Olmosh

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

Olmosh Reja: 1. Olmoshning ta’rifi va uning eski o’zbek tilida qo’llanish xususiyatlari. 2. Olmoshning ma’no turlari, turlanishi. Fonetik variantlari.

Olmosh ot, sifat, son va ba`zan boshqa so’z turkumlari o'rnida qo’llanib, predmet va unga xos bo'lgan belgining mavjudligini ko'rsatadi. Olmosh predmetlikni yoki uning belgisini doimiy emas, balki muayyan o’rinlarda ifoda qiladi. Shu jihatdan olmosh mustaqil so’z turkumi hisoblansa-da, konkret ma`noga ega bo’lmaydi. Eski o'zbek tilidagi olmoshlar ma`no xususiyatlariga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: kishilik olmoshlari, o’zlik olmoshlari, ko’rsatish olmoshlari, so’roq olmoshlari, birgalik olmoshlari, belgilash olmoshlari, gumon olmoshlari, bo’lishsizlik olmoshlari. Kishilik olmoshlari . Kishilik olmoshlari leksik-semantik jihatdan ma`lum so'z kategoriyasidir hamda grammatik xususiyatlariga ko’ra, turli affikslar bilan ifodalangan, kishilik olmoshlarining ba`zi fonetik variantlarini hisobga olmaganda, hozirgi o’zbek tilida, deyarli,aynan qo’llanmoqda. Kishilik olmoshlarining I- shaxs birligi: men. Aksariyat yozma manbalarda men olmoshi mimu yo-yu nun orqali yozilgan. XVII- XIX asrlarga oid ba`zi yozma obidalarda mim-u nun bilan ifodalangan. Men olmoshining har ikki yozuv formasi tarkibiga old qator, o’rta keng e tovushi qo’llangan. XIX-asrga oid ayrim yozma manbalarda ba`zan tarixiy-dialektal hodisa sifatida men olmoshining ben formasi istifoda etilgan. Yodgorliklarda men olmoshi funkciyasini boshqa so'zlar ham bajargan. Banda va bu banda formalari Alisher Navoiy, Muqimiy, Yaqiniy, Maxmur asarlarida qo’llanilib, kamtarlik ma`nosida foydalanilgan. Banda shafaq-tek qan yi’g’labki. .. (Yaqiniy). Banda ul vaqtda Buxarada edim (Sh.N). Banda bayan gar qi’lsam.(Maxmur). Faqi’r va bu faqi’r so’zlari Alisher Navoiy, Abulg’ozi Bahodirxon, Ogahiy, Muqimiy asarlarida qo’llangan: Faqi’r alar sari barurg’a muvaffaq bo’ldum (Nav.M.N) Faqi’r taraf tutub yalg’an aytg’an bolg’ay-men.(Sh.Turk). XV-asrdan boshlab, men olmoshi o'rnida faqi’ri haqi’r, faqi’r-haqi’r so’zlari birikmasi ham qo’llana boshlangan, ba`zan bu olmoshni faqi’ri haqi’r

so’zlardan oldin qo’llash Navoiy hamda Ogahiy asarlarida uchraydi. Faqi’ri haqi’r yab tuttumkum. .(Nav M.N). XVIII-XIX asrlarga oid yozma manbalarda fakiri xakir kamina, kamina, bu kamina, men kamina , birikmalari ham men olmoshi o’rnida iste`mol qilingan: Faqi’ri haqi’r kamina taganiz Muhammad Aminxoja Muqimiy (Muq). II-shaxs birligi: sen. Kishilik olmoshining sen formasi sinu yo nun bilan yozilgan, sen olmoshi tarkibidagi yo asosan old qator lablanmagan, o’rta keng e unlisining belgisini ifodalaydi. XV-XVI asrlar yozma manbalarida sen olmoshi kelishik affikslari bilan turlanganda, yo h arfi yozilmagan: seningdek, (Lutfiy); senin (Amiriy). Sen olmoshi sinu nun yo orqali hamda yo belgisini tushirib yozilsa ham, eski o’zbek tili yozma manbalarida san emas, sen shaklida transkripciya qilish to’g’ri bo’ladi. III-shaxs birligi: ul, ba`zan u , an shakllari qo’llangan. XV-XIX asr yozma manbalarida asosan ul varianti qo’llangan. Ul olmoshi tarkibidagi –l undoshining tushib qolishi orqali ba`zan u shakli vujudga kelgan. U kishilik olmoshi «Boburnoma» hamda Huvaydo asarlarida ba'zi o’rinlarda uchraydi: Har kim nekim uni’n yerig’a olturdi’ (BN). Uni' kim saqladi' xallaq (Huvaydo). III shaxs kishilik olmoshi birligining an varianti (ul>al>an) ba'zan Furqat asarlarida uchraydi: An hama beganalarg’a ashnaliq shunchalar. I shaxs ko’pligi: biz. Biz olmoshi XV—XIX asr yozma manbalari uchun umumiy xarakterga ega, yumshoq talaffuz etilgan, ko’plik, birlik ma'nolarida qo’llangan. Biz olmoshi ko’plik ma'nosida qo’llangan: Biz ham kishi yiberduk (BN).Biz ikkimizga musulman bol tedi (SH.tar.). Biz olmoshi birlik ma'nosida ham qo’llangan: Bizin bila bolgan beglarini ham faraxorlarig’a yarasha berib shafqat qi'ldi'm (BN). Bizni rasvai jahan yetti yad aylamadin (Nodira).

$Ko’plik ifodalash xususiyatini yanada oshirish uchun biz olmoshiga -lar affiksi qo’shilgan: Mavlana Kabuliy bizlarni tilab vasiyatat qi'ldi'kim, bu kecha alamdi'n barur-men (Nav.MN).Gul g’unchasidur goya bizlarga achi'lmaydur (Bobir). II shaxs ko’pligi: siz. Siz olmoshi ko’plik ma'nosida qo’llangan: Biz sizin uchun savrulduqq (SHN). Biz bu sari'di'n yetkach, siz ichkaridin chi'qi'b yelikinizdin kelurini taqsir qi’lmanlar (BN). Siz olmoshining ko’plik ma'nosini kuchaytirish uchun -lar affiksi qo’shilgan: Sizlar kim qari'ndashlar turur-siz bizin birle ittifoq qi'li'n (SH.tar). Shadman sizlardin -u o’lguncha minnatdar-men (Furq,.). III shaxs ko’pligi : alar, ular, anlar, ba'zan unlar shaklidan foydalanilgan. Alar olmoshi XV—XIX asrlarda yozilgan ko’pchilik yozma manbalarda keng qo’llangan: Alarni'n ikisin o’lturub (Nav.MQ,). Alar aydi'larki, o’zbakni bir masali' bardur (Gulx.). Ular varianti Lutfiy, Bobur, Abulg’ozi Bahodirxon asarlarida uchraydi: Ular mendin yashurub (BN). Ularinn qo’nli (SH.tar.). Anlar olmoshi Lutfiy, «Nusratnoma», Abulg’ozi Bahodirxon, Gulxaniy, Furqat asarlarida muomalada bo’lgan: anlar ashyani’, Anlardi'n o’ tub havuzg’a sharbatlar to’kulur. Anlar ko’p yi'llargacha bu ayti'lg’an nimersalarni berurlar (SH.tar.). III shaxs ko’pligi tarixiy taraqqiyotida quyidagilar ko’zga tashlanadi: XIII- X1V asrlarda ular, anlar varianti keng qo’llangan bo’lsa, XV asrdan boshlab alar varianti faollashadi. XIX asr oxirlarida yana ular, anlar varianti faollasha boshlaydi hamda keyinchalik ular varianti III shaxs ko’pligida yagona bo'lib qoladi. Kishilik olmoshlarining turlanishida eski o’zbek tilida o’ziga xos xususiyatlar ko’zga tashlanadi: XII-X1V asrlarda, XIX asrdan keyingi yodgorliklarda ham chiqish kelishigining -dan\dan, ba'zan –dun\dun varianti qo’llangan.$

O’zlik olmoshi. Eski o’zbek tilida o’z olmoshi faol qo’llangan. O’z olmoshi dastlab ot turkumiga oid so’z bo’lgan va o'zlik, vujud, jon, rux, kabi ma'nolarni bildirgan. Eski o’zbek tilida ham o'z olmoshining bu ma'nolari ayrim o’rinlarda saqlanib qolgan: O’zumdin hayat baray (Nav.Mnsh.). Yey sanam, o’zni (vujud) bizga naashna takay (Uvaysiy). O’z so’zi eski o'zbek tilida olmoshga utish jarayoni tugallangan shaxsga taallukqiligini, xosligini, uning tarkibiy qismi ekanligi ma ‘nolarini anglatgan: O’zinin shakli birla (Nav.H.A). Meni o’z huzuri'g’a talab qi’ldi’ O’z olmoshi takror qo’llanishi mumkin. Bunda ish harakat sub'yektga qaytganlikni, ya'ni ish-harakat sub'yektning o’zi uchun tegishli ekanligi ma'nosi anglashiladi: Tolg’anmag’i o’z o'zina girdab (Nav.FSH),Qi’lur o’ziga o’zi ishtibah (Muq,.). O’z olmoshi egalik va kelishik affikslarini qabul qiladi. Bunda dastlab egalik affiksi, so’ng kelishik affiksi qo'llanadi: o’zumnin ikki yaxshi' kishimni chaqi'rdi'm (SH. Tar.). O’zida hushi' bar adam yeshitsun (Furq,.)- Tushum, o'rin-payt va chiqish kelishigi affikslari o’z olmoshiga to’g’ridan- to’g’ri qo’shilgan: o’zda yoq yerdim (Nav.MQ). o’zni necha kun nakam tut (Nodira). O’zdin tavba aysa (Nav.MQ,). Bunday qo’llanishda uning olmoshlik funksiyasi ko’proq, namoyon bo’ladi. Qadimgi turkiy yozma manbalarda va eski o’zbek tilinining dastlabki davrlarida kentu(kentu) olmoshi qo’llangan hamda bu olmosh o’z olmoshiga ekvivalent bo’lgan: Kerak bolsam ana men, kendu kelsun (Xisr.Shir.). Kendu olmoshi o’z olmoshi bilan ham qo’llanadi: o’zi kendu yekrak (yomonroq) bilur yerdi (Taf.). Kendu olmoshi eski o’zbek tilidayoq iste'moldan chiqqan va bu olmosh kendi (kendi) shaklida hozirgi turk tilida saqlanib qolgan. Eski o’zbek tilida o’z olmoshi bilan birga, fors tilidan o’zlashgan xud olmoshi ham iste'molda bo’lgan: Tenri taala xud karam bila gunahi’i’zdi’n o’tti (Nav.Mnsh). Mirzaxan xud shahbegimnin tuqqan nabirasi (BN). Ko’rsatish olmoshlari. Eski o’zbek tili yozma manbalarida bul, ul, oshal, oshul, shul ushbu, hamul, ba'zan u, ush, shu, shubu, hamun kabi ko’rsatish

olmoshlari qo’llanganki, ular tuzilishi jihatidan sodda hamda murakkab formalardan tashkil topgan. Bu, ul (u), ush sodda ko'rsatish olmoshlari, bul, shul, (shu), ushbu, shubu, oshal, oshul, oshu, hamul so’zlari ko’rsatish olmoshlarining murakkab formalaridir. Xamun, hamiyn ko’rsatish olmoshlari fors tillaridan o'zlashgan. Ko’rsatilgan davrlarga oid yozma manbalarda har qaysi ko’rsatish olmoshining qo’llanish doirasi, leksik-semantik hamda grammatik xususiyatlari turlicha bo’lgan. Bu ko’rsatish olmoshi keng ko’lamda qo’llangan, nutq, paytida mavjud bo'lgan yaqin masofadagi kishi, narsa, hodisalarni ko’rsatadi: ...bu benava (Lutf.), ... b u rasadni' (BN). Olmoshlar uch xil semantik vazifa bajargan: 1.Deyktik vazifa, ya'ni sof ko’rsatish ma'nosini anglatgan: Bu baytni' oqubdur (Nav.MN). 2. Anaforik vazifa, ya'ni oldin tilga olingan shaxs, predmetni ko’rsatadi: Bu ham yaxshi' bardi' (BN). 3.Preprativ vazifa, ya'ni keyin tilga olinadigan predmet va shaxslarni ko’rsatadi: Meni tani'maydur, so’rupturkim , bular qaysi' sultandur (BN). Bu ko’rsatish olmoshi kelishiklar bilan turlanganda va ko’plik affiksini olganda, uning tuzilishida turli fonetik o’zgarishlar yuz beradi. Bosh kelishikdan boshqa kelishiklar bilan turlanganda, so’z boshidagi b undoshi m ga o’tadi: buni'- muni', bunung-munung va h.k. Shuningdek, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklarida negiz va kelishik hamda ko’plik affiksi o’rtasida interkalyar «n» undoshi orttirilishi mumkin. Kelishiklar bilan turlanganda “n” undoshining orttirilishi doimiy (statik) bo’lsa, ko’plik shaklida u doimiy emas. Misollar: Bular dag’i' Sayyidga kirmish (SHN). Og’lanlarni'ng atlari' munlar turur (SH.tar.). Mundi'n artuq qi'lma zar (Lutf.). So’z boshida «b”ning «m»ga o'tishi ham doimiy emas: Barcha xalq buni' yeshitib...(SH.tar).

$Bu olmoshi XVIII-XIX asrlarda bul variantida ham qo’llangan. Uning tafsiloti quyiroqda beriladi. Ul olmoshi so’zlovchiga masofa jihatdan uzoqroq bo’lgan predmet va uning belgisini ko’rsatish uchun qo’llangan va mazkur ma'nosi orqali bu olmoshi bilan oppozisiyani hosil qila oladi: G’amza birle to’kti qani'm ul sanam (Lutf.). Ul olmoshining u varianti ham qo’llanishda bo’lgan: Mahsharda g’ali'bakim, u kun ko'rmagay azab (Lutf.). Ilmiy adabiyotlarda ul (u) olmoshining an varianti haqida fikr yuritiladi, aslida an olmoshi fors tilidan o’zlashgan bo’lib, fonetik jihatdan ul olmoshiga aloqasi yo’q. Ul olmoshining kelishiklar bilan turlanish xususiyatlari ul kishilik olmoshi bilan aynandir. Ush so'zi haqida . Ilmiy adabiyotlarda bu so’z olmoshlar tarkibiga kiritiladi va o’zbek tilidagi «mana» so’ziga ekvivalentdir. So'roq olmoshlari . Eski o’zbek tilida kim, ne, qay so’roq olmoshlari mustaqil qo’llangan, boshqa so’roq olmoshlari ne va kay olmoshlariga tarixan yuklama, so’z yasovchi va so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar qo'shilgan shakllarda qo’llangan, lekin bunday so’z va qo’shimchalar o’zining morfematik ma`nolarini yo’qotgan hamda so'roq olmoshlarining turli modal shakllarini hosil qilgan xolos, aslida olmosh yasash uchun xizmat qilgan emas. Kim so’roq olmoshi kishilarga nisbatan qo’llangan: Ul ulushni tog’ragan kim (SH. tar.). Kim so’roq olmoshi otlar kabi ko’plik affiksining –lar variantini qabul qilgan: Arz qi'lali' k i mlar voqe'dur (Nav. MQ,). Kimler bilan bazm aylab (Muq.). Ne olmoshi eski o'zbek tilida keng qo’llangan va uning semantik qirralari ham ko’p bo’lgan belgining miqdorini aniqlash ma'nosida qo’llangan: Ne imkankim qarar olg’ay ko’sluma (Nav.SS). Ul shah bashi'da ne bala fitna bar yerdi (Lutf.). •sof belgini bildiradi: Xan dedi: bu ne hikayat bolg’ay\\ Ne hikayat, ne rivayat bolg’ay? (SHN).$ $•ritorik so’roq gaplarda so'z ma'nosini kuchaytiradi: Bu ne ko'zdur, bu ne kirpuk, bu ne qash\\Ki chi'qti' din va imandi'n xalayi'q (Atoiy). - sabab-so’roq ma’nosini bildiradi: Ko’zun ne bala qara bolubtur (Nav.MQ,)- Bilman ne jarima bila Xariydin ixraj qi'ldi' (BN). Ne olmoshi ko'plik affiksini, tushum, chiqish kelishigi affikslarini olgan va ularda kelishik affikslari funksional bo’lgan, jo’nalish kelishigi affiksi esa olmosh tarkibida qotib qolgan. Qaratqich va o’rin-payt kelishigida qo’llanish masalasi ochiq qoladi. Ne olmoshi negizda shakllangan so'roq olmoshi Neme . Bu so’z tarkibidagi me so’zi qadimgi turkiy tilga oid yuklamadir, lekin uni E.Fozilov bog’lovchi deb qaraydi. (Qarang: Fozilov E. O’zbek tilining tarixiy morfologiyasi. - T.,1965,146- bet). Eski o’zbek tilida bu so’z narsa so’zi ma'nosida qo’llangan, ya'ni hali olmosh turkumiga to’la o'tmagan: Dag’dag’a boldo'kim, bir nime bag’lag’ay-men (BN). Bu so’z nima variantida XIX asrning 2-yarmidan so’roq olmoshi sifatida mustaqil qo’llangan. Nechun\nevchun . Uchun ko’makchisi ishtirokida sabab ma'noli so’roq olmoshidir: Mirza sorubturki, nechun o’lturdun (Nav.FSH). Sen nevchun o’zunni bu riyazat va ranjga saldi'n (Nav.FSH). Nechuk . Bu olmosh qadimgi turkiy tilda bir necha taraqqiyot davrlarini boshidan kechirgan: Ne\che—>ne +cha+ka--ne+cha+k--- nechuk.Ikkinchi taxmin (versiya): ne+chag’\\ ne+chaq\\ne+chak—nechuk. Nechuk olmoshi ham sabab ma'nosini ifodalaydi: Nechuk bolg’ay azmi'-miz (Nav.FSH). Bu olmoshning ba'zan nuchuk fonetik varianti ham qo’llangan: Men nechuk majnun kabi rasvai alom bolmayi'n (Uvaysiy). Neluk . - lik affiksining - luk varianti orqali shakllangan va u ham sabab ma'nolidir: Neluk bashi'mg’a tupraq qoymag’ayi'm (Xisr. Shir.). Netak . -dek affiksining -tak varianti orqali shakllangan va bu olmosh belgi ma'nolidir: Qanlari' yerga netak to’kulmush (SHN).$ $Neche . Bu olmosh ne+chag’ so’zlaridan soddalashgan. Miqdorni so’rash uchun qo’llanadi: Neche yi'l ranju mehnat sendin artuq (Nav.FSH). Bu olmosh III shaxs egalik affiksini va barcha kelishik affikslarini qabul qilgan. Nega. Jo’nalish kelishigi affiksi orqali shakllangan va sabab ma'nosiga ega: Bir kishi jani' uchun yuz mi's jan nega azurda qi’lur (SHN). Bu olmoshning neya, negu, nag’u variantlari ham qo’ llangan: yemdi biz kenash q qi'lali'm, nagu savab kelur, ko’relim (Taf.). Nag’u barur-sen (Lutf.). Necha olmoshining neta varianti ham qo’llangan: Neta mahram ayladi'n (Muq.). Qa(y) olmoshi (qadimgi turkiy tilda san ) mustaqil qo’llangan va belgi ma'nosiga ega bo'lgan: Qay birikim bar yerdi (Nav.FSH). Qa(y) olmoshi negizida quyidagi so’roq olmoshlarining modal ma'nolari hosil qilinadi. Qayu . Bu olmosh tarkibidagi -u formanti –i\-i' egalik affiksining variantidir: Qayu xushdil, qayu mahzun boldi \\Qayu Layla, qayu Majnun boldi' (SHN). Qaysi '. -si' formanti III shaxs egalik affiksidir: Qaysi' namurad yelkin sabr yetagiga urdikim murad tapmay (Nav.MQ). Bu olmosh ko’plik, egalik affikslarini qabul qilgan. Qayu,qaysi' olmoshlari belgini ajratib, ta’kidlab so’rash ma'nosini anglatadi. Qayda (qanda), qaydi'n, qayan, qani’. Bu olmoshlar o’rin bilan bog’liq bo’lgan so’roqni bildirgan. Qayda, qaydi'n tarkibidagi kelilshk affikslari negizda kristallashgan . Qayan so’zidagi yan o'rin oti, qani' so’zidagi -i' esa egalik affiksidir; Desankim, qayda-sen, aya Ataiy (Atoiy). Men dedimkim, sizlar qaydi'n kela-siz (BN)> Yana darug’adi'n qayan qachi'b barg’ani'm kishi bilmas (BN). Qancha. Bu olmosh qay(n)cha(chag’,cha) qismlardan iborat bo’lib, dastlab payt ma'nosini ifodalab, keyinchalik miqdor ma'nosiga ko’chgan: Qancha saksan shuncha yi'lqi'm...(Muq,). Bu so'roq olmoshi o’rnida chand, chandan so'zlari ham qo’llangan.$ $Qachan . Bu so’roq olmoshi qay+chag’+i'n (qay vaqt bilan) so’zidan soddalashgan va payt ma'nosiga ega: Qachan bolg’ayki tapqay-men xabar yar-u diyari'mdi'n (Furq.). Qancha, qachan olmoshlari ba'zan kelishiklar bilan turlangan. Belgilash olmoshlari . Aksariyat adabiyotlarda bunday olmoshlar birgalik, birgalik-belgilash olmoshlari deb yuritilgan. Eski o’zbek tilida ikki gurux, belgilash olmoshlari qo’llangan: 1. Yakkalikni ko’rsatuvchi belgilash olmoshlari. 2. To’dani, guruhni ko’rsatuvchi belgilash olmoshlari. Yakkalikni ajratib ko’rsatuvchi belgilash olmoshlariga har va uning ishtirokida hosil qilingan olmoshlar taalluqlidir, shuningdek, eski o'zbek tilining dastlabki davrida faol qo’llanib, XV asrdan keyin passiv qatlamga o'tib ketgan tekma olmoshi ham yakkalikni ajratish uchun qo’llangan. To’dani, jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshlari ga arxaik qamuq\ qamug’, turkiy qatlamga xos – bo’lgan barcha, bari', barli'q fors va arab tillariga xos bo’lgan ba'zi',hama (hamma), tamam, jumla, jam, majmu' olmoshlari taaluqlidir. Har olmoshi fors tilidan o’zlashgan va eski turkiy tilda XI-XII asrlardan boshlab qo’llana boshlagan hamda eski o'zbek tilida uning keng qo’llanishi boshlangan: Har yi'l ani' xazana qi’lg’aylar (Nav.MQ). So’roq olmoshlari bilan birga kelib murakkab belgilash olmosharini hosil qilgan: Har k im, har qayan, har nima, har qaysi', har nechda, har nechuk, har qachan, har qayda, har ne. Har ne eski o’zbek tilida olmoshlik xususiatini saqlab qolgan: Mening har ne halii'mni' bilmish yedin. (Munis). Har ne olmoshi hozirgi o’zbek tilida harna variantida semantik o’zgarishga uchragan va modal so’zlar turkumiga o’tgan. Tekma asl turkiy belgilash olmoshidir. Bu olmosh ham XIV asr boshlariga qadar mustaqil qo’llana olgan: Chi'qqay hazar halqa ko’nul tekma sachti'n (Lutf.).Bu olmosh kelishik qo’shimchalarini ham olgan: Suchulmi'sh tekmalarga tan libasi'n (Xisr. Shir.). Tekma olmoshi hozirgi turk tilida hamon qo’llanmoqda. To’dani bildiruvchi olmoshlar.$ $Barcha (bar+cha) birgalik olmoshi kishi, narsa va hodisalarning mavjud yig’indisi ma'nosini anglatgan: Barcha tapi'lur bizga vale yar tapi'lmas (Lutf.). Tug’andi barcha so’z (Navoiy, FSH). Barcha bir yoli' urushqa kirdi (SHN). Bari (bar+i'' ) olmoshi barcha, hamma so’zlari kabi birgalik ma'nosini anglatgan: Bari' alamga taj (Nav.). Bari' pari misali' (SHN) . Qamuq\qamug’ olmoshi eski o’zbek tilining XV asrlarga oid yozma manbalarida iste’molda bo’lgan. Shuningdek, XVII — XIX asrlarda bitilgan ayrim yozma manbalarda uchraydi va barcha olmoshi ma'nosiga sinonim bo’lgan: Qamuq yelga berib (Lurt.). Hama (hamma) birgalik olmoshi XV asrdan keyin yozilgan yozma manbalarda qo’llangan: Hama atvari' hikmatga muvafiq' (SHN). Hama aytur Huvayda nechun yi’g’lar-sen. Hama olmoshi ayrim adabiyotlarda qamuq olmoshining fonetik o'zgarishi deb izohlanadi. Bu fikr yanglsh bo’lib, aslida arab tilidagi hum (ular) va fors tilidagi hama (barcha) olmoshlarining o’zbek tiliga o’zlashishi deb qarash o’rinli bo’ladi. Jumla birgalik olmoshi arab tilidan o'zlashgan, barcha, hamma olmoshlariga ekvivalentdir: Jumla alamga ishi qahr olub (Nav.HA). Ba’zi' olmoshi arab tilidan o’zlashgan, guruh, to’da ma'nosini ifodalaydi, kelishik, egalik, ko’plik affikslarini ham qabul qilgan. Ba'zi'di'n gahi' birar yaxshi vaqe’ bolur (Nav.MQ). Tamam (tamamim, tamamat ) olmoshi arab tilidan o’zlashgan, barcha, hamma olmoshlari ma'nosida qo’llangan: Stunlari' tamamiy tashti'n (BN). Tamam mog’ul va tatar yelini lO’shkarini jam’ qi'li'b (SH. tar). Jam’, Jam'i olmoshi arab tilidan o’zlashgan: Hindustanni'n jam'i rudlari'ni'n bu xasiyati' bar (Boburnoma). Jam' vilapatyaarni' musaxxar qi’li’b.(SH.turk). Majmu' olmoshi ham arab tilidan o’zlashgan: Majmu'i'n ani'n qashi'g’a qoydi' (Nav.MQ). Gumon olmoshlari. Eski o’zbek tiliga oid yozma manbalarda kimsa (>kim+yersa), nimarsa (>ne+ma+er+sa) neersa (>ne+ersa), birav (>birey), falan$

gumon olmoshlari qo’llangan, ba'zan ayrim o’rinlarda biraey (bir+aey), biravlan (bir+av+lan) formalari ham uchraydi. Ular kishi, narsa va hodisalarning taxminlash, tusmol qilish kabi ma'nolarini bildirgan. Kimse, kimarsa, falan, birav, biragu gumon olmoshlari tusmol qilingan kishilarga nisbatan qo’llangan. Nimarsa va neersa olmoshlari predmet va hodisalarga nisbatan ishlatilgan. Kimsa gumon olmoshi eski o’zbek tilining barcha davrlarida keng qo’llangan: Kimsa tazallum yetmagap (Lutf.). Kimsakim aylamas ashuqmag’ni' xayal (Nav-MQ). Kimarsa gumon olmoshi eski o’zbek tilining ilk davrlarida qo’llangan, keyingi davrlarda kam qo’llangan: Kimarsa kim sana yegri ko’nul tutar bu qadar (Sakk.,). Nemarsa gumon olmoshi nima so’roq olmoshiga yersa so’zining qo’shilishi bilan hosil bo’lgan: Uch-to’rt nemarsa asi'li'b yerdi (BN). Ko’p nemarsa bergan turur (SH.turk). Birav gumon olmoshi kimsa olmoshi ma'nosida qo’llangan: Birav ko’z birla bolg’ay qatli'n (Nav LT). Falan gumon olmoshi arab tilidan o’zlashgan: Falan kishiga, ya'ni' faqi'r qashi'g’a yeltib (Nav.MN). Falan vaqtda falan malikiniz mundag’ xiyanat qi’ldi' (SH.tar.). Bo’lishsizlik olmoshlari . Eski o’zbek tilida bo’lishsizlik olmoshini fors tilidan o’zlashgan hech so’zi ifoda qilgan. Hech bo’lishsizlik olmoshi kishi, narsa, hodisalarga nisbatan qo’llangan. Bo’lishsizlik olmoshining murakkab formasi esa hech olmoshining boshqa olmosh turlari bilan yonma-yon kelishi orqali hosil qilingan: hech kim, hech kimsa , h ech kimarsa shaxsga nisbatan; hech ne, hech nema, hech nemarsa, hech qayda olmoshlari narsa va hodisalarga nisbatan qo’llangan. Hech qaysi', hech qayusi' kishi va narsalar uchun aralash istifoda qilingan.

Hech olmoshi mutlaq inkor ma'nosini ifodalagan: Qalmasa hech namu nishani'm (Lugf.). Ki biz ko’rduk, amma bilmaduk hech (Nav.FSH). Hech parvayi qi'lmadi'lar (BN). Hech kim bo’lishsizlik olmoshi shaxsga nisbatan qo’llangan: Usruk ichra hech kim harif yoq (Lutf.). Hech kim O’z ko’nliga g’am tilamas (Nav.MQ). Hech kimsa (hech kimarsa) olmoshi ham hech kim olmoshiga ekvivalent bo’lgan: Tushmasun gul mavsumi' hech kimsa janandi'n (Lugf.). Qi'lmos ani'n takallumini hech kimsa rad (Nodira). Hech kimarsa bo’lishsizlik olmoshi siyrak qo’llangan, ma'no jihatidan hech kim, hech kimsa olmoshlariga o’xshaydi: Hech kimarsa kelmagay (Lutf.). Hech kimarse qol yapmasunlar (SH. tar.). Hech nima (hech+ne+ma) bo’lishsizlik olmoshi: Meni' tegan kishiga hech nema yoq (SH.tar.). Ana hech nema marham yerin tutmas (Nav.MQ). Hech nemersa olmoshi kam uchraydi: Hech nemersa ana majhul yerdi (Nav.MN). Hechm nimarsa oqug’an yemas (BN)). Hech qaysi' bo’lishsizlik olmoshi bo’lishsiz atributiv holat ma'nosini anglatgan; hech qaysi' mat’la'ni' ayta almadi'lar (Nav.MN) Hech qapsi' turk tili bilatakallum qi’la almaslar (Nav.ML).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. Borovkov A.K. Leksika Sredneaziatskogo tefsira XII —XTII vv. M. r Izd — vo «Nauka», 1963. 5. Blagova G.F. Tyurskoye skloneniye v arealno— istoricheskom osveshenii. M., fed —vo «Nauka», 1982. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Olmosh turkumi tahlili

Olmosh so‘z turkumi

Sifat son olmosh stilistikasi

Olmosh. Olmoshning ma'no turlari

Olmosh. Olmoshning semantik tasnifi