.Xoshimov). Qani endi , Toshkentda ko‘cha chetida shovillab oqib turgan jumrakka shundoq labingni bossang-da, to‘yguncha, yorilib ketguncha ichsang! Qaniydi , menga shundoq kelin ato qilsa (O‘.Xoshimov). Iltifot ko‘rsatiladi: Qani-qani ? Qani , keling! (T.Murod). So‘roq yuklamasi –chi ga sinonim bo‘ladi: -Tumanda nima gaplar bor, gapiring, qani ? Qani , tumandan gurung bering, qani ? (T.Murod). Aytinglar, qani , men kimman? (T.Murod). Bajarilmagan harakat obrazli, hayajonli ifoda etiladi. Qiyoslaymiz: Grisha derazani yopdiyamki, qulog‘i tinchisa qani ? (O‘.Xoshimov) - Grisha derazani yopdi, lekin qulog‘i tinchimadi. Qani uyqu kelsa! (O‘.Xoshimov). Tili kalimaga kelsa qani! (O‘.Xoshimov) - Tili kalimaga kelmadi .

Harakatning bajarilmaganligi mubolag‘ali tarzda bayon etiladi: Qani kuchi etsa! (O‘.Xoshimov). «Hoy onasi, o‘likning badaniga gul tushsa, gurzi bilan urgandek bo‘ladi, Xudoning qahri keladi», desam qani ko‘nsa ! (O‘.Xoshimov). Bu turli-tuman ottenkalar qani olmoshining og‘zaki nutqda yuzaga keladi. Qalay olmoshining qo‘llanish doirasi chegaralangan bo‘lib, so‘zlashuv uslubida, insonlarning bir-biri bilan hol-ahvol so‘rashgan paytlarida samarali qo‘llaniladi. U aksariyat matnlarda samimiyatni ifodalaydi: Qalaysiz, domla? Salomatliklar durustmi? yoki Qalaysiz endi , otaxon? ( T.Murod ) kabi. Ba`zan piching, kesatiqni ifodalashi ham mumkin: Qalaysiz endi, etib kelgan joyingiz shu er bo‘ldimi? SHuningdek, bepisandlik, mensimaslik ottenkalarini ham ifodalaydi: Qalaysiz e ndi, o‘rtoq esonov? ( T.Murod ) — Xo‘sh, taassurotlar qalay? ( T.Murod ) singari. O‘zlik olmoshining garchi qo‘llanilishi chastotasi turlicha bo‘lsa ham, barcha fukntsional uslublarda ishlatilishini ta`kidlash lozim. Ammo «O‘zbek tili grammatikasi»da qayd etilishicha, « O‘z olmoshi har uchchala shaxs, birlik va ko‘plikdagi kishilik olmoshlari o‘rnida ishlatilib, ko‘pincha shaxsni, ba`zan predmetni ko‘rsatadi. Bu xil funktsiyada kelgan olmoshlar turli kelishik qo‘shimchalari va ba`zi ko‘makchilar bilan birga keladi». 15 Mana shu mulohazaning o‘ziyoq ushbu olmoshning stilistik xususiyatidan dalolat beradi: mening kitobim – o‘zimning kitobim, sening kitobing – o‘zingning kitobing, uning kitobi – o‘zining kitobi. Ushbu jumlalarda egalik, tegishlilik men, sen, u olmoshlarisiz ham kitob so‘zi tarkibidagi egalik qo‘shimchalaridan anglashilmoqda. Mening, sening, uning deyish bilan bu egalik yana alohida qayd etilmoqda. Bu olmoshlar o‘z olmoshi bilan almashtirilgandan keyin esa bu tegishlilik yana ham kuchaytirilmoqda, unga urg‘u berilmoqda. SHunday qilib, kitobim – mening kitobim – o‘zimning kitobim deyish orqali tegishlilik munosabati turli darajada ifoda etilmoqda. O‘zlik olmoshidagi stilistik imkoniyatilarning kengligini isbotlovchi ikkinchi dalil uning frazeologik birliklar tarkibida ishtirok etishidir: o‘z yog‘iga 15 O‘збек тили грамматикаси, I том. – Т.:Фан, 1975, 350-б.

o‘zi qovurilmoq. o‘ziga bino qo‘ymoq, o‘ziga kelmoq, o‘ziga keltirmoq, o‘ziga olmoq, o‘ziga yuqtirmaslik, o‘zida yo‘q, o‘zidan ketmoq, o‘zini eb qo‘ymoq, o‘zini o‘nglamoq, o‘zini qaerga qo‘yishni bilmaslik, o‘zini qayoqqa urishni bilmaslik, o‘zini qayoqqa qo‘yishni bilmaslik, o‘zini qayga qo‘yarni bilmaslik, o‘zini qo‘ygani joy topolmaslik, o‘zini qo‘lga olmoq, o‘zini qo‘yarga joy topolmaslik. Ushbu FBlar SH.Rahmatullaevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati» (T.,1978) olindi. Badiiy matnlarni ko‘zdan kechirish, ularning soni shu keltirilgan FBlar bilan tugab qolmasligini ko‘rsatadi. Birgina T.Murodning «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» asarida ushbu olmosh o‘zagi sanalgan yana quyidagi FBlar uchradi: Tajribalarimiz bunday: Nima farqi bor, o‘z ajali bilan o‘ldi nima, ochlikdan o‘ldi nima? O‘z boshini o‘zi edi . Qizlarim o‘zidan tingan . Faol zoti bor – o‘zini olib qochdi . O‘z-o‘ziga go‘r kovladi. Partaktivlarni o‘ziga chorladi . O‘zidan chiqarib , to‘rtta she`r yozolmagan zot... qanday qilib qayta quradi? O‘z oyog‘i bilan keldi !. Bu darvoza o‘z oti o‘zi bilan ijroqo‘m darvozasi bo‘ladi. O‘zingizdan qolar gap yo‘q. FBlar ko‘lami boshqa badiiy matnlar hisobiga yana kengayishi mumkin. O‘z- o‘zidan ayonki, FBlar emotsional-ekspressiv vosita sifatida tilda alohida mavqega ega. O‘zlik olmoshining emotsional-ekspressiv ma`no anglatish xususiyati shular bilangina chegaralanib qolmaydi. Badiiy matnlarda ular yana boshqa modal munosabatlarni ifoda etishda ishtirok etganligini ko‘ramiz: Qanaqa odamsiz, o‘zi ? Siz qaysi jamiyatda yashayapsiz, o‘zi ? Men tushunmayapman, o‘zi , nima gap? - Picha tiyilsang-chi, qanaqa bolasan, o‘zi ? Onangni ichida qanaqa yotgansan, o‘zi ? – deya jerkidi (T.Murod). YAqin olish ottenkasini beradi: -Kim bo‘lardingiz, o‘zimiz ni Botir Qushchi-da, -dedi (T.Murod). Ma`noni farqlash uchun xizmat qiladi: Ota o‘z o‘g‘li ni bir zog‘ora nonga almashdi. Ona o‘z qizi ni bir hovuch kepakka almashdi (T.Murod) gaplaridan o‘g‘il va qizning kimga tegishli ekanligini payqash o‘z olmoshisiz qiyin bo‘lishi mumkin. Og‘zaki nutqda u ishtirok etgan o‘zidan ko‘rmoq iborasi tez-tez ishlatiladi: Kimda-kim meni Botir firqa demas ekan, o‘zidan ko‘rsin ! (T.Murod) .

U rasmiy uslubdagi ayrim birikmalar tarkibida turg‘unlik kasb etgan: shaxsan o‘zim, o‘z arizasi bilan kabi: Uka, shaxsan men o‘zim sizni kommunistik partiya safiga qabul qildim. Botir firqa o‘z arizasi bilan ... pensiyaga jo‘nadi (T.Murod). Ayrim ijodkorlar tomonidan yaratiladigan yoki qayta ishlangan iboralar tarkibida ham o‘zak so‘z sifatida qatnashadi: Gap... o‘zgacha to‘n kiydi . O‘zimga en bo‘lolmayman , sizga qanday bo‘y bo‘laman? – deya o‘ksindi Botir firqa (T.Murod). Ozg‘aki nutqda ko‘rsatish olmoshi bu va bir so‘zi ifodalaydigan noaniqlik, mavhumlik ma`nosini yana ham chuqurlashtiradi: Bu o‘zi bir ... eskilik sarqiti bo‘lsa, nimasini ayaydi? – dedi Botir firqa (T.Murod). Ayrim manbalarda o‘z so‘zi adabiy tilda, shu bilan birga, barcha funktsional uslublarda odatda yo bosh kelishikda yoki egalik qo‘shimchasini olgan holda qo‘llaniladi. Kelishik qo‘shimchalari esa egalik qo‘shimchasidan keyin qo‘shiladi, deyiladi. 16 Ammo poetik asarlarda she`riy talabga ko‘ra egalik qo‘shimchasini olmasdan yoki umuman belgisiz qo‘llanilishi mumkin: Asrim samolarda yoqolding chiroq, / YUlduz qilib otding samoga o‘zni (A.Oripov. Uyqu). Bu tuyg‘u ayondir – na qilsa endi / Olovdek tashlanar ko‘zga o‘z odam (E.Vohidov. Vatan sog‘inchi). Poetik matn xususiyatlari jihatdan olmoshning bu tarzda qo‘llinilishi me`riy holat sanaladi. A.G‘ulomov «O‘zbek tilida aniqlovchilar» asarida ba`zan «o‘z» olmoshi bo‘lmaganda ma`noda aniqlik bo‘lmasligini, bunday o‘rinlarda o‘z aruriy aniqlovchi bo‘lishligini ta`kidlab, fikrini Solihni yoshligida ko‘rgan misoli bilan asoslab bergan edi. Uning fikricha, bunday holatda ikki xil ma`no anglashiladi: a) Rahim o‘zi yosh bo‘lgan chog‘da Solihni ko‘rgan ( Rahim yosh bo‘lgan ) lik va b) Rahim Solihni uning yoshlik chog‘ida ko‘rgan ( Solih yosh bo‘lgan ) lik. «Bunday o‘rinlarda «o‘z» keltirish bilan ma`no aniq bo‘ladi: Rahim Solihni o‘z yoshligida ko‘rgan ». 16 Турсунов У., Мухторов Ж., Раhматуллаев Ш. Hозирги o‘збек адабий тили. – Т., 1965, 50-б.

Bundan tashqari A.G‘ulomov bu olmoshning eng ko‘p qo‘llanishi kishilik olmoshi bilan bo‘lishligini ham ko‘rsatib bergan edi: 1. Men o‘zim 1. Biz o‘zimiz 2. Sen o‘zing 2. Siz o‘zingiz 3. U o‘zi 3. Ular o‘zi (o‘zlari) kabi. «O‘z» aslda «jon» ma`nosidagi otdir (DLT, III,96- ozim-zanim). 17 An`anaviy tilshunoslikda belgilash olmoshi nomi bilan atalib kelinayotgan olmoshlar o‘zbek tilida salmoqli o‘rinni egallaydi va ularni ikki guruhga bo‘lib o‘rganish bu birliklarning lingvisitik tabiatini aniqroq tasavvur qilishga ko‘maklashadi. SHuning uchun ham «O‘zbek tili grammatikasi»da ular jamlovchi ( hamma, bari, jami, barcha, butun, yalpi ) va ayiruvchi, ta`kidlovchi, ajratuvchi olmoshlarga ( har+olmosh /kim, nima, narsa, qanaqa, qanday, qaysi, qancha, qachon/, har+son /bir, biri, ikkovi/) bo‘lib tahlil etilgan. 18 Bu olmoshlarning birinchi qismi jamlikni ifodalash xususiyati bilan bir- biriga yaqin turadi va shu bois o‘zaro sinonimik munosabatga kirishishi mumkin. Masalan: hamma-barcha: Hammani malakali meditsina bilan ta`minlash qiyin. ... hammaning diqqat markazida turibdi (T.Murod) - Barchani malakali meditsina bilan ta`minlash qiyin. ... barchaning diqqat markazida turibdi.; Barcha chapak chalib yubordi. Bildi-yu... O‘zbekistonni barcha kattalariga xos bahonani qo‘lladi (T.Murod) - Hamma chapak chalib yubordi. Bildi-yu... O‘zbekistonni hamma kattalariga xos bahonani qo‘lladi.. Hammamiz uchun hurmatli va aziz... ( T.Murod) - Barchamiz uchun hurmatli va aziz... Hamma va barcha olmoshlari taqqoslanganda, hamma barcha uslublarga barvarligi, barcha ning esa kitobiy-rasmiy uslubga moyilligi ma`lum bo‘ladi. Qiyos uchun: Barchangizni muborak Ramozon bilan muborakbod etaman - Hammangizni muborak Ramozon bilan muborakbod etaman. Ushbu gapdagi olmoshlarga bari ni ham sinonim sifatida qo‘llash mumkin. Ammo, gapdagi tantanavor ohang yo‘qoladi va u jo‘n ifodaga aylanadi. Bari dialektal xususiyati, 17 Аййуб G‘улом. O‘збек тилида аниqловчилар. O‘збек тили илмий грамматикаси учун материаллар, I серия. – Тошкент: O‘зФАН нашриёти, 1941. 18 O‘збек тили грамматикаси, I том, 353-356-бетлар.

jumladan je-lanuvch shevaga xosligi bilan xarakterlanadi. Olmoshning bu ko‘rinishiga badiiy matnlarda ham duch kelinadi: Bari o‘ylab qoldi. Birdan... bari xarob bo‘ldi. Bari sarob bo‘ldi. Bariyam o‘lim-da, bariyam go‘rga kiradi-da? (T.Murod). Hamma va barcha olmoshlari o‘rtasida sinonimik munosabat yaqqol sezilib turgan bo‘lsa-da, stilistik jihatdan ular bir xil emas. «O‘zbek tili stilistikasi» asarida bu holat quyidagi misol bilan asoslangan: hovlining barchasiga gul ekdim 19 – hovlining hammasiga gul ekdim. YAlpi mahsulotning uchdan ikki qismi xususiy sektorga to‘g‘ri keladi - Jami mahsulotning uchdan ikki qismi xususiy sektorga to‘g‘ri keladi - Hamma mahsulotning uchdan ikki qismi xususiy sektorga to‘g‘ri keladi – Barcha mahsulotning uchdan ikki qismi xususiy sektorga to‘g‘ri keladi.. Hatto Umumiy mahsulotning uchdan ikki qismi xususiy sektorga to‘g‘ri keladi, Bor mahsulotning uchdan ikki qismi xususiy sektorga to‘g‘ri keladi deyish ham mumkin. Ammo bu sinonimik munosabat hamma holatlarda ham davom etavermaydi. Masalan, Pol’shada jami 144 kishi sovuqqa dosh berolmay hayotdan ko‘z yumgan («Zarafshon») va Tarixchi Aruzi Samarqandiy qoldirgan ma`lumotga ko‘ra, adabiyotdan to‘la xabardor bo‘lish uchun har bir kishi yigitlik davrida o‘tmish shoirlardan yigirma ming bayt, zamondosh shoirlardan o‘n ming bayt, jami o‘ttiz ming baytni yoddan bilishi kerak bo‘lgan («Zarafshon») gaplaridagi jami olmoshiga nisbatan ularning birontasini sinonim sifatida qo‘llab bo‘lmaydi. Jamlangan raqamning aniq ko‘rsatilayotgani bunga xalaqit beradi. Uning o‘rnida faqat hammasi bo‘lib birikmasini qo‘llash mumkin bo‘ladi. Ushbu guruhdagi butun olmoshiga hamisha sinonim so‘z topilavermaydi. Biz, shonli sovet xalqi, xalqaro xotin-qizlar bayrami 8 martni butun xalqimiz, jonajon kommunistik partiyamiz, mehnatkash kolxozchi dehqonlarimiz, qahramon ishchilar sinfimiz, qo‘yingki, jamiki shonli sovet ziyolilarimiz KPSS XX s`ezdi tarixiy qarorlarini ulkan g‘ayrat-shijoat bilan turmushga tadbiq etmoqda bo‘lgan bir vaziyatda keng bayram qilmoqdamiz (T.Murod) gapidagi butun ni barcha 19 O‘збек тили стилистикаси. – Т.: O‘qитувчи, 1983, 127-б.

bilan almashtirish mumkin bo‘lgani holda, Butun tumanda shunday, – dedi kattalar. – Biz yuqoriga xabar berdik yordam beramiz, dedi. Nasib bo‘lsa, bu chinorlar butun tumanga soya beradi! (T.Murod) misolida bu vazifani amalga oshirib bo‘lmaydi. CHunki butun ishlatilganda bir tuman hududi, barcha deyilganda bir necha tuman hududi anglashiladi. SHunday ekan, ular stilistik jihatdan bir xil darajada emas. Balgilash olmoshining ikkinchi guruhini har+boshqa bir olmosh yoki har+son shaklidagi birikmalar tashkil qiladi: har kim, har nima, har narsa, har qanaqa, har qanday, har qaysi, har qancha, har qachon; har bir, har biri, har ikkovi va boshqalar. Jumladan, har qancha : Ozod SHarq xotin-qizlari har qancha faxrlansalar arziydi; har tugul: Hartugul , bir ilmoqli gap otib ko‘ray. hardamxayollar bo‘lishi mumkin emas (T.Murod); har qanday: Okean bilan tutashmaydigan, okean suvi tushib turmaydigan har qanday suv – qurish xavfi ostida bo‘ladi; har narsa: O‘ziga bino qo‘yish, o‘ta tajanglik, o‘ta ta`sirchanlik, har narsani ko‘ngliga olish... ruhiy kasallik simptomlari; har kim: O‘rtoq Rajabov, har kimni o‘zi biladi; harqalay: Anavi ko‘ngurador darvozali uy — mening ham uyim! Kuyovman... Har qalay ! Harqalay, Dimaning qo‘li uzun! (T.Murod); har ikki: CHunki o‘rtoq Lenin bundan oldin ikki marta qo‘zg‘olon uyushtirib, har ikki qo‘zg‘olonni-da xarob etib edi (T.Murod) kabi . Belgilash olmoshlarining bu ko‘rinishlari funktsional uslublarda turli darajada qo‘llaniladi. Masalan, har kim, har nima, har narsa, har qanday, har qaysi, har qancha, har qachon; har bir, har biri kabi ko‘rinishlari uslubiy jihatdan neytral, har ikkovi, har uchovi kabilar og‘zaki nutqqa xos bo‘lsa, har qanaqa, har ikki, har uch... singarilar kitobiy mazmunga egadir. Har ne, har nechuk esa badiiy matnlarga xoslangan: Quldan jabr ko‘rdi elda kattalar, / Davlat shunda, har ne desa ixtiyor. Maslahat deb o‘zing xafa bo‘lasan, / Har na gapni, shohim, o‘zing bilasan (Alpomish). – Har nechuk bu dargohdan olib ketmoq darkor,–Qalandar boshidagi kulohini to‘g‘rilab, bir daqiqa o‘ylanib turdi (O.YOqubov). Belgilash olmoshlaridagi uslubiy xoslanish ko‘pincha komponentdagi ikkinchi so‘zning ma`nosi va uslubiy xoslanishiga bog‘liq. Masalan, har jihatdan

deyilganda har ning o‘zi bu belgini ko‘rsata olmaydi. Rasmiy uslubga xoslanishni jihat so‘zi belgilab beradi. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, bu birikma tarkibidagi har bir a`zoning, garchi ular grammatik jihatdan bir vazifani ado etsa-da, o‘z semantik-stilistik ahamiyati bor. Birikmaning ikkinchi komponenti bo‘lgan so‘z olmoshlik vazifasini bajarsa, birinchi komponent – har semantik-stilistik ottenkaga ega. Bu turdagi olmoshlarning semantik-stilistik imkoniyatlarini aniqlash maqsadida Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li tomonidan aytilgan «Alpomish» dostoni matniga murojaat qilamiz. Asarda tarkibida har so‘zi kelgan olmoshlar chastotasi yuqori ekanligi ma`lum bo‘ladi. Matnda har kim, har qaysi, har na, har kimsa, har qanday olmoshlari ko‘p qo‘llangan. Bundan tashqari zamonni ( har dam, har zamon, har kecha, har kun, har mahal, har oy, har oqshom ), makonni ( har dara, har yoq, har yon, har ko‘cha, har taraf, har yurtlarda, har o‘lka ), inson va unga tegishli a`zolar, narsa-hodisalarni ( har alp, har bilak, har xayol, har elga, har yag‘rini, har g‘arib ) ko‘rsatishda va boshqa so‘z va tushunchalarning ma`nosiga qo‘shimcha ottenkalar berishda ( har alvon, har bayroq, har bir, har bozor, har ko‘rganda, har ko‘chganda, har otlar, har talab, har tola, har qubba ) ishtirok etganligi har tarkibli olmoshning qo‘llanish ko‘lami o‘zbek tilida nihoyatda keng ekanligidan dalolat beradi. Aslida har olmoshi boshqa bir so‘zga tasodifan bog‘lanib qolgan emas. Ularning o‘rtasida har tarkibli olmoshning ikkinchi komponenti ham bo‘lgan, ammo elliptik jarayon yuz berib, uning vazifasini ham har so‘zi o‘z zimmasiga olgan: So‘z eshitgin mening aytgan tilimdan, achchiqlansam har ish kelar qo‘limdan (Alpomish) - So‘z eshitgin mening aytgan tilimdan, achchiqlansam har qanday ish kelar qo‘limdan kabi. Og‘zaki nutqda gapdagi ayrim bo‘laklarning tushib qolishining mazmunga putur etkazmasligi xalq og‘zaki ijodiga ham o‘tgan. SHuning uchun ham Har yurtlarda musofir bo‘p yurayik, Bizlar senga xizmatkor bo‘p turayik (Alpomish). Har tandir yopishingda bittadan kulcha berib kelasan, tushundingmi? (T.Murod) kabi parchalardagi elliptik holatlarning mazmunini anglash ham qiyin kechmaydi.

Har so‘zining olmosh sifatida mustaqil ishlatila boshlashi uning keng ko‘lamda qo‘llanilishiga, yangi ma`no ottenkalarni ifodalashga imkoniyat yaratgan. Bu keng ko‘lamlilik uning asosan og‘zaki uslub uchun xoslanganligi bilan izohlanadi. SHuning uchun ham uning eng yaxshi namunalari bo‘lgan dostonlar tilida bu olmoshning semantik-stilistik ma`nolari ham turlichadir. Ushbu ma`nolarning ko‘zga ko‘rinarlisi sifatida uning yordamida belgining me`yordan ortiqligi ko‘rsatilishi, mubolag‘aning yuzaga kelishini e`tirof etish lozim. Jumladan, «Alpomish» matnida shunday mubolag‘alar mavjud: shunda o‘lan kechasi bo‘ldi, har qizlar kelayotir, orig‘i echkiday dirkillab, semizi irkillab; ko‘lni yoqalab bora berdi, qarasa, oq chodir, ko‘k chodir, zangori chodirlar tikib, yilqi boqadiganlarning ustidan qaraydigan, to‘qson to‘qaydagi yilqining ustidan xabar oladigan har qullar yotir aymashib, bir xillari yonboshlab, bir xillari do‘staman bo‘lib yotibdi. Alpomish chodirda o‘tirib edi, shunday qaradi, har qalmoqlar kelayapti: kallasi kapaday, tanasi tepaday, butlari selanglab otning ostiga aymashib ketgan. Har qanday yo‘l, har yo‘l birikmalariga sinonim bo‘ladigan har bop ning tilimizda qo‘llanilishi chegaralanib qolgan. Uni O‘ynashmagin arbob bilan, arbob urar har bop bilan degan maqoldan tashqari boshqa o‘rinlarda deyarlik qo‘llamaymiz. Ammo xalq og‘zaki ijodi namunalarida u saqlanib qolinganligi ma`lum bo‘ladi: Har bop bilan o‘yay ikki ko‘zini, / O‘lja qilib ketay ulu qizini (Alpomish) . Har tarkibli olmoshning faolligi sinonimiya uchun ham sharoit yaratadi: har xizmat - qanday xizmat: xizmatkor-da, shoh amrini tutadi, har xizmat buyursa bular ketadi - xizmatkor-da, shoh amrini tutadi, qanday xizmat buyursa bular ketadi (Alpomish); har gap – ne gap: Har gap bo‘lsa taqdirimdan ko‘rarman, har zamonda, bolam, seni ko‘rarman - Ne gap bo‘lsa taqdirimdan ko‘rarman, har zamonda, bolam, seni ko‘rarman , har so‘z – hamma so‘z: har so‘zimni ola berding qiyoma, qo‘lingdan kelganin qilgin, ayama - hamma so‘zimni ola berding qiyoma, qo‘lingdan kelganin qilgin, ayama; har – -lar: SHul vaqtlarda Barchin ham barkamol, bo‘yi etgan, har yag‘rini o‘n besh qarich keladi - SHul vaqtlarda

Barchin ham barkamol, bo‘yi etgan, yag‘rinlari o‘n besh qarich keladi . Har olmoshining ham boshqa, ham ko‘plik ma`nosini berishi mana bu misolda yaqqol seziladi: Har shaharman shul shaharda yuraman, Toychixonning mamlakatin ko‘raman. Mana bu gapda har olmoshi bo‘lar bo‘lmas, turli, xilma-xil ma`nolarini beradi: Bir nechasi aytdi: —Juda haddili zug‘umi zo‘r o‘zbak-da, Ko‘kaldoshdan hayiqmadi, tilini tortmay gapirdi, so‘nggi navbatda Qorajon ora tushdi, bo‘lmasa, Ko‘kaldoshni bir yoqlik qilar edi, xili ish boshlab turar edi, — deb har qaysisi har so‘zni gapirib yotdi. Har nima olmoshining juda oz miqdordagi ulush ma`nosini berishi o‘zbek og‘zaki nutqining o‘ziga xos xususiyatidir: Hali yil erta, tari- tarmoq eksang ham ovqatligingni olib qolasan; bu yilgi beradigan har nima - podsholik chiqimdan ham o‘tdim, — dedi. « Har nima olganimiz o‘zimizga bechiqim tegadigan bo‘ldi», — deb yuribdi. Bundan tashqari belgilash olmoshlari ma`lum semantik ma`no ottenkalarining yuzaga kelishiga ham sabab bo‘ladi. Maslalan, sanash ottenkasining: Men har yili olti million tonnalab «oq oltin» terib berdim, olti million! Ming afsuslar bo‘lsinki, ular har qadamda uchrab turadi, har daqiqada uchrab turadi! (T.Murod); ajratib ko‘rsatish ottenkasining: Har bir xonani alohida qarab ko‘rdi (T.Murod); noaniqlik ottenkasining: Rahbarlar ham har xil bo‘ladi (T.Murod); salbiy ottenkaning: Qizillardan har balo keladi (T.Murod); ehtimollikning: — Harqalay-da ! Turmushda nimalar bo‘lmaydi va hokazolar. Tabiatida belgi xususiyatni alohida ta`kidlab, ajratib ko‘rsatish bo‘lgan ushbu olmoshlarning xalq og‘zaki ijodi namunalaridagi ko‘rinishlari ularning oliy darajadagi stilistik imkoniyatlaridir. Bo‘lishsizlik olmoshlarining gap mazmunining shakllanishiga ta`siri nihoyatda kuchli va o‘ziga xos. U gapdagi nimanidir inkor etadi. «So‘roq olmoshlari hech so‘zi bilan birikib kelganda so‘roq olmoshlarining ma`nosi o‘zgarib, shaxs ( hech kim ), predmet ( hech nima ), miqdor ( hech qachon ), belgi ( hech qanday, hech qaysi )ga nisbatan inkorni ifodalovchi so‘zlar hosil qilinadi», deyiladi «O‘zbek tili grammatikasi»da. 20 20 O‘збек тили грамматикаси, I том, 357-б.

Funktsional jihatdan olib qaralgan esa biror bir uslubga xoslik yarq etib ko‘zga tashlanmaydi. Faqat hech kim, hech qachon, hech qaysi, hech bir olmoshlariga rasmiy va ilmiy uslublarda deyarli murojaat qilinmaydi, qaer olmoshi esa huquq-tartibotga oid hujjatlarda qo‘llaniladi ( hech qaerda ishlamaydi kabi). Hech bir olmoshi matnlarda hech qanday, hech kim, hech qaysi olmoshlari bilan sinonimik munosabatga kirishishi mumkin: hech bir – hech qanday : Boshidagi toj, tagidagi taxt ilmi funun uchun darkor ekanini tushunmaganida, bu sovuq koshonani, gunohi azimga botib qolgan bu haram, shon-shuhrat va mansab ishqida hech bir razolatdan toymagan bu amirlar, sarkoru saroybonlar, xurofot va taassub botqog‘iga botgan din peshvolaridan yuz o‘girib, suyukli talabalari orasiga, ma`rifat dargohiga ketmas erdimi? (O.YOqubov). Ammo ushbu gapdagi bir so‘zi qanday ga nisbatan fikrni biroz silliq ifoda etmoqda. Hech bir - hech kim sinonimiyasida ham aynan shu farqni ko‘ramiz: O‘g‘liga bo‘lgan bu hurmat- ehtirom tufayli otasi Xoja Salohiddin zargar "tarxon" nomini oldi, Mirzo Ulug‘bek unga savdo ahlidan hech biri ga bermagan imtiyozlarni berdi, hatto tamg‘adan ham ozod qildi (O.YOqubov). Undan ko‘ra qaysi olmoshi ko‘proq mos keladi - O‘g‘liga bo‘lgan bu hurmat-ehtirom tufayli otasi Xoja Salohiddin zargar "tarxon" nomini oldi, Mirzo Ulug‘bek unga savdo ahlidan hech qaysi ga bermagan imtiyozlarni berdi, hatto tamg‘adan ham ozod qildi. Mana bu gapda hech bir – hech qaysi olmoshlari sinonimiyasi to‘la mos keladi: Ha, bolam, halloqi olam hech bir bandasi ning gunohini kechmaydur (O.YOqubov). Hech kim olmoshi bajarilmagan harakatning egasi to‘g‘risida tugallangan axborot beradi: Tepasiga ipak popildiriqlar taqilgan kimxob soyabonning pardalari tushirilgan, hech kim ko‘rinmas, faqat parda chetini ushlagan zaifaning oppoq qo‘li ko‘rinar, zumrad ko‘zli qo‘sh uzuk taqilgan nozik barmoqlar go‘yo nimanidir timirskilaganday titrar edi... (O.YOqubov). Bu olmoshli birikma orasiga bir so‘zining qo‘shilishi esa bu fikrni yana ham qat`iylashtiradi: Nechun hamma davri davron, hamma davlat va hamma shoh va fotihlarning tarixini besh qo‘liday biladigan bu zukko donishmand toj va hokimiyat hech bir kimsa ga vafo qilmaganini tushunmadi (O.YOqubov) kabi.

Qani bir odam so‘rasa! Dalada bir inson ko‘rinmaydi-ya! Tarzidagi gaplarda bir odam, bir inson kabi jumlalar hech kim ga sinonim bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, hech kim ning sinonimik imkoniyatlari kam. Funktsional jihatdan olib qaraganda ham ularda chegaralanish sezilmaydi. Faqat uning hech kimsa singari variantida so‘zlashuv va badiiy uslubga moyillik mavjud. Hech nima so‘zlashuv uslubida faol. CHunki u ko‘proq og‘zaki nutqda predmet yoki voqea-hodisaga nisbatan inkorni ifoda etadi: Kayqubod aytdi: — Beradigan hech nimam qolmadi (Alpomish). Hech nima bo‘lmasa, odamlarning ko‘rpasini sotdirib olasanmi? — dedi (Alpomish). Sinonimiya hech narsa – hech nima olmoshlari o‘rtasida kuzatiladi: Qalandar esa, hech narsa ga parvo qilmay tobora jadallab borardi (O.YOqubov). Taxt azmida hech narsa dan tap tortmagan bu ko‘rnamak o‘z padarining joniga qasd qilmoq niyatida emasmu? (O.YOqubov). Ammo bu sinonimiyada hech nima olmoshining ifoda kuchi hech narsa ga nisbatan past darajadadir. SHu nuqtai nazardan «Alpomish»dagi mana bu gapda u maqsadga muvofiq qo‘llangan: Bu sarkaga ko‘p ishqiboz bo‘ladi, Hech nima deyolmay qizlar jo‘nadi . Qat`iyat, keskinlik kabi ottenkalar nazarda tutilganda hech narsa ni qo‘llash maqsadga muvofiq: Bundan tashqari kimdir shved modeli qotib qolgan va yakunlangan narsa, shvedlar endi hech narsa qilmay yashayverishlari mumkin deb o‘ylaydi. Amalda esa bunday emas (R.Valijonov. Menejment asoslari). Hech qanday olmoshi ham barcha funktsional uslublar uchun neytral: Hech qanday ovoz ham eshitilmadimi? (O‘.Xoshimov). Hech qanday shikoyat tushmadi (O‘.Xoshimov). Ammo uning predmet belgisiga nisbatan inkorni ifodalashi belgining aniqligini talab etiladigan ilmiy uslubda qo‘l keladi. SHuning uchun ham uni ilmiy matnlarda tez-tez uchratish mumkin: Tirik hujayrada hujayra shirasi hech qanday ichki tuzilishga ega emas, optik jihatdan bo‘sh hisoblanadi (S.Mustafaev). Har qanday faoliyatning intellektual tarkiblari jismoniy elementlardan ustun turgan sharoitda odamlarni nafaqat qo‘li bilan balki aqli bilan ishlashga majbur etish hech qanday ma`muriy buyruqbozlik vositalari bilan insonni o‘zi xohlamasa ijodiy fikrlashga va harakat qilishga majbur qilishi mum kin

emas (R.Valijonov). Boshqarishning yangi nazariyasi yuqori darajada inson manfaatlariga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak, chunki eski nazariyalar inson bilan hech qanday hisob-kitob qilishni istamagan (R.Valijonov) singari. SHu olmosh mazmuniga mos keladigan hech qanaqa birligida kitobiylik ottenkasi ustunlik qiladi: Men hech qanaqa musulmonchilik-pusulmonchilikni bilmayman! — YOvuz Ruhning boshi soat kapgiridek likilladi (O‘.Xoshimov). Hech qaysi olmoshi og‘zaki nutqda ko‘p qo‘llaniladi: Qorajon mahramlariga aytdi: — Bir nechang jahonni sayl etib yurgan, bir nechang ro‘zg‘or ko‘rgan, bir nechang jahongashta ham bo‘lgan, biz o‘zbakka kuyov bo‘ldik, o‘zbaki rasm qilib borayik, o‘zbakning kuyovi ne tartib bo‘ladi ekan, hech qaysing ko‘ribmiding? (Alpomish). Ushbu gapda u bironta so‘zi Bilan sinonim bo‘lgan: Bir nechang jahonni sayl etib yurgan, bir nechang ro‘zg‘or ko‘rgan, bir nechang jahongashta ham bo‘lgan, biz o‘zbakka kuyov bo‘ldik, o‘zbaki rasm qilib borayik, o‘zbakning kuyovi ne tartib bo‘ladi ekan, birontang ko‘ribmiding? Bundan tashqari u matnlarda hech bir, hech kim olmoshlariga sinonim bo‘lishi mumkin: Alqissa, podshoning oldidagi umarolari, mahram, yasovil, o‘gachi shig‘ovul, darbon, bakovul, asabador tug‘dor, qozi, muhrdor – hech qaysisi shahzodaga sovuq shamoli ravo ko‘rmay, nima qilarini bilmay, shahzodani tilab ololmay, shohiga bir gapni ma`qul qilolmay, lol bo‘lib turib edi, podsho maslahat so‘rab aytdi (Kuntug‘mish) . Ag‘darib, dumalatib ko‘rdi, hech qaysisi hech narsa bilmadi (Oysuluv). YOki Qalmoqning aytgani sira bo‘lmadi, Otgan o‘qi hech bir go‘r ga bormadi. «Bu ikkovi er-xotin bo‘lsin, Hakimbek bilan hech bir kishi barobar bo‘lolmasin, omin ollohu akbar», — deb fotihani betiga tortdi (Alpomish) . Hech qachon olmoshining, xuddi hech qanaqa olmoshida kuzatilgani kabi gapdagi ishtiroki birmuncha mustaqildir: e htimol, endi hech qachon o‘zing suygan cheksiz koinotni, tunlarda milt-milt yongan sirli yulduzlarni ko‘rmassen? (O.YOqubov). U gapdan olib tashlangani bilan mazmun o‘zgarmaydi, ammo qat`iyat, keskinlik ohangi yo‘qoladi. Darhaqiqat, bu olmoshning stilistik qiymati ham ana shunda. Ushbu olmosh tarkibidagi qachon o‘rnida mahal, vaqt so‘zlari ham qo‘llanilishi mumkin: ehtimol, endi hech vaqt o‘zing suygan cheksiz koinotni,

tunlarda milt-milt yongan sirli yulduzlarni ko‘rmassen? - ehtimol, endi hech mahal o‘zing suygan cheksiz koinotni, tunlarda milt-milt yongan sirli yulduzlarni ko‘rmassen? Ammo, anglashimizcha, bu ikki so‘z qachon dagi keskinlik va qat`iyatni bera olmaydi. Faqat matnga ana shu talablar qo‘yilmagan paytlarda bu almashinishlar o‘rinli bo‘ladi: Azbarxo‘ja aytdi: - YOril-e, bachchag‘arlar, lof debdi, nainki Quhiqof bo‘lsa, hech vaqtda odamning yuzi ham qorong‘i kechani yorug‘ qiladimi? (Kuntug‘mish) kabi. Mana bu misollarda qachon ning vaqt, mahal, zamon kabi so‘zlarga aloqasi juda zaifdir: Xayolingga shunday gaplar kelama, / Hech zamonda qalmoq do‘stlik qilama?! Hech zamonda shunday ishni qilami, / Hayvonzodga shunday azob berami (Alpomish). Hech qaer olmoshi so‘zlashuv uslubida mahsuldor qo‘llaniladi. Birikmaning ikkinchi qismi qaer – qaysi er, qay er ning qisqargan shaklidir. SHuning uchun uning o‘rnida bemalol hech er jumlasini qo‘llayverish mumkin: Qosh qorayib qolgan, yaqindagi masjiddan azon aytgan muazzinning mungli nidoga o‘xshash ovozi quloqqa chalinar, lekin hovli va o‘ylar zim-ziyo, hech qaerda milt ettan chiroq yo‘q, faqat kashta tikish uchun sham yoqqan Xurshida bonuning xonasigina yorug‘ edi (O.YOqubov) - Qosh qorayib qolgan, yaqindagi masjiddan azon aytgan muazzinning mungli nidoga o‘xshash ovozi quloqqa chalinar, lekin hovli va o‘ylar zim-ziyo, hech erda milt ettan chiroq yo‘q, faqat kashta tikish uchun sham yoqqan Xurshida bonuning xonasigina yorug‘ edi. Bu holi bilan... hech qaerga sig‘mas edi! (T.Murod) - Bu holi bilan... hech erga sig‘mas edi! Misollar qiyoslangan hech qaer dagi qay hatto ortiqchadek tuyuladi. Hech so‘zi qancha olmoshi bilan birikib, bo‘lishsizlik olmoshi hech qancha hosil bo‘ladi. Ammo u boshqa bo‘lishsizlik olmoshlariga nisbatan kam qo‘llaniladi: - Ha, shonli kommunistik partiyamiz XX s`ezdidan keyin hali hech qancha vaqt o‘tganicha yo‘q (T.Murod). Matnlarda hech so‘zining boshqa birliklarga bog‘lanib bo‘lishsizlik ma`nolarini yuzaga keltirganligining ham guvohi bo‘lamiz. Masalan, «Alpomish»da gap tarkibida hech yoqqa, hech zulm qilmaslik, hech idishda qolmaslik, hech kishi, hech odamni ko‘rmaslik, hech sazo chiqmaslik kabi jumlalar

uchraydi: Hech yoq qa chiqmasang, to‘g‘ri borasan, Boysarining baxmal uyin ko‘rasan. Qanday ekan bir hangama qilayin, Hech zulm qilmayman, borib kelayin. Hech idishda qimizdan nishon qolmadi, Suvsagan deb bo‘lar parvoy qilmadi, Zindonni aynalgan g‘oyibning qushi, So‘rog‘imni bilmas mening hech kishi .CHarchab edi, sira parvo qilmadi, Pisib yotir, hech odamni ko‘rmadi. Bu so‘zni eshitib, turgan xaloyiqlardan hech sazo chiqmadi kabi. Aslida bu birikmalar hech haysi yoqqa, hech qachon zulm qilmaslik, hech qaysi idishda qolmaslik, hech bir kishi, hech qanday odamni ko‘rmaslik, hech bir sazo chiqmaslik kabi ko‘rinishda bo‘lishi lozim edi. Ammo o‘zbek tili yashash qonunlariga muvofiq matnlarda, elliptik holat yuz berib, qisqarish sodir bo‘lmoqda va olmosh tarkibidagi so‘roq olmoshlari yoki bir so‘zi tushib qolib, uning vazifasini hech so‘zi o‘z zimmasiga olmoqda. Tilimizda bu holat asta sekin me`yoriy tusga kirishi mumkin. Gumon olmoshlari o‘zbek tilida bir necha yo‘llar bilan, jumladan alla e lementiga so‘roq olmoshlarining, so‘roq olmoshlariga –dir qo‘shimchasining qo‘shilishi va birov, ba`zan so‘zlari yordamida hosil qilinadi. Alla +so‘roq olmoshi birikuvidan hosil qilingan gumon olmoshlari quyidagilar: allavaqt, allakim, allamahal, allanarsa, allanega, allanecha, allanechuk, allanima, allapalla, allaqayoq, allaqaer, allaqaysi, allaqanday, allaqancha, allaqachon kabi . So‘roq olmolariga –dir qo‘shilib quyidagi olmoshlar yasalgan: kimdir, nimadir, negadir, nechukdir, qayoqqadir, qaergadir, qaysidir, qandaydir, qanchadir, qachondir singari . Gumon, mavhumlik, noaniqlik va taxmin kabi ma`nolarni ifoda etadigan bu olmoshlarning son jihatdan ko‘pligi ularning uslublararo xoslanishi va o‘zaro sinonimik munosabatga kirishi uchun imkoniyat yaratadi. Bu olmoshlarning birinchi guruhidgi allavaqt, allamahal olmoshlari nutqda kamdan kam qo‘llaniladi va ular o‘zaro sinonim sanaladi: Allavaqtgacha uxlamasdan suhbatlashib o‘tirishdi - Allamahalgacha uxlamasdan suhbatlashib o‘tirishdi kabi . Lekin negadir allamahalgacha g‘or tevaragida qalang‘i- qasang‘ilarning sharpasi tinmadi (O.YOqubov). SHuningdek, allanarsa,

allanega, allanecha singari olmoshlarning qo‘llanish chastotasi ham ozchilikni tashkil etadi. Allakim olmoshi so‘zlashuv nutqida ko‘proq qo‘llaniladi: O‘sha kecha bolalar yotgan tomonda allakim tuni bilan quv-quv yo‘talib chiqdi. Bir mahal allakim elkamga turtgandek bo‘ldi. (O‘.Xoshimov). Unga ko‘plik ko‘rsatkichi -lar qo‘shilishi natijasida obrazli qiyoslash hosil qilinadi: — Voy o‘lmasam, bu qanaqa yurish kuyovingizni oldida, allakimlarga o‘xshab... Boring, kostyum kiyib chiqing! (O‘.Xoshimov). Ushbu olmoshga birov olmoshi va –dir ko‘rsatkichi sinonim bo‘ladi: Xuddi birov miyamni erinmasdan parmalayotganga o‘xshaydi (O‘.Xoshimov). Qaranglar, deraza sinibdi! — dedi kimdir hayajonli qichqirib (O‘.Xoshimov). Allanechuk olmoshi badiiy uslubga, uning ham nasriy janriga xoslangan. Ammo nasriy matnlar tahlili unga bo‘lgan munosabat ijodkorlar tomonidan turlicha ekanligini ko‘rsatadi. Masalan, O‘.Xoshimov «Tushda kechgan umrlar» romanida unga 9 marta murojaat qilgan bo‘lsa, O.YOqubov «Ulug‘bek xazinasi» asarida 3 marta ishlatgan. T.Murod «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romanida esa undan bir marta ham foydalanmagan. Ayrim namunalar keltiramiz: «Dushman! Hammasi dushman! Ilonning bolasi - ilon, chayonning bolasi - chayon!..» - Soat daf`atan xayoliga kelgan gapdan ko‘nglida alam va ayni paytda allanechuk engillik tuydi. Qariya allanechuk osoyishta kuldi. — Qizim senga halaqit bermaydi, — dedi onasi allanechuk vazminlik bilan. — Xohlagan joyingni tekshiraver (O‘.Xoshimov). Ushbu olmosh noma`lumlikka munosabat jihatdan qandaydir olmoshi bilan sinonim bo‘ladi: Dimog‘imga allanechuk qadrdon is urildi (O‘.Xoshimov) . Tushunib bo‘lmaydigan vaziyatni, holatni ifodalaganda nimagadir olmoshi bilan sinonimik holatda bo‘ladi: Komissar sut bidonini qor ustiga qo‘yib, allanechuk qunishib turar, zahil yuzi o‘ychan edi (O‘.Xoshimov). Matnlarda allanechuk- qandaydir sinonimiyasi faol. Bundan tashqari bu olmosh badiiy matnlarda g‘ayriodatiylik, nome`yoriylik ma`nolarini anglatadi: Qalandar yuragi allanechuk bo‘lib, eshikni ochdi. Mirzo

Abdullatif saroybonga "chiqaver" deb imo qildi-da, ko‘ngli allanechuk bo‘lib, Ali Qushchining oldiga bordi. (O.YOqubov). Ikkilanish ma`nosini beradi: Do‘rillab eshitilgan bu tovush allanechuk tanish edi. Allanechuk huzurbaxsh kuy vujudini yoqimli siypalab o‘tdi (O‘.Xoshimov).

Allanima olmoshidan so‘zlovchi yoki yozuvchi uchun bayon jarayonida noma`lum, mavhum bo‘lgan perdmet, narsa-hodisalar anglashiladi: Hamma mung‘ayib qolgan, oppoq ro‘mol ostidagi kelin boshini quyi solib o‘tirar, egniga zarbof to‘n, boshiga do‘ppi kiygan kuyov uning qulog‘iga shivirlab, allanimani tushuntirar edi (O‘.Xoshimov) . Uning nimaga ishora qilayotgani matnda olmosh bilan yonma-yon kelgan boshqa so‘zlar ma`nosi orqali reallashadi. Masalan, Kirsam, yoshi qiriqlarga borib-bormagan, ammo ko‘zlarining tagi osilib ketgan, chakka sochlariga oq oralagan, yuzlari so‘lg‘in, tepakal odam allanima yozib o‘tiribdi (O‘.Xoshimov) gapida u orqali umumiy ma`noda xat, Allanimaga qoqilib ketdim deganda umumiy ma`noda to‘siq, YAproqlarini chang bosgan so‘ritok tagiga borib, allanimani hidladi (O‘.Xoshimov) deyilganda o‘simlik, balki gul, Xotini allanima deb pichirladi (O‘.Xoshimov) jumlasidan esa gap ma`nolari anglashiladi. Ushbu olmoshga ko‘plik ko‘rsatkichi –lar qo‘shilganda uning semantik ma`no anglatish ko‘lami yana ham kengayadi. Masalan, U og‘zi ko‘pirib, zikr orasida allanimalarni gapirar edi gapida u ham so‘zlovchining gaplarini eshitilmayotganligi, ham nima haqda gapirayotganligi noma`lumligi, ham bu gapning tinglovchiga ma`qul bo‘lmayotganligi ma`nolari anglashiladi. Bu kabi holatlar esa ushbu olmoshning matnda g‘oyatda muhim o‘rni borligini isbotlaydi. O.YOqubov olmoshning bu imkoniyatlaridan unumli foydalangan. 12 holatdan 10 tasida uning ko‘plikdagi shaklini qo‘llagan: U og‘ir hansirar, g‘uldirab allanimalarni aytar, lekin gapini tushunish qiyin edi. SHahzoda quruqshagan lablarini yaladi, peshanasini, yuzini qoplagan jimir-jimir terlarni sidirib tashlab, ko‘zlarini yumib, yana allanimalarni pichirlay boshladi (OYO) va hokazo. Bu esa allanima olmoshining badiiy adabiyotda muhim lingvostilistik unsur ekanligidan dalolat beradi.

Allanima olmoshini nimadir, nimalardir, nimanidir, nimadandir, nimalarnidir olmoshlari bilan sinonimik holatda bo‘ladi: Rasadxona qorovuli Ali Qushchini yo‘q dedi chamasi, suvoriylar amir Sulton Jondor bilan allanimani maslahatlashib, yana darvozani qoqishdi. Bir kun kechqurun Ko‘ksaroy devonida xizmat qilgan yosh mirza uyga rangi uchib, allanimadan vasvasaga tushib kirib keldi. Bir tomoni mavlonoga ham qiyin, u hibsga tushgan dastlabki kunlari qattiq yotib qoldi, kechalari olovday yonib alahlab chiqar, yomon tushlar ko‘rib uvvos tortib uyg‘onib ketar, ko‘zlariga allanimalar ko‘rinib qorong‘i burchakka tikilib olar va bir nimalar deb pichirlar edi. Lekin yoruqqa chiqmadi. U qorong‘i burchakda ivirsib nimanidir qidirar, allanimalarni pichirlab, go‘yo aqldan ozgan odamday o‘zini u yoqdan-bu yoqqa otar edi (O.YOqubov) va hokazo . Birmuncha kitobiy bo‘lgan allaqayoq olmoshi badiiy matnlarda ham kam ko‘zga tashlanadi. U qayoqdandir, qayoqdadir kabi gumon olmoshlari bilan sinonim bo‘la oladi: SHoshilib ketayotganingizda oyog‘ingiz ostida allaqayoqdan sakrab tushgan chigirtka paydo bo‘ladi (O‘.Xoshimov). Botir firqani qo‘llari belida bo‘ldi, xayollari allaqayoqlarda bo‘ldi... (T.Murod). Allaqaer olmoshining qo‘llanish ko‘lami ham unchalik keng emas. U ham nisbatan kitobiy xarakterda bo‘lib, qaerdandir, qaerdadir, qaerinidir, hatto nimasinidir olmoshlari bilan sinonimik munosabatga kirishadi: Allaqaerdan sim topib, bir uchini akkumulyatorga ulashdi-da, bir uchini «dux»ning og‘ziga tiqishdi (O‘.Xoshimov) - Qaerdandir sim topib, bir uchini akkumulyatorga ulashdi-da, bir uchini «dux»ning og‘ziga tiqishdi. Ikkovi allaqaerda rosa futbol tepgan shekilli, terga botib ketgan - Ikkovi qaerdadir rosa futbol tepgan shekilli, terga botib ketgan. Allaqaerini onamga o‘xshataman - Qaerinidir onamga o‘xshataman - Nimasinidir onamga o‘xshataman (O‘.Xoshimov). Allaqaysi olmoshi ham kitobiy mazmunda bo‘lib, qaysidir olmoshiga sinonim bo‘ladi: Allaqaysi burchakdan quloqlari shalpaygan, qo‘rquvdan ko‘zlari javdiragan olapar it chiqib keldi. Nazira esa o‘g‘li bilan kelinining ketidan hayhaylab yugurganicha allaqaysi go‘rga g‘oyib bo‘lgan edi. SHahnoza allaqaysi «Sovg‘alar magazini»dan topib kelgan tunchiroq... . (O‘.Xoshimov).

Alla e lementi bilan boshlanuvchi gumon olmoshlari orasida eng mahsuldori allaqanday bo‘lib hisoblanadi. Bu olmoshning O‘.Xoshimovning «Tushda kechgan umrlar» romanida 20 marta, O.YOqubovning «Ulug‘bek xazinasi» asarida 133 marta qo‘llinilganligi uning obrazlilikni yuzaga keltiruvchi muhim unsurlardan biri ekanligidan dalolat beradi. Lekin T.Murodning «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» asarida biron marta ham qo‘llanilmaganligi uning matndagi ishtiroki yozuvchi iindividual uslubi bilan bog‘liq bo‘lishi ham mumkinligini ko‘rsatadi. Ammo bu hol uning adabiy asarda kuchli stilistik resurs ekanligi haqida xulosa chiqarishimizga to‘siq bo‘lolmaydi. Ayrim namunalar keltirmiz: Ko‘ngli notinch davlatpanoh esa bunga allaqanday umid bog‘lar, nimanidir kutar edi (O.YOqubov) . Tun oysiz bo‘lsa ham, yulduzlar aks etgan firuza gumbazlari allaqanday ko‘kish jilo taratib, g‘alati yaltillab turardi (O.YOqubov) . Hazin kuyga o‘xshagan bu tovush go‘yo boshqa olamdan kelayotgan cheksiz nolaga o‘xshar, keksa sadalar ortidagi ulkan qabristonga, qorong‘ida haybatli ko‘ringan qubbador dahmalarga allaqanday ilohiy ruh bahsh etar, borliq sirli va mudhish tuyulardi (O.YOqubov) . Bu olmosh qo‘llanilishida ham alla - -dir sinonimiyasini kuzatamiz: SHahnoza zinalardan tushib borarkan, vujudida allaqanday loqaydlik, karaxtlik sezdi (O‘.Xoshimov) - SHahnoza zinalardan tushib borarkan, vujudida qandaydir loqaydlik, karaxtlik sezdi . Nihoyat cho‘l-biyobonning qoq o‘rtasida, bostirmaga o‘xshagan allaqanday pastak, uzun bino oldida to‘xtashdi (O‘.Xoshimov) - Nihoyat cho‘l-biyobonning qoq o‘rtasida, bostirmaga o‘xshagan qandaydir pastak, uzun bino oldida to‘xtashdi . U allaqaysi olmoshiga ham sinonim bo‘ladi: Allaqanday bir talabaning gapga qo‘shilishi Grishaning g‘ashini keltirdi (O‘.Xoshimov) - Allaqaysi bir talabaning gapga qo‘shilishi Grishaning g‘ashini keltirdi. Uning shunchaki so‘zi bilan sinonim bo‘lishi ekspressiv jihatdan e`tiborlidir: Birinchidan, u umrbod ketmon urib, er kavlab yotadigan allaqanday dehqon emas! (O‘.Xoshimov) - Birinchidan, u umrbod ketmon urib, er kavlab yotadigan shunchaki dehqon emas!

Noma`lum miqdorga ishora qiladigan allaqancha olmoshi nutqda kam qo‘llaniladi: Allaqancha bolalar yong‘oqzor chetidagi maydonda qor-bo‘ron o‘ynayotgan ekan. Akam allaqancha gazeta yig‘ib qo‘ygan ekan. (O‘.Xoshimov). Allaqachon va uning sinonimi bo‘lgan qachondir olmoshlarining boshqa gumon olmoshlaridan farqli tomoni shundaki, ularda zamonni, uzoq o‘tgan zamonni bildirish xususiyati mavjud: Kampiri bu gapni allaqachon eshitgan bo‘lsa-da, o‘zini endi eshitganga oldi. Mazkur kinoteatr allaqachon machit bo‘lganini bilsa-da, o‘zini endi bilganga oldi. U kishi allaqachon hilqatga ketdi- ku. (T.Murod). Katta yo‘l chetida qachondir uzilib ketgan tank zanjiri zanglab yotibdi (O‘.Xoshimov). Ayni paytda allaqachon voqea-hodisaning o‘tgan zamonda sodir bo‘lganligini shunchaki, yoki gumon, taxmin ottenkalari bilan emas, balki qat`iylik ottenkasi bilan ifoda etadi: Yo‘q, uning jismi Samarqandda bo‘lsa ham, ruhi qachondan beri o‘z maskani–olis Qarnoqda edi... U xayolan allaqachon Xurshida bonu bilan birga qir va adirlar osha o‘z eliga yo‘l olgan, butun qalbi, butun vujudi bilan o‘z yurtiga qarab talpinar edi. Mana, dorussaltana allaqachon orqada qoldi (O.YOqubov). Hatto unga ko‘plik ko‘rsatkichi –lar qo‘shilganda ham gumon, ikkilanish ottenkalari yuzaga kelmaydi, balki yana ham uzoq o‘tgan zamonni anglashga ko‘maklashadi: Agarchi foniy olam yumushlari Ali Qushchi o‘ylaganday oson bo‘lganida Mirzo Ulug‘bek bu bevafo hokimiyatni allaqachonlar tark etib, o‘zini suyukli ishiga bag‘ishlamas erdimi? (O.YOqubov). Ushbu olmosh orqali so‘zlovchining sub`ektiv munosabati ham anglashiladiki, bu unga muhim stilistik resurs sifatidagi qarashimizni yana ham mustahkamlaydi: Ma`nili rasm chizayotgan Go‘zal Jabborova, Umidjon Sultonov allaqachon viloyatimiz faxriga aylanib ulgurishdi («Zarafshon» gaz.). CHunki Ma`nili rasm chizayotgan Go‘zal Jabborova, Umidjon Sultonov viloyatimiz faxriga aylanib ulgurishdi deyilganda ham ma`no to‘liq shakllanadi, ammo bu yuz bergan voqelikka so‘zlovchi yoki yozuvchining sub`ektiv munosabati anglashilmaydi. Dostonlar tilida alla+ so‘roq olmoshi shaklidagi olmoshlar deyarli uchramasligi (masalan «Alpomish»da u faqat bir o‘rinda uchraydi: Alla nima

eydigan osh bo‘lgan ekan), ilmiy va rasmiy uslublar uchun ham xoslanmaganligi buning o‘ziga xos olmosh shakli ekanligi, kitobiy-badiiy ottenkasi kuchli ekanligidan dalolat beradi. Ba`zi olmoshida gumon, noma`lumlik ottenkasi kuchli va kitobiy uslublarga xoslangan. SHuning uchun ham fikrni aniq qilib aytishdan ko‘ra noaniqroq qilib, umumlashtirib aytishga ehtiyoj paydo bo‘lgan vaqtlarda bu olmoshga murojaat etiladi va bu uning hamma ham payqayvermaydigan qo‘shimcha stilistik ma`nosi sanaladi: Ba`zi tashkilotlar... Otstavkaga chiqqan bo‘lsa ham tajribali xodim sifatida maslahatga va umuman... « ba`zi yumush»larga chaqirib turishardi (O‘.Xoshimov). Ilmiy uslubga oid matnlardan ayrim namunalar keltiramiz: Ularning ba`zi lari bir guruh mikroorganizmlarga kuchli ta`sir ko‘rsatsa, boshqalari shu mikroorganizm uchun xatarsiz - inert hisoblanadi (S.Mustafaev). SHarqning ba`zi joylarida o‘zlashtirish xo‘jaligidan (ov, mevalar terish va h.k.) mahsulot olishning printsipial yangi shakliga — ularni ishlab chiqarishga o‘tish amalga oshirildi (ishlab chiqaruvchi, iqtisod) (R.Valijonov). Bundan tashqari u yana quyidagi ma`nolarni ifoda etadi: mulohaza ob`ekti so‘zlovchiga ma`lum, ammo ulardan bir qismi ajratib ko‘rsatiladi: Ba`zilari ovozini pastlatib do‘stona masalahat beradi: «Otangiz «paxta ishi» bo‘yicha qamalganmi? YAxshisi bu ishga aralashmang». Ruxsatingiz bilan sizdan ba`zi narsalarni so‘ramoqchi edim (O‘.Xoshimov). Mana bu Ba`zi birovlar o‘z ota- onasini qabri qaerdaligini bilmaydi ( T.Murod ) gapida birovlar so‘zining o‘zi ham ob`ektni ajratib ko‘rsatish imkoniyatiga ega. Ammo unga ba`zi so‘zining qo‘shilishi bu effektni yana ham kuchaytiradi. Men ba`zi birovlar yurgan yo‘llaridan yurmayman. Olmoshdan keyin qo‘llanilgan bir so‘zi ham ajratib ko‘rsatish effektini kuchaytiradi: Ba`zi bir qabristonlarni ko‘rib, odam ham tiriklar sha`niga achinadi, ham marhumlar holiga achinadi ( T.Murod ). Tor xonaqohda nasha hidi burqsir, qora qumg‘onlar biqirlab qaynar, ba`zilar ko‘knori ezar, ba`zi lar juldur belbog‘larini echib, qora dorilarini olar, shundan keyin kayfu safo, fisqi fasod, g‘iybat, gohida urish-janjal boshlanib ketar edi (O.YOqubov)

misolida olmoshning takror qo‘llanishi ajratib ko‘rsatish bilan birga guruhlash, sanash ottenkasini ham bermoqda. Ayrim holatlarda nutq muallifining voqeaga bo‘lgan salbiy munosabatini kuchaytirib berishga ko‘maklashadi: Avvallari lagerdagi ba`zi og‘ziga kuchi etmaganlar meni «bosmachi» desa, xafa bo‘lardim (O‘.Xoshimov) . Ushbu olmosh otlashadi va bunda u ayrim so‘ziga sinonim bo‘lib kelishi mumkin: e shikda Mirzo Ulug‘bek ko‘ringanda ulamolardan ba`zilari shosha- pisha o‘rinlaridan turishdi, lekin to‘rda, boshqalardan balandroq kursida tasbeh o‘girib o‘tirganlar, qilich taqqan amirlar hazrat Xomushning qahrli nigohi ostida qayta joylariga cho‘kdilar (O.YOqubov) - e shikda Mirzo Ulug‘bek ko‘ringanda ulamolardan ayrimlari shosha-pisha o‘rinlaridan turishdi, lekin to‘rda, boshqalardan balandroq kursida tasbeh o‘girib o‘tirganlar, qilich taqqan amirlar hazrat Xomushning qahrli nigohi ostida qayta joylariga cho‘kdilar. Og‘zaki nutqda ayrim so‘ziga moyillik kuchli. Ba`zi olmoshi payt ma`nosini ifodalaganda unga ba`zan varianti ham sinonim bo‘la oladi: A`lohazratlari kelgan kunlari rasadxonaga Samarqanddagi barcha mudarrislar, barcha ahli irfon, mashhur fozillar va allomalar, ba`zi da esa hatto xorijiy davlat elchilari ham tashrif buyurishar, ikkinchi oshyonadagi muazzam kutubxonaga odam sig‘may qolardi (O.YOqubov). Gumon olmoshlari sirasida qaraladigan bir nima elementi bir va so‘roq olmoshi birikuvidan tashkil topgan bo‘lib, umumiy ma`noda noaniqlikni ifoda etadi hamda so‘zlashuv uslubiga xoslangan bo‘ladi: Qashqir bir nima deb po‘ng‘illadi (O.YOqubov) . Boshqa uslublarga esa og‘zaki nutq orqali o‘tgan: SHahzoda Abdullatif yuzi asabiy bujmayib bir nima demoqchi bo‘ldi. Ali Qushchi shundagina orqasiga o‘girilib qaradi: amir Arslon tarxon soyning u yuzida ot o‘ynatib turar, qora ayg‘irini qamchilab, bir nima deb qichqirar, lekin zorli kishnab, osmonga sapchigan arg‘umoq hayqirib oqayotgan asov selga betlayolmas edi... (O.YOqubov). Ushbu olmoshning so‘zlashuv va badiiy uslublarda faolligi uning ifodaga jonlilik, hayotiylik va o‘rni bilan obrazlilik baxsh etishida namoyon bo‘ladi va

asosan gapirish jarayoniga nisbatan qo‘llaniladi. Bu jarayonni ifodalashda quyidagi ottenkalar farqlanadi: gapirmoq ma`nosida: Xo‘jalik sumkasini erga qo‘yib, ochilib-sochilib, bir nimalar dedi. Men bir nima deyotganim yo‘q. Nima qipti ochib ko‘rsa, birov bir nima dermidi? (O‘.Xoshimov); so‘zlovchiga noma`lum bo‘lgan predmet ifoda etiladi: Nogahon qibla tomondagi devorga tutilgan ipak parda orqasida bir nima g‘ichirlaganday bo‘ldi... U erda bir nima chirs etib singanday bo‘ldi (O.YOqubov); so‘zlovchiga noma`lum bo‘lgan hodisa o‘rnida qo‘llaniladi: Saman otini bir me`yorda yo‘rg‘alatib borayotgan qotma, xushqomat chol qoramag‘izdan kelgan shiddatli chehrasiga yarashgan qalin qoshlarini chimirib, dam orqaga, bog‘lar ortida qolgan Samarqandga tikilar, dam o‘ng qo‘ldagi Urgut tog‘lariga qadalib-qadalib qarar, u bir nimadan bezovtalanayotganga o‘xshar, chuqur botgan o‘ychan ko‘zlarida ham teran bir qayg‘u, ham allaqanday taraddud sezilib turardi... (O.YOqubov); chala eshitilgan, tushunib bo‘lmaydigan, quloqqa chalingan gap mazmunini beradi: Samolyotning temir «qornida» cho‘kkalab o‘girgan Xayriddin bir nima larni pichirlayapti. Qarasam, «ajdar terisi» orasida bir nima qizarib ko‘rinyapti. «Soat aka» bir nima larni gapirardi. Tepaga — Grishaning derazasiga bir zum qarab turdi-da, hokimona ovozda bir nima deb qichqirdi (O‘.Xoshimov) kabi. Bu kabi umumiy ma`nodagi noaniqliklarni ifoda etishdan tashqari bir nima yana muhimroq semantik-stilistik vazifalarni ado etadi. Jumladan, uning yordamida aytib bo‘lmaydigan noxush hodisa bayon qilinadi: — Agar... sizga bir nima bo‘lsa... Ko‘z yoshi aralash jilmaydi (O‘.Xoshimov); uyat, aytish noqulay bo‘lgan gap mazmuni beriladi: Hurinisoning ota-onasi Asad boyvachchaga rozi- lik berib, «og‘izboylar» bo‘ladigan kunlari Qalandarov bir nima qilibdi-yu, ishni buzib-di, bir haftaning ichida hamma rasm rusmni joyiga qo‘yib Hurinisoni nikohlab olibdi (A. Qahhor. Sinchalak). Adabiy tilda aytib bo‘lmaydigan ifodani berishni o‘z zimmasiga olishi bu olmoshning badiiy adabiyotda g‘oyatda kuchli tasvir vositasiga aylanganligidan dalot beradi. Bundan tashqari u tufayli taxmin: Oyim bir nima larni o‘ylab, o‘zicha jilmayib qo‘ydi (O‘.Xoshimov); ruhiy holat ifodasi: Botir firqani ichidan... bir

nima o‘pirilib tushdi ( T.Murod ); natija: Sen o‘zingni abgor qilma, bunga tushib ulgandan bir nima chiqarmi, g‘ayrating bo‘lsa, ko‘rsat endi, — deb turibdi (Alpomish); iloj, imkon: Bu mollarning egasi so‘raydi demaydi, egan odam bir nima qilar, deb berayotir (Alpomish); tuhfa, hadya: Bir necha xotinlar «kampir o‘ldi» bo‘lib, o‘lganiga bir nima , olib, «it irillar» degan rasmini qilib, bunga ham bir nima berib, har zamon salom solib... (Alpomish) ma`nolari ham ifoda etiladi. Ushbu olmoshning badiiy matnda Nimadir bir nima ... lip etib erga tushdi ( T.Murod ) tarzida pleonastik holatda qo‘llanilishi ikkilanish ottenkasini kuchaytirishga xizmat qilgan. Uninig tilimiz tarixida mavjud bo‘lgan nimarsa varianti ham faqat badiiy matnlarda uchraydi: Ko‘nglim boshqa bir nimarsani istaydi, shuaro tili bilan aytganda, gul iskamoqni tilaydi, amirim! (O.YOqubov). Bir nima olmoshining gumon olmoshlari doirasida sinonimlari mavjud: bir narsa: Otdan tushgan mavlono tili g‘uldirab bir nima dedi, lekin uning so‘zini anglab bo‘lmas edi (O.YOqubov) - Otdan tushgan mavlono tili g‘uldirab bir narsa dedi, lekin uning so‘zini anglab bo‘lmas edi; nimadir: Qalandarni ko‘rgan amir ham navkarlariga bir nima deb baqirdi (O.YOqubov) - Qalandarni ko‘rgan amir ham navkarlariga nimadir deb baqirdi; allanima: Bir tomoni mavlonoga ham qiyin, u hibsga tushgan dastlabki kunlari qattiq yotib qoldi, kechalari olovday yonib alahlab chiqar, yomon tushlar ko‘rib uvvos tortib uyg‘onib ketar, ko‘zlariga allanimalar ko‘rinib qorong‘i burchakka tikilib olar va bir nimalar deb pichirlar edi (O.YOqubov) - Bir tomoni mavlonoga ham qiyin, u hibsga tushgan dastlabki kunlari qattiq yotib qoldi, kechalari olovday yonib alahlab chiqar, yomon tushlar ko‘rib uvvos tortib uyg‘onib ketar, ko‘zlariga allanimalar ko‘rinib qorong‘i burchakka tikilib olar va allanimalar deb pichirlar edi.

Birov so‘zi noaniq shaxsni bildiradi va uning gumon olmoshi tarkibida qaralishi ham nisbiydir. So‘zlashuv va badiiy uslubda nihoyatda faol qo‘llaniladi. Boshqa uslublar uchun xos emas. O‘.Hoshimovning «Tushda kechgan umrlar» asarida 50 marta, O.YOqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanida 23 marta, T.Murodning «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» asarida 82 marta, «Alpomish»da 81 marta qo‘llanilganligi ushbu fikrning asosli ekanligidan dalolat beradi. Unda asosan noaniq shaxsni ko‘rsatish xususiyati kuchli. Ammo o‘sha ko‘rsatilayotgan shaxsning mavhum, noaniq ekanligidan ham ko‘z yumib bo‘lmaydi: Birov jiqqa suv bo‘lgan sochini silaydi, birov badaniga yopishgan ko‘ylagini siypalaydi. Demak, bunday holatlarda bu olmosh ikki vazifani ado etadi. Qo‘llanishdagi faollik uning sinonimik imkoniyatlarini ham kengaytiradi. Masalan quyidagi so‘z va birikmalar bilan shunday munosabatga kirishishi mumkin: birov - kimdir: SHahnozaning qulog‘i shang‘illar, birov uning miyasiga kirib olib, muttasil to‘qmoq bilan urayotganga o‘xshar edi (O‘.Xoshimov) - SHahnozaning qulog‘i shang‘illar, kimdir uning miyasiga kirib olib, muttasil to‘qmoq bilan urayotganga o‘xshar edi; birov - boshqa: Birovning turmushiga aralashish—shaytonning ishi... (O‘.Xoshimov) - Boshqaning turmushiga aralashish—shaytonning ishi. Komissar G‘anievning birovdan tili qisiq joyi yo‘q (O‘.Xoshimov) - Komissar G‘anievning boshqadan tili qisiq joyi yo‘q. –Qalandar Qarnoqiy birovning ixtiyori bilan yurmaydur, mavlono (O.YOqubov); birov - boshqa kishi/odam: Birov Toshkentning havosi qanday ekan, desa, boshqasi qulupnay egisi kelayotganini aytdi (O‘.Xoshimov). Go‘yo birov eshitsa rohatlanadigan hangomani hikoya qilayotgandek, xotirjam davom etdi (O‘.Xoshimov); bir kishi: «Xudoni o‘rtaga solib aytinglar-chi, dadam umri bino bo‘lib qing‘ir ish qildimi, birovning burnini qonatdimi?» degin-chi, imoni bo‘lsa aytar, rost gapni! (O‘.Xoshimov) - «Xudoni o‘rtaga solib aytinglar-chi, dadam umri bino bo‘lib qing‘ir ish qildimi, bir kishining burnini qonatdimi?» degin-chi, imoni bo‘lsa aytar, rost gapni!

Men o‘rnida birov ning qo‘llanilishi matnga kuchli stilistik bo‘yoq bergan: Birov sizni gunohkor deyaptimi, nega vahima qilasiz, grajdanka To‘laganova! (O‘.Xoshimov) - Men sizni gunohkor deyapmanmi, nega vahima qilasiz, grajdanka To‘laganova! Og‘zaki nutqda II shaxs birlik yoki ko‘plik ma`nosida kelib, kuchli emotsional-ekspressivlikni, aniqrog‘i piching, masxaralash ottenkalarini yuzaga keltiradi: Birovlar bugun darsga kelibdimi? Birovlar yangi kostyum sotib olibdimi? kabi. Bu ottenkalarning ko‘plik ko‘rsatkichi –lar tufayli yanada oydin reallashayotganini qayd etamiz. Hamma erga burnini suqadi. Birovlarning qabulxonasida soatlab o‘tiradi... (O‘.Xoshimov) gapidagi achchiq zaharxandalik ham shu yo‘l bilan hosil qilingan. Nutqda birov so‘ziga yana quyidagi birliklar sinonim bo‘ladi: kimnidir: Qo‘shni domda birovni o‘ldirib ketadi-yu, quloqqa chalinmaydimi? (O‘.Xoshimov) - Qo‘shni domda kimnidir o‘ldirib ketadi-yu, quloqqa chalinmaydimi; kimdir: Bir mahal miyamga birov mix urgandek o‘kirib yubordim. O‘sha tomon emaklarkanman, yonbosh tomonda birov gapirgandek bo‘ldi (O‘.Xoshimov) - Bir mahal miyamga kimdir mix urgandek o‘kirib yubordim. O‘sha tomon emaklarkanman, yonbosh tomonda kimdir gapirgandek bo‘ldi. Birov u yoqqa ketyapti, birov bu yoqqa… (O‘.Xoshimov) - Kimdir u yoqqa ketyapti, kimdir bu yoqqa…; hech kim: Birov uni cho‘ri qilib qo‘ygani yo‘q shekilli? (O‘.Xoshimov) – Hech kim uni cho‘ri qilib qo‘ygani yo‘q shekilli? Dadang shuncha yil rais bo‘lib, birovning ohiga ozor berganmas (O‘.Xoshimov) . Ammo bu sinonimiyada stilistik noziklik mavjud. Hech kim da ifoda qat`iy, keskin, birov da esa birmuncha yumshoq va madaniy bayon qilinadi; o‘zga: Birovning yurtida sulton bo‘lguncha, o‘z yurtingda ulton bo‘l, derlar (O.YOqubov) - O‘zganing yurtida sulton bo‘lguncha, o‘z yurtingda ulton bo‘l, derlar. Mana bu misolda ham o‘zlik ma`nosi mavjud: Birov emas, uch-to‘rtta bo‘p borayin, / Borib kattasiga mehmon bo‘layin (Alpomish). Ushbu so‘z otlashganda chegaralash, ayirish va sanash ottenkasini beradi: Birov yutaladi, birov xirillaydi... Birov tik turibdi, birov to‘rvasining ustida o‘tiribdi; Birovi go‘sht chopyapti. Birovi sabzi tozalayapti (O‘.Xoshimov) . Bu

ikki gapdan keyingi YAna bittasi ketmon bilan er kovlab yotibdi gapi bu fikrni isbotlaydi. YAna: Birovi uni dargohi ilohiyni tark etgan murtad va kofir, deb so‘ksa, birov i boshidagi dubulg‘asi va egnidagi sovut lariga yopishib kulgi qildi, yana birovi darhol qo‘liga nasha tutuni buruqsigan chilim tutdi (O.YOqubov) . Kimdir olmoshida gumon ma`nosining paydo bo‘lishiga asosiy sabab kishilik olmoshiga qo‘shilgan –dir elementidir. Usiz gumon ma`nosi hosil bo‘lmaydi. Ushbu olmosh yordamida harakatni barjargan noma`lum shaxs ifoda etiladi: SHunaqa bo‘lishini bilardim, - dedi kimdir bepisand ohangda. Kimdir chiroqni yoqdi (O‘.Xoshimov) . U birov olmoshi bilan sinonimik munosabatga kirishishi haqida yuqorida so‘z yuritildi. Ayrim holatlarda ular ekspressivlikni kuchaytirish maqsadida qavatlangan holda qo‘llaniladi: Azal-azaldan shunday; kimdir birov laqillab , nutq so‘zlab qo‘yadi ( T.Murod ). YOzuvchilar qalamida bu olmosh ba`zan chinakam ma`noda stilistik vositaga aylanadi. T.Murodning «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romanidan olingan ushbu parchaga diqqat qilaylik: To‘dani hamisha kimdir yig‘adi, kimdir jamlaydi. Ana shu kimdir to‘dani boshqaradi, to‘dani yo‘llaydi. Masalan, maniya velichiya — o‘zini kimdir qilib ko‘rsatishga usta bo‘ladi . Birinchi gapda u haqiqatdan ham gumon ma`nosini anglatadi. Ikkinchi gapda u reallashadi va to‘daning, guruhning liderini bildiradi. Uchinchi gapda bu guruh o‘zini «maniya velichiya» qilib ko‘rsatishga urinuvchilar ekanligi ma`lum bo‘ladi. Kimdir qilib ko‘rsatmoq jumlasida esa olmoshning stilistik imkoniyati yana ham kengayib, ularga yozuvchining sub`ektiv munosabatini bildirishga xizmat qilmoqda, ya`ni kimdir dan o‘zini qayta quruvchi qilib ko‘rsatishga o‘rinayotgan, mahmadona kimsalar qiyofasi anglashilmoqda. «Alpomish» dostonidan olingan mana bu misolda ham u gumon ma`nosi doirasidan tashqariga chiqqan: CHulni yoylab yotgan, cho‘pon, so‘rayin,/ Qo‘yingning egasi kimdir , bilayin? Nimadir olmoshida noaniqlik, mavhumlik ottenkasi mavjud: YAna nimadir demoqchi bo‘ldi-yu, shashtidan qaydi. Kulib nimadir degan edi, eshitmadim. Boshimni nimadir tatalayotganini his etib, g‘ashim keldi. Nimadir deyishim kerak

edi . (O‘X). U bir narsa jumlasiga sinonim bo‘lishi mumkin: Ali Qushchiga xonada nimadir etishmayotganday bo‘lib, atrofiga qaradi, qaradi-yu, bir zum ag‘rayib qoldi. Bir narsa, bir nima jumlalariga sinonim bo‘ladi: Ali Qushchiga xonada bir narsa etishmayotganday bo‘lib, atrofiga qaradi, qaradi-yu, bir zum ag‘rayib qoldi - Ali Qushchiga xonada bir nima etishmayotganday bo‘lib, atrofiga qaradi, qaradi-yu, bir zum ag‘rayib qoldi. Miyasida nimadir yarq etib, keng dashtda, bobosining qarorgohida o‘tgan iliq bir oqshom esiga tushdi - Miyasida bir narsa yarq etib, keng dashtda, bobosining qarorgohida o‘tgan iliq bir oqshom esiga tushdi - Miyasida bir nima yarq etib, keng dashtda, bobosining qarorgohida o‘tgan iliq bir oqshom esiga tushdi (OYO). Ammo bir narsa da bu ikki olmoshga xos bo‘lgan umumiy ma`no birmuncha kuchsiz ifoda etiladi, gumonsirash ottenkasi anglashiladi. Negadir olmoshida noma`lumlik ottenkasi, harakatning yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan vositaning noma`lumligi ifoda etiladi: Rustam akasi bugun negadir ko‘p ichyapti... Ajab, negadir yig‘lay olmadi (O‘X). U so‘zlashuv va badiiy uslublarga xos, rasmiy va ilmiy uslublarda qo‘llanilmaydi. Nechukdir, nima uchundir olmoshlari bilan sinonimik munosabatga kirishadi: Ali Qushchi negadir bir sapchib tushdi - Ali Qushchi nima uchundir bir sapchib tushdi - Ali Qushchi nechukdir bir sapchib tushdi. Odatda Tillabibining bu gapi Ali Qushchining g‘ashini keltirar, hatto ba`zan kampirni siltab ham tashlar edi, lekin bu safar negadir yuragini zirqiratib yubordi - Odatda Tillabibining bu gapi Ali Qushchining g‘ashini keltirar, hatto ba`zan kampirni siltab ham tashlar edi, lekin bu safar nima uchundir yuragini zirqiratib yubordi - Odatda Tillabibining bu gapi Ali Qushchining g‘ashini keltirar, hatto ba`zan kampirni siltab ham tashlar edi, lekin bu safar nechukdir yuragini zirqiratib yubordi. Lekin ular negadir ga nisbatan kam qo‘llaniladi. Bu esa nima uchun ning cho‘ziqligi, nechudir ning badiiy matnlarga xoslanganligi bilan izohlanadi. Qayoqqadir olmoshida o‘rinning, yo‘nalishning noma`lumligi, mavhumligi ottenkasi mavjud: Qalandar marmar sag‘analar, ungurday o‘pirilib qolgan qabrlar orasidan qorong‘ida qayoqqadir qoqilib-surinib borarkan, xayolan

hamon ko‘kka tavallo qilardi (O.YOqubov) . Qaergadir olmoshi bilan sinonim bo‘ladi: Suvoriylar Mirzo Ulug‘bek bilan xojaning yuklarini ichki hovliga olib kirib berdilar-da, otlarni etaklab qayoqqadir chiqib ketdilar (O.YOqubov) - Suvoriylar Mirzo Ulug‘bek bilan xojaning yuklarini ichki hovliga olib kirib berdilar-da, otlarni etaklab qaergadir chiqib ketdilar . Ammo ular o‘rtasida stilistik nozikliklar mavjud. Misolardagi qaergadir olmoshidan uncha uzoq bo‘lmagan, shu atrof anglashiladi. Qayoqqadir dan esa mavhumlik va noaniqlikning chegarasini aniqlab bo‘lmaydi. Qaysidir olmoshida noaniqlik, noma`lumlikdan tashqari yana qo‘shimcha ottenka ham mavjud. Undan so‘zlovchi qachondir, kimdandir eshitgan, ammo uning yodidan ko‘tarilgan makon va zamon ham anglashiladi: Bultur qaysidir sovxozda talabalardan biri sirg‘anib, quduqqa tushib ketibdi (O‘.Xoshimov). Qandaydir olmoshi rasmiy uslubda umuman qo‘llanilmaydi. Ilmiy uslubda ba`zan farazlar ifodasi sifatida qo‘llanilishi mumkin. U so‘zlashuv, ayniqsa badiiy uslubda faol qo‘llaniladi va bu uning obrazlilikni ifodalashda kuchli resurs ekanligidan dalolat beradi: U qandaydir daqiqalar ichida «dux»ga yaqinlashib bordi. Qandaydir ichki sezgi bilan «dux» g‘imirlay boshlaganini his etdim (O‘.Xoshimov) . Darhaqiqat, u badiiy matnlarda alohida mazmun kasb etadi, o‘quvchini ham asarni o‘qish jarayonida birga o‘ylashga, his qilishga undovchi, boshlovchi poetik vositaga aylanadi: Qiziq, ular o‘rtasida qandaydir sirli, xatarli devor turganga o‘xshar, ikkovi ham o‘sha devorga yaqin kelsa, biron korihol ro‘y berishidan hadiksirab turishardi (O‘.Xoshimov) . SHiftdagi oltin qandilda nechundir bir nechtagina sham yonar, bu shamlar shu’lasida lojuvard koshinlar bilan qoplangan devorlar, qubbasimon shiftdagi nozik bezaklar qandaydir hazin tovlanib, xonaga allaqanday sirli bir ruh baxsh etgan edi (O.YOqubov) kabi . O.YOqubov uni «Ulug‘bek xazinasi» romanida 56 marta qo‘llaganligi ham shundan dalolat beradi. Matn ichida aksariyat mavhumlikni, noaniqlikni ifodalaydigan, ko‘proq his- tuyg‘ular ifodasida ishlatiladigan allaqanday, allanechuk va gumon yuklamasi

bilan birga kelgan qandaydir, nechundir, nimadir, negadir olmoshlarini badiiy uslub doirasida qarash to‘g‘ri bo‘ladi. Misollar: Nimanidir axtaraman – she`rdan ham ulug‘, / Nimanidir axtaraman nondan azizroq (A.Oripov. O‘ylarim), ...ustod ostonada to‘xtab, shogirdiga allaqanday sinovchan tikildi (O.YOqubov). SHu bilan birga, ayrim matnlarda uning semantik ma`nolari yana ham kengayganligini ko‘rish mumkin. Masalan, qisqalik ottenkasini beradi: Qandaydir biron soat ichida barak tomini bir qarich qor bosdi (O‘.Xoshimov). Tushunib bo‘lmaslikni ifoda etadi: Bu oqsoqol spekulyant emas, — dedi qandaydir asabiy ohangda (O‘.Xoshimov). Gumon ma`nosi bir so‘zining o‘zidan ham anglashilishi mumkin: Qorong‘ida bir hayvon erda yotib, tipirchilamoqda edi (G‘. G‘ulom. SHum bola). Olmoshlar me`yorga kelganda G‘. Karimovning «Sovet davri o‘zbek adabiy tili taraqqiyoti» asariga tayanib aytish mumkinki, keyingi yuz yillikda jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘lgan emas. 21 Faqat u, bu, shu ko‘rsatish olmoshlarining asrimiz boshlarida tarkibida bitta –n tovushi orttirilib, me`yor sanalgan on – ning / onlarning, oni / onlarni, onga / onlarga, onda / onlarda, ondan / onlardan, bun – buning / bunlarning, buni/ bunlarni, bunga – bunlarga, bunda – bunlarda, bunda – bunlardan; shun- shuning / shunlarning, shuni / shunlarni, shunga / shunlarga, shunda / shunlarda, shundan / shunlardan – shuning – shunlarning, shuni / shunlarni, munga/ munlarga, munda / munlarda, mundan / munlardan so‘zlarining ko‘plikni ifodalovchi hamda shu bilan boshlovchi shakllari hozirgi adabiy tilimizda tamoman qo‘llanilmasligini, faqat birlikda qo‘llanadigan bunga, bunda, bundan, shunga, shunda, shundan shakllari saqlanib qolganligini kuzatamiz. Ma`lum bo‘ladiki, olmoshlarning qo‘llanilishi barcha vazifaviy uslublarga xos. Ularning biri o‘rnida ikkinchisining qo‘llanishi ayrim uslubiy chegaralanishlarni, xosliklarni, shu bilan birga, sinonimik munosabatlarni ham keltirib chiqaradi. 21 Каримов G‘. Совет даври o‘збек адабий тили тараqqиёти. – Тошкент: ФАН, 1985, 66-68-б.

Adabiyotlar 1. Abdurahmonov G‘., SHukurov SH. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. 2. Akramov T. Kishilik olmoshlarining stilistik xususiyatlariga doir. «Leksika, stilistika va nutq madaniyati» to‘plami. – Toshkent, 1980. 3. Rahmatullaev SH. Hurmat formasi // O‘zbek tili va adabiyoti, 1973 yil, 1-son. 4. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullaev SH. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – T., 1965. 5. O‘zbek tili grammatikasi, I tom. – T.:Fan, 1975. 6. O‘zbek tili stilistikasi. – T.: O‘qituvchi, 1983. 7. Qo‘ng‘urov R. Olmosh stilistikasiga doir ayrim mulohazalar//O‘zbek tili stilistikasidan kuzatishlar. Ilmiy to‘plam. – Samarqand: SamDU nashri, 1981. + 8. Qo‘ng‘urov R. O‘zbek tili stilistikasidan ocherklar. – Samarqand, 1975. 9. Hakimov M.X. O‘zbek tili matnining sintagmatik va pragmatik xususiyatlari: Filol.fan.nomz. …dis.avtoref. – Toshkent, 1993.

Son. O‘zbek tilida, garchi ot, fe`l yoki sifat so‘z turkumlari darajasida bo‘lmasa-da, songa oid birliklarning ham stilistik imkoniyatlari haqida so‘z yuritish mumkin. «O‘zbek tili grammatikasi»da tilimizdagi barcha sonlar va numerativlar hisoblanadigan elementlar keltirilgan [12.307-331]. Ularning ekspressivlik va funktsional imkoniyatlari turlicha. Son so‘z turkumi doirasidagi birliklar orasida bir so‘zi emotsional ekspressiv ottenkalari va semantik-stilistik hamda funktsional-stilistik ma`nolari bilan yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Tilshunosligimizda uning leksik-grammatik ma`nosi durust yoritilgan [10;12]. Hatto S.Nizomiddinova tomonidan 20 ortiq ma`nosi izohlangan [5.43]. Biz ham Zulfiya asarlari tili va uslubi yuzasidan olib borgan tadqiqotlarimizda ushbu so‘zning 442 marta qo‘llangan holati yuzasidan mulohazalarimizni bayon etganmiz [13.41-42]. Ikki so‘zida esa miqdorni ko‘rsatishdan tashqari yana quyidagi semantik- stilistik ma`nolar anglashiladi: a) tasvirni aniq berishga ko‘maklashadi: Go‘ri Amirga qaragan ikki tabaqali quyma darvozaning yon eshigi sekin g‘ichirlab ochildi (O.YOqubov); b) ketma-ketlikni ifodalash jarayonida ishtirok etadi: Navkarlardan biri oldinda, ikkinchisi yonma-yon ot choptirib borardi (O.YOqubov); v) bir yoki uch sonlari bilan birgalikda kelib umumlashtirish, taxmin ma`nolarini keltirib chiqaradi: Nomaga qaraganda, shahzoda qo‘shinlari ikki-uch farsah joyga kelib qolgan, Mirzo Ulug‘bek qanday qarorga kelmasin, bu qarorni darhol qabul qilmog‘i lozim edi! (O.YOqubov). Bu kabi umumlashtiruvchilik, taxminni bildirish xususiyati boshqa sonlarning juftlashishida ham ko‘rinadi: uch- to‘rt, besh-to‘rt, besh-olti besh-o‘n ming, etti-sakkiz (O.YOqubov) kabi; g) shaklan biroz o‘zgargan holda ilmiy va rasmiy uslublarga xos bo‘lgan sanash ohangini yuzaga keltirishda ishtirok etadi: Bu maqbarani tiklamoqdin yana bir murodim: birlamchi , qora halqni, ikkilamchi , Oltin O‘rda ila Qalmoq va Dashti Qipchoq hoqonlarini titratmoq edi!.. (O.YOqubov);

d) tasvirning muhim hisoblangan ob`ektini yanada aniqlashtiradi: Gul misoli ikki labing la`li marjon kuydurur... e) frazeologik birlik (FB)lar va maqollar tarkibida ishtirok etadi: ikki bukilmoq, bir gapi ikki bo‘lmaslik, ikki o‘t o‘rtasida yonmoq, ikki yorti bir butun va bir qinga ikki qilich sig‘maslik kabi. Jonli tilda ikki soni ishtirok etgan va gumon ma`nosini anglatadigan ikki boshdan iborasi ham mavjud: Bola-chaqang ko‘rmay g‘arib qolasan, Haydab borsak, ikki boshdan o‘lasan. (Alpomish) - Bola-chaqang ko‘rmay g‘arib qolasan, Haydab borsak, balki o‘lsang kerak . Ayrim matnlarda, masalan FBli matnlarda bir va ikki so‘zlari o‘zaro sinonimik munosabatga kirishishi mumkin: bir og‘iz gap – ikki og‘iz gap ( juda qisqa gap ma`nosida). Ammo bir og‘iz gapirgan emasman deyish mumkin bo‘lagni holda ikki og‘iz gapirgan emasman deb bo‘lmaydi. Bu ikki so‘zining bir ga nisbatan stilistik imkoniyatlari chegaralangandir. Uch, to‘rt, besh, olti va etti sonlarida stilistik imkoniyatlar kam. O‘zbek tilidagi sakkiz, to‘qqiz, o‘n sonlarining stilistik resurslari haqida gapirish qiyin. To‘xtab-to‘xtab uch marta chertdi... Arpa kulchani uchga bo‘lib, bir qultum suv bilan uch mahal tanovul qilardi (O.YOqubov) misollarida u o‘zining asosiy leksik ma`nosidan tashqari qandaydir shartlilik, kelishganlik ma`nolarini anglatadi. Ushbu sondagi shartlilik va an`anaviylik ayniqsa xalq og‘zaki ijodi matnlariga xosdir: Uch shartning oldini shul o‘zbak oldi (Alpomish) kabi . To‘rt soni ko‘zi to‘rt bo‘lmoq iborasi tarkibida ishtirok etadi. Ko‘zing to‘rtdir Qorajonning yo‘liga (Alpomish) . To‘rtovlan tugal bo‘lsa, o‘nmaganin o‘ndirar, oltovlan ola bo‘lsa, og‘zidangin oldirar maqolidagi to‘rt xuddi matndagi ola so‘zi olti ni chaqirgani singari tugal ning talabi bilan jumla tarkibiga kiritilgan, ya`ni maqollarga xos bo‘lgan ohangdorlik zarurati shuni taqozo qilgan. Besh soni besh qo‘lday bilmoq, besh kunlik dunyo kabi turg‘un birikmalar tarkibida ekspressivlik uchun xizmat qilgan: Nechun hamma davri davron, hamma davlat va hamma shoh va fotihlarning tarixini besh qo‘liday biladigan bu zukko

donishmand… …undan yolg‘iz bir narsani – qolgan besh kunlik umr ini ilm- ma`rifatga bag‘ishlashiga imkon berishini so‘ramoqchi edi (O.YOqubov) . Olti sonida qandaydir ramziylik ottenkasi mavjud:… bul oradan olti oy o‘tib, olti oy deganda , boylar to‘qson tog‘dan mollarini o‘tkazib, … necha dovonlardan oshib etib keldi. Boshidagi sarjig‘ani ko‘rib, alplarning zo‘ri ekanini bilib, alplarga qarab, olti oyga muhlat so‘rab, bir so‘z deb turgan eri ekan. (Alpomish), « Padarkush ... toju taxt... olti oy dan oshmaydur... » (O.YOqubov) kabi. Xalq og‘zaki ijodiga xos bo‘lgan shartlilik etti soni orqali ham yuzaga chiqadi: Juda haddili zo‘r kampir edi, bu kampirning etti o‘g‘li bor edi. Qorajonning etti qobirg‘asi sindi. Etti yil zindonda xor bo‘lgan boshim. Etti marta bu zindonni aylandi (Alpomish) . Bu son FBlar tarkibida ham ishtirok etadi: Lekin bu dargohda Qalandar Qarnoqiyga duch kelaman, degan o‘y etti uxlab tushiga ham kirmagan edi (O.YOqubov) . Etti tanga atamoq ni qo‘llashda diniy va milliy urf-odatlar bilan bog‘liq bo‘lgan an`analar mavjud. YUz so‘zi YUz xil noz-ne`matlar bilan mehmon qilib, ko‘nglini oldi . YUz marotaba aytdim... ((O.YOqubov)). … yuz jon bo‘lsa ham tikmoqqa arziydi!.. misollarida o‘zining asosiy ma`nosidan chetlashib, umuman ko‘plik, "Qorovultepa"da ko‘ringan yuz chog‘lik otliq lar qilich va cho‘qmorlarini boshlari uzra o‘ynatib, allaqanday sovuq qiyqiriq bilan qora bo‘ronday bostirib kelardi (O.YOqubov) gaplarida taxmin ma`nolarini reallashtiradi. Ming so‘zini son ma`nosida qo‘llash ilmiy va rasmiy uslublarga xos. Ana shu uslublarga daxldor bo‘lgan mavzular yoritilganda ommabop uslubda ham qo‘llanilishi mumkin. So‘zlashuv va badiiy uslublarda esa u asosan tasvir ob`ektining umuman ko‘pligini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Masalan, Zulfiyada uning yordamida quyidagi birikmalar shakllangan: ming bahor , ming dil , ming yillar , ming avlod , ming til , ming g‘ulu kabi. Ko‘plik ma`nolari ming so‘zini takror qo‘llash yo‘li bilan alohida ta`kidlanadi: –Faqirga qilgan barcha yaxshiliklaringga ming-ming rahmat , inim!– dedi u ovozi qaltirab (O.YOqubov). Ikki ming so‘zi orasida va bog‘lovchisning

yoki birinchi ming so‘zidan keyin chiqish kelishigi qo‘shimchasining kelishi e sa ekspressiv ma`noni yana ham kuchaytiradi: Tokay shunday bo‘lur, yo kular taqdir, / Bu zaif qo‘llarga ming va ming la`nat (Zulfiya). Mingdan-ming rozimiz!.. (O.YOqubov). Ming so‘zi yordamida matnda tavsirning obrazliligiga xizmat qiladigan zidlash usuli yuzaga keladi: Ming ko‘z bo‘lib yigit boqqanday, / CHaqnab qarar qizga ming yulduz. Zulfiya ushbu matnda ming so‘zini ko‘chma ma`noda qo‘llab, ko‘zi to‘rt bo‘lmoq frazeologik birligining orginal ekvivalentini hosil qilgan. Qiyoslaymiz: ko‘zi to‘rt bo‘lmoq – ming ko‘z bo‘lib boqmoq. Umuman xalq tilida bu so‘z yordamida shakllangan ming qo‘yli boy, sichqonning ini ming tanga bo‘lmoq, ming eshitgandan bir ko‘rgan yaxshi singari perifrastik va frazeologik iboralar shakllangan. Ular so‘zlashuv uslubida, unga bog‘liq tarzda xalq og‘zaki ijodi namunalarida faol qo‘llaniladi: Jasading o‘xshaydi buz qarchig‘ayg‘a, YOnboshlab yotishing ming qo‘yli boy g‘a (Alpomish). Xalq og‘zaki ijodida bu so‘z ishtirokida an`anaviy odatlar ham ifoda etilgan: Ming qadimdan tanga-pulni urgan ga, Men tegaman shul qirag‘ay merganga (Alpomish). Ming bir birikmasi xalq og‘zaki ijodi uchun tipikdir. Kuchaytirish ottenkasi qatla, chandon, bor birliklari yordamida ham hosil qilinadi: Ming qatla shukr, osiy bandangta ne-ne saodatli damlarni in`om etding, yaratgan egam. So‘nggi kunlarda mavlononing ikkala oyog‘i shishib, burungi og‘rig‘iga ming chandon og‘riq qo‘shildi. Faqir sizday shogirdlarimdin ming bor rozimen (O.YOqubov) . Matnlarda son ma`nosini anglatadigan tuman so‘zi ham ko‘zga tashlanadi. O‘n ming ma`nosini anglatadigan ushbu birlik aynan shu ma`noda eskirgan va faqat badiiy-tarixiy asarlarda uchraydi:… bir necha tuman chap qanot va qalb lashkari orqada kelar, lashkarning ketidan aslaha ortilgan tuya va xachirlar, bakovullar bilan saroy mahramlarining soyabon aravalari sudralib kelardi (O.YOqubov). Mustaqilligimizdan keyin bu so‘zning ma`nosida o‘zgarish sodir bo‘ldi va u avvalgi rayon so‘zi o‘rnida qo‘llanilmoqda. Son turkumi doirasida qaraladigan birliklarning ikkinchi katta qismini numerativlar tashkil qiladi. Ularning ba`zilari funktsional jihatdan xoslangan

bo‘ladi. Masalan, karra, baravar, sutka, sekund, tsentner, nafar, nusxa kabi numerativlar kitobiy xarakterda bo‘lib, ilmiy, rasmiy va qisman ommabop uslublarga xoslangan. SHuningdek, ular badiiy matnda faol ishlatiladiganlari ham bor: bor, daqiqa, da`fa, zum, karra, lahza, on, palla, soniya, fursat, chimdim, shoda, qatra kabilar: …bir necha bor Ko‘ksaroyga borishga chog‘landi, lekin jur`at etolmadi. …shahzoda kutub xonani ko‘zdan kechirayotib, bunga yana bir karra inondi! Siz bilan o‘tgan bir daqiqa visol onlarimni yuz yil umrga almashmaymen. …qo‘sh tavaqali zalvarli darvoza bir soniya ham yopilmas edi (O.YOqubov) . SHunda shivirlar menga kaftda qolgan chimdim qum (O.Matjon.). - SHamolni ochinglar, - deb hap ko‘zidan etmish qatra yoshini to‘kib, qaddi bukilib, Mohining betiga tiklab turibdi (Kuntug‘mish). Bir daqiqa fursat bergaysiz (O.YOqubov). Men ham bir zum yashay bir odam kabi (A.Oripov). Bir lahzali dil ayyomidan, / Sira so‘nmas shirin boqishing (Zulfiya). Bog‘, bosh, bo‘lak, gala, og‘iz, poy, siqim, tilim, tomchi, tosh, tup, to‘da, to‘g‘ram, to‘p, qarich, quloch, qultum singari numerativlar esa so‘zlashuv nutqida faol ishlatiladi. Ular orasida chiqim, chaqmoq, chaqirim singari qo‘llanishi kamayib ketgan numerativlar ham bor. Bundan tashqari adabiy tilimizning me`yorlari va zamonaviy o‘lchov atamalarining faollashishi tufayli pud, botmon, toy, gaz, tanob, tosh, chaqirim, farsah, chaqa, miri, tuya kabi numerativlarning qo‘llanish imkoniyatlari toraygan va ularni asosan badiiy matnlarda uchratish mumkin: Senu men o‘z toshimizga bir botmon bo‘lib yuribmiz-da, buning toshi bilan tortilsak, posangisiga yaramaymiz (A.Qahhor). Nomaga qaraganda, shahzoda qo‘shinlari ikki-uch farsah joyga kelib qolgan (O.YOqubov). O‘zining ko‘chma ma`nolarida numerativlar vazifasini bajaradigan piyola, qoshiq, kosa, choynak, qop, quti, mashina maishiy hayotda faol ishlatiladi. Arava/ chamadon, jo‘ra/kiyim, kiyimlik, qavat/qat, qator, o‘rim, tandir so‘zlarining esa faoliyat doirasi bilan bog‘liq holda numerativ sifatida hozirgi kunda imkoniyatlari cheklangan. Ayrim numerativlar muayyan sonlar bilan turg‘un birikma hosil qiladi. Masalan, qatla so‘zi hamisha ming soni bilan birgalikda keladi: Ming qatla shukr,

osiy bandangta ne-ne saodatli damlarni in`om etding, yaratgan egam (O.YOqubov) kabi. CHaqa, miri so‘zlari ham inkor ma`nosida faqat bir soni bilan birgalikda qo‘llanadi: Bir chaqa ham olomaysan. Bir chaqaga qimmat odam. Bir miri ham puli yo‘q kabi. Taqlidiy so‘zdan paydo bo‘lgan qultum birligi faqat suyuqlikka nisbatan qo‘llaniladi va shu holda turg‘unlik kasb etadi: Bonu mayizdekkina zaharni og‘ziga soldi-da, bir qultum sovuq sharbat ichib o‘zini yostiqqa tashladi. (O.YOqubov). Bu turg‘un birikmalarda ham ekspressiya mavjud va ularni ham stilistik resurslar sifatida qarashga asoslar bor. A.Nurmonov va N.Mahmudovlar «O‘zbek tili so‘z yasalishiga bir nazar» maqolasida son so‘z turkumiga oid so‘zlarning grammatik tabiati xususida so‘z yuritib, «O‘zbek tili faktlarining tahlili shuni ko‘rsatadiki, son turkumi doirasida so‘z yasalishi yo‘q va ko‘rsatilgan «son turlari»ni hosil qiluvchi qo‘shimchalar so‘z yasovchilar emas. Masalan: besh+inchi=beshinchi yasalishida motivlovchi baza (besh) bilan yasalma ( beshinchi ) alohidadan denotat va signifikatga ega emas. Demak, funktsional forma yasalishi, shuningdek, variatsion forma yasalishi o‘z mohiyatiga ko‘ra so‘z yasalishidan mutlaqo farq qiladi, ularni qorishtirish juda ko‘p boshqa nazariy yanglishishlarga olib kelishi tabiiy», degan fikrni bayon etgan [8.41]. Son tarkibidagi funktsional va variatsion shakl yasaydigan qo‘shimchalar yangi sonlar yasalishi nuqtai nazaridan hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmasa-da, ularga stilistik resurslar sifatida qarash mumkin. Ushbu turkum doirasida - (i)nchi, - (i)nchidan, -ov, -ala, -ta, -tacha, -tadan, - lab singari shakl yasovchi affikslar kategorial jihatdan guruhlanadi. Masalan, predmet, narsa-hodisalarning tartibini ko‘rsatuvchi - (i)nchi qo‘shimchasi barcha funktsional uslublar uchun teng bo‘lgani holda, uning –dan qo‘shilgan - (i)nchidan shaklida ilmiy va rasmiy uslublarga xos bo‘lgan uslubiy chegaralanish mavjud. CHunki –(i)nchi ga –dan ning qo‘shilishi natijasida ta`kidlash, sanash ottenkasi hosil bo‘ladi va bu ottenkalar ilmiy va rasmiy bayon uslubi uchun xos va muhim xususiyat sanaladi. Bu uslublar talab qiladigan aniqlik har bir holat, fikr va xulosani birinchidan, ikkinchidan, uchinchidan va hokazo tarzida sanash va ta`kidlashni taqozo etadi.

Guruhlashni, to‘dani, birgalikni ifoda etadigan - ov, -ala xususida ham shu gapni aytish joiz. Ular yordamida shakllangan ikkov, uchov, to‘rtov, beshov, oltov, ettov kabi so‘zlar og‘zaki uslubga xoslangan bo‘lsa, ikkala, uchala, to‘rtala, beshala, oltala, ettala ko‘rinishlari kitobiy uslubga xoslangan. Aniq ma`noni ifoda etganligi sababli –ta, -tadan barcha uslublar uchun umumiy sanaladi. Ammo taxminni bildiradigan -tacha, -lab elementlarida funktsional chegaralanishni kuzatamiz. Odatda o‘ndan baland bo‘lgan yirik sonlarga –tacha ning qo‘shilishi natijasida ularning aniqliq ma`nosi yo‘qoladi va taxminiylik, gumon, ishonchsizlik, mavhumlik, faraz ottenkalari paydo bo‘ladi: o‘ntacha, yuztacha, mingtacha kabi. Ammo bu qo‘shilish ham sanashning inson tasavvuriga sig‘adigan darajada amalga oshiriladi. SHuning uchun odatda milliontacha deyilmaydi. –lab ham xuddi shu tarzda qo‘shila oladi: o‘nlab, yuzlab, minglab kabi. Hatto millionlab deyish ham mumkin. Bu esa qo‘shimcha qo‘shilgandan keyingi holatda mavhumlikning nisbatan kuchli ekanligi hamda raqamni bo‘rttirib ko‘rsatishga intilish mavjudligini ko‘rsatadi. Fnuktsionallik nuqtai nazaridan –tacha og‘zaki nutqqa, - lab esa kitobiy nutqqa xoslangan. Masalan: Minglab bemorlar dardiga darmon bo‘layotgan shifokorlar hamda hamshiralardan minnatdormiz. …ushbu saralash bahslarida yuzlab qizlarimiz o‘zlaridagi bor qobiliyat va iste`dodlarini ishga solishdi, o‘zlarini sinab ko‘rishdi. Natijada o‘nlab poezdlarning qatnovi bekor qilingan. («Zarafshon» gaz.). Og‘zaki nutqda: o‘ntacha kitob, yigirmatacha odam, o‘ttiztacha mashina kabi. Bu so‘zlarni taqqoslashdan yana shu narsa anglashiladiki, bu ikki element qo‘shilgan so‘zlar umumiy ma`noda taxminiylik, gumon, ishonchsizlik, mavhumlik, farazni anglatsa ham, xususiy hollarda songa –tacha qo‘shilganda ma`lum ma`noda taxmin haqiqatga yaqin bo‘ladi. Agar shunday bo‘lmaganda Darsga o‘n beshtacha talaba keldi deyilmasdi. –lab qo‘shilganda esa sonlar ko‘proq mavhumlikni ifoda etadi, miqdorning ko‘pligini mubolag‘ali tarzda bayon qiladi. Sonlar yozuvda raqamlar tarzida namoyon bo‘ladi. Ushbu raqamlarning yozma matnlarda uchrashi ham son turkumining tabiatiga bog‘liq holda turlicha kechadi. Ammo ular qanday matnlar uchramasin, barchasi uchun umumiy bo‘lgan

xususiyat mavjud. «Raqamlarga avvalo axborot berish xususiyati xosdir. Biroq raqamlarning haddan tashqari ko‘pligi hamma vaqt ham muallifning hodisa mohiyatini to‘liq anglab etganligidan dalolat beravermaydi», deb yozadi K. M. Nakoryakova [6]. Darhaqiqat, sonlarning yozuvdagi belgisi bo‘lgan raqamlarning informativ xarakteri bu so‘z turkumiga oid so‘zlarning funktsional chegaralanishlarini yana ham oydinlashtiradi. Boshqacha aytganda hamma uslublarda ham raqamlarga faol murojaat qilish xos emas. U asosan rasmiy uslubga, uning moliyaviy va hisob-kitob bilan bog‘liq bo‘lgan janrlariga xosdir. Ilmiy uslubda ham mavzu va fan sohalari taqozosi bilan raqamlarga tez-tez murojaat etiladi. Ulardan ommabop uslubda ham ba`zan foydalanish mumkin. Masalan: Tadqiqot natijalariga ko‘ra, yaqin o‘n yil ichida ko‘proq soliq to‘lashga to‘g‘ri keladi, deb hisoblaydi aholining 77 fozi. Atigi 3 foiz fuqaro soliqlarning kamayishidan umidvor. 82 foiz aholi 2015 yilda ishsizlik ko‘payadi, deb hisoblaydi. 7 foizi esa buning teskarisini tanlagan. («Darakchi» gaz.) Tildagi sonlarga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan biri, ayni paytda, ekspressivlikni yuzaga keltiruvchi xususiyat, ularning birikmalar tarkibida turg‘unlik kasb etishi va an`anaviyligi sanaladi. Badiiy adabiyot va xalq og‘zaki ijodiga xos bo‘lgan qirq kokil , o‘n sakkiz yosh , etti qush , etti mo‘`jiza kabi an`anaviy shakllar shular jumlasidandir. Sonlarning qo‘llanilishidagi bu xususiyatlarni ulardagi ramziylik, diniy aqidalar, milliy urf odatlar va an`analar nuqtai nazaridan o‘rganish ma`naviyatimiz uchun qiziqarli materiallar berishi mumkin. Anglashiladiki, o‘zbek tilida sonlar alohida turkum sifatida o‘zining nafaqat leksik-grammatik, balki stilistik imkoniyatlariga ham ega. Ularning namoyon bo‘lishi turli uslublarda turlichadir. Ustunlik esa so‘zlashuv va badiiy uslublarda ko‘zga tashlanadi. Binobarin, son turkumi doirasidagi elementlar funktsional- stilistik tahlil uchun qiziqarli materillar bera oladi.

Adabiyotlar 1. Jo‘raev Abdurahmonov G‘., Rustamov A. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. – Toshkent, 1984. 2. M. O‘zbek xalq ertaklarida sehrli raqamlar. – T.: Fan, 1991. –152 b. 3. Komilova X. O‘zbek tilida olmosh va son. – Toshkent, 1953. 4. Kononov A.N. Grammatika uzbekskogo yazika. – Tashkent, 1948. 5. Nizomiddinova S. O‘zbek adabiy tilida son.- Toshkent, 1963. 6. Nakoryakova K. M. TSifra v publitsisticheskom tekste. CHast’ 2 Data sozdaniya originala dokumenta: 05.02.2004 . 43 Kb | koi8-r | http:// www. gramota. ru/mag new.html?id=42 . 7. Nurmatova M. Sonlarning dona va chama kategoriyalari haqida // O‘zbek tili va adabiyoti, 1988, 5-son. 8. Nurmonov A., Mahmudov N. O‘zbek tili so‘z yasalishiga bir nazar // O‘zbek tili va adabiyoti, 1987, 3-son. 9. Rahmatullaev SH. Hozirgi zamon o‘zbek tilidagi son turkumi haqida ba`zi mulohazalar // O‘r.OsiyoDU ilmiy asarlari. O‘zbek tili masalalari. – Toshkent: SaGU,1957. 10. SHoabdurahmonov SH. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: O‘qituvchi, 1980. 11. O‘rinboev B. Nomlardagi qirq qanday so‘z // O‘zbek filologiyasi masalalari. Samarqand,1998. 12. O‘zbek tili grammatikasi, I tom. – T.:Fan, 1975. Qo‘ng‘urov R., Karimov S. Zulfiya poeziyasi tilining lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1981.

O'xshashlar

Kelishik kategoriyasi. Sifat. Son

Sifat va son so’z turkumlari

Olmosh

Son

Morfologik uslubiyat ot stilistikasi