Olmosh turkumi tahlili - Tilshunoslik - Referatlar

Olmosh turkumi tahlili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Olmosh turkumi tahlili Reja: 1. Ma`nosiga ko`ra turi. 2. Qaysi so`z turkumi o`rnida qo`llanganligi. 3. Gapdagi vazifasi. 4. Tuzilishiga ko`ra turi.

Namuna: Bu- ko`rsatish olmoshi. Sifat turkumi o`rnida qo`llangan, gapda aniqlovchi vazifasida kelgan, sodda. Uni- kishilik olmoshi tushum kelishigi shaklida, ot turkumi o`rnida qo`llangan, gapda to`ldiruvchi vazifasida kelgan sodda. 69-mashq. Gaplarni o`qing. Olmoshlarni aniqlab, qaysi so`z turkumi o`rnida qo`llanganini izohlang. 1. Mirzo Ulug`bek bu o’ylardan boshi g`ovlab peshanasini ishqaladi, yana bir piyola sharob ichdi, lekin uni o`z qa`riga tortgan tug`yonli o’ylar girdobidan chiqolmadi. (O.Y.) 2.Hech kim o`sha tunning o`zida, qayerdadir bir jigarbandi ham qalb titrog`ida ekanini bilmaydi. (T.Mal.) 3. U xil qora uylar uning uchun yangi emas, albatta. (Ch.) 4. Bularning hammasini otasi bino qilgan edi. Endi u odam bu joylarga hech qachon kelmaydi. (P.Q.) 5. O`z uyiga sig`magan, jigarlari bag`ridan joy topolmagan Nizomjon bu notanish kishining uyiga sig`armikan? (S.A.) 6. Umrim, ey sen bilan qilib iftixor, bo`laylik o`lgunga men ham minnatdor! (G`.G`.) 7. Peshonadagi bitta-yu bitta bolani er-xotin ana shunday tashvish, ana shunday mehribonchilik bilan katta qilishdi.(S.A.) 8. — Bu so`zdan xulosa shukim, dedi Salohiddin zargar uning savoliga javob bermay,-kutubxonani yashirib, kufr kitoblarni asrab qolmoqni niyat qilgan osiy banda ham, o`shal kitoblar gulxanida yonlig`i muhaqhaqdir. (O.Y.) 70-mashq. Gaplarni o`qing. Kishilik olmoshlarini aniqlang. Gapdagi vazifasini belgilang .Kelishik qo`shimchalari bilan qo`llangan kishilik olmoshlarining o`zagida qanday o`zgarish bo`lganligini ayting. 1. Dunyo sening oyog`ingni o`pmog`i lozim! (M.Sh.) 2. Agar suratim uchun sizdan jon talab qilsalar menga ayting, men o`z jonimni bergayman! (P.Q.) 3. Bu bebaho xazinaning kaliti sening qo`lingdadur, Ali. (O.Y.) 4. Javob ber, meniki- seniki degan gapni kim o’ylab chiqardi. (Sh.R.) 5. - Siz ularni bunda ayblarsiz, ular bizlarni unda ayblar. (T.Mal.) 6. Mening o`rnimda bo`lganingizda nima qilardingiz. (T.Mal.) 7. — Sizning ko`rgan ko`rmaganligingizni men qayoqdan bilaman.(A.Q.) 8. - Masalan, bizda bunaqa buyumlar juda ko`p, mening ishim ham yo`q, surishtirmayman ham.(O`.U.) 9. — Aziz seni ko`pdan beri bilaman, senga

ishonaman. bir hafta muhlat senga. (O`.U.) 10. Siz ziyoli odamsiz, tushunasiz, sizga aytsam bo`ladi. (Sh.)11. — Nimani boshlaymiz, mening sizga aytib beradigan hech qanday jinoyatim yo`q.(Sh.) 12. –O’ylasam ham senlarcha har kimning oldida valdiramas edim. (A.Qod.) 13. — Sizga ne bo`ldi, davlatpanoh?- dedi uning mahzun chehrasiga tikilib.(O.Y.) 14. Uni kuzatib chiqqanlar sal narida uning iztirob bilan uh tortganini ko`rib turishardi.(S.A.) 71-mashq. Gaplarni o`qing. Kishilik olmoshlarini topib qaysi kelishikdagiligini ayting, gapdagi vazifasini aniqlang. 1. - Men sizni o`sha qishloqqa olib ketay deb keldim. (Ch.) 2. Bu ikkala kitob ham uning qo`liga tasodif bilan kirib qolgan edi. (Sh.) 3. Bolam, meni bu ishga aralashtirma. Men sening hurmating uchun bu yerlarda yuribman.(S.A.) 4.- Man sizga boshqacha maslahat bilan chiqib edim...-dedi.(Ch.) 5. Yovuzlikning mahviga ommani boshlamadi, to bizning asrgacha birorta ulug` siymo. (Sh.R.Term.) 6. Men sizni o`z farzandimdan a`lo ko`raman. Sizning boshingizga tushgan musibat o`z pushti kamarimdan bo`lgan o`g`lim boshiga tushgan musibat bo`lur. (O.Y.) 7. Mana bizning qizimiz ham otasidan so`ramay ko`chishga yozilgan.(Sh.R.) 8. - Yo`q, siz menga aniq javob bering.(T.Mal.) 9. Men sizga bekor qiziqib qolmadim. Sizda ilmiy tahlilga intilishni ko`rdim.(T.Mal.) 10. Buni kim aytgan bo`lsa ham mening sha`nimga tuhmat qilibdi, -dedi G`ulomjon. (M.I.) 72-mashq. Gaplarni o`qing. Ko`rsatish olmoshlarini topib, kelishik va egalik qo`shimchalari bilan qo`llanishiga e`tibor bering.O`zakdagi o`zgarishni izohlang. 1. Bu asarlar uzoq mehnat samarasidir. Shu jadvalda keltirilgan ta`rif va tavsif. (M.Sh.) 2. -Buni nega ilgariroq olib kelmadingiz? (A.Qod.) 3. -Bu gaplarni qo`y.Nima qilmoqchisan shuni ayt. (S.A.) 4. O`shanda ha, bir-ikki qadam qo`ygach, to`xtab, atrofga alanglagan edi. (T.Mal.) 5. Mana-bu qishloqi mehmonning kelishi yana ortiqcha bir tashvishni qo`zib ketdi.(Ch.) 6. Ana shunda maktabini qanchalik sevganini butun qalbi bilan his etgandi.(Sh.) 7. Bu joy faqat aziz mehmonlarga atab qurilgan.(S.A.) 8. Mana, o`sha ma`shum voqea yuz berganiga to`rt- besh oydan oshibdi. (O.Y.)

73-mashq. Gaplarni `oqing. So`roq olmoshlarini aniqlang, nimaga nisbatan so`roq bildirishini ayting. 1.Nega cho`chib tushding? Murg`ak tasavvur, go`dak xayolingga nimalar keldi? (G`.G`.) 2. Qay kirar nafasining qachon qaytmasa Sening vujuding ham shu payt chiqindi. (Sh.R.Term.) 3. -Voy, nega unaqa deysiz! Tovba deng! Sizga nima bo`ldi? Sizga nima bo`ldi?(S.A.) 4. -Xo`sh, keyin nima bo`pti, tezroq ayta qolsang-chi? (Sh.R.) 6. Mening qayoqqa, nimaga ketayotganimni u bilmasa, unga tushuntirishim shartmi? (T.Mal.) 7. - Shaharda nima kasb qilasiz. Qudrat aka. (M.I.) 8. -Kim? -dedi G`ulomjon, qorong`ida turib.(M.I.) 9. -Hmm, -dedi Jamol Karimiy qo`lidagi kumushdan naqsh solingan yo`g`on hassasinin likkillatib, - o`qiyotibman deng.Qachon mulla bo`lasiz?(A.Q.) 10. Ulfat o`zining qanday ishlayotgani, qanday shoirlar bilan qayerga borgani, qanday asarlar yozmoqchi ekani to`g`risida so`zladi.(A.Q.)11. Qayerdan keldiykin? Kim yuborgan bo`lishi mumkin. (M.Do`st.) 12. Har bir qush qayerga qanday in qurishni biladi. (T.Mal.) 74-mashq. Gaplarni o`qing. So`roq olmoshlarini topib, qaysi kelishik shaklida qo`llanganini ayting.Gapdagi vazifasini izohlang. 1. Qalbim mening ezgu hislarga vatan, bu ham kimga malol, kimga edi xush. (Sh.R.Termiziy.) 2. Nima qilishni bilmay, ancha vaqtgacha jim turib qoldi. (S.A.) 3. U bunday ig`voning qayerdan kimdan chiqqanligini bilmas edi. (M.I.) 4. Ko`zingiz aytib turibdi: xafaroq ko`rinasiz? Nima gap? Aytovering. Menga aytmasangiz kimga aytasiz.(O`.U.) 5. Xo`sh, siz qaysi birini oldingiz, nimaga asoslanib oldingiz.(O`.U.) 6. Nishonga tegmagan o`qning kimga nafi bor. (O`.U.) 7. -Bilamizda shu yerda o`tirib rizqimizni terib yeganimizdan keyin kim keldi, kim ketdi kimning dardi nima-sezib turamiz-da.(T.Mal.) 8. Axir bu yerda odamlar ishlab, odamlar dam oladilar-ku, nega g`amxo`rlik qilmadingiz. (Sh.R.) 75-mashq. Gaplarni o`qing. Belgilash olmoshlarini topib, turini aniqlang. Jamlovchi va ajratuvchi belgilash olmoshlarini alohida ustunda yozib chiqing. 1. Shu bilan hammalari jim bo`ladilar. (Ch.) 2. Hammasi butun, hammasi bor. Faqat uning o`zi yo`q.(P.Q.) 3. Manzura barcha bilan bir sidra tanishib chiqqach,

Gulizor begim iltifot qildi. (T.Mal.) Lekin barimiz ham qora ishda ishlaymiz masterovoymiz, o`qimaganmiz-da mashinaning tiliga tushunmaymiz.(M.I.) 4. U qobiliyat to`g`risida “zarshunos” bo`lib, har kimga o`z iqtidoriga qarab, shu sirlardan ozroq aytadi.(A.Q.) 5.Vilt tashqi muhitga shu qadar tez moslashuvchan baloi azimki, sal o`tmay har qanday zaharga ham o`rganib olishi turgan gap. (O`.U.) 6. ...Mayli, ishga kirishaver qo`limdan kelgan hamma yordamimni ayamayman...(O`.U.) 7. Hozir esa institutning barcha laboratoriya boshliqlari, yetakchi olimlar to`planishgan.(O`.U.) 8. Mirsalimning hamma gapdan xabari bor edi.(Sh.) 76-mashq. Gaplarni o`qing. O`zlik olmoshlarini topib, qo`llanishiga e`tibor bering. Egalik qo`shimchalari tagiga chizib shaxs va sonini aniqlang. Qaysi kishilik olmoshi o`rnida qo`llanganligini ayting. 1. O`zim ham bu maktubni shu bu kun ko`rdim, -dedi.(A.Qod.) 2. Odamzod o`zligingni o`zingdan qil himoya.(Sh.R.Term.) 3. O`zi oqshomga qadar tibbiy ekspertiza xulosasini kutdi. (T.Mal.) 4. Eng kichik zarradan Yupitergacha o`zing murabbiysan, xabar ber,Quyosh! (G`.G`.) 5. To qabohat bor ekan hayotning qil cheti g`am, odamzod, o`zligingni, o`zingdan qil himoya.(Sh.R.Term.) 6. Ko`zini yumib, ingrab yuborganini o`zi ham sezmay qoldi.(T.Mal.) 7. -Maqsud aka, aytayotgan gaplaringizga o`zingiz ham ishonmayapsiz. (T.Mal.) 8. O`rnidan qo`zg`alib turmoqchi ham bo`ldi, lekin o`zini bosdi.(M.I.) 9. -Shoirni o`ziga munosib kuchga ega bo`lgan odam tanqid qilsa alam qilmaydi.(A.Q.) 10. Saidiy jurnal idorasiga yetguncha o`zini o`zi ogohlantirib bordi. (A.Q.) 11. U, inson hamisha istaganini emas, ko`pincha o`ziga yoqmagan ishlarni qilishga ham majburligini tushunmasdi.(O`.U.) 77-mashq. Gaplarni o`qing.Bo`lishsizlik olmoshlarini topib, ma`nosini izohlang. Kelishik va egalik qo`shimchalari bilan qo`llangan bo`lishsizlik olmoshlarini shaxs va soni, qaysi kelishikda ekanligi va gapdagi vazifasini ayting. 1. Jannat xola uning gaplaridan hech narsa tushunmadi.(S.A.) 2. Nizomjon ko`zini ochganda ayvonda hech kim yo`q edi. (S.A.) 3. Madaminxo`janing paxtazorida esa terim tushgan bugun bu yerda hech kim chiqmagan edi. (M.I.) 4.

G`ulomjon chuqur tin oldi, ko`zlarini yumib, hech nima o`ylamaslikka tirishdi. (M.I.) 5. Munisxon Saidiyning orqasidan qarab o`ziga hech qachon bo`lmagan bir his sezdi. (A.Q.) 6. To bu odam kursiga sekin, ehtiyot bilan o`tirmaguncha hech kim o`tirmadi. (A.Q.) 7. Bunday paytlarda Sodiqning ko`ziga hech narsa ko`rinmaydi. (Sh.) 8. Chumchuq hech qachon burgut uyasini orzu qilmaydi. (T.Mal.)9. Tog`a Ikromjonning umrida hech kimga hech qanday iltimos qilmaganligini, sha`niga dog` tushuradigan ishga qo`l urmasligini bilardi. (S.A.) 10. Muhammad Solihning bu gapiga endi hech kim e`tiroz qilolmadi.(P.Q.) 78-mashq. Gaplarni o`qing.Gumon olmoshlarini topib ma`nosi va qanday hosil bo`lganini izohlang. 1. - Men hech qachon.... hech kimga surat bergan emasman.(O.Y.) 2. Farmonov to`satdan allaqanday ma`yus,kulimsirab, deraza oldiga bordi-da, oq qog`ozga o`ralgan papkaga o`xshash bir narsani olib kelib, Rasulga uzatdi.(O.Y.) 3. Shu payt mulla Fazliddin o`z yuziga kimningdir mayin nigohi tushganini his qildi. (P.Q.) 4. Deraza tarafga qarab o`tirgan yigit nimadir deyapti. (S.A.) 5. G`ulomjon bu o`tli kuylarini kim uchundir aytar, ayta turib, ko`zlari bilan kimnidir izlar edi. (M.I.) 6. “Segoh” ga o`tdi, yana allaqanday g`amgin, ezg`in kuylarni aytdi. (M.I.) 7. Tinchgina birov halal bermaydigan, studentlarning ko`zidan uzoq joy bo`lsa yaxshi bo`lar edi. (A.Q.) 8. Dahlizning tashqi eshigi ochilib kimdir kirdi. (A.Q.) 9. Hozirgina lovullab turgan jismini allaqanday yoqimsiz kayfiyat egalladi-yu, umrida sira boshidan kechirmagan ko`ngil xijillikdan yuragi siqila boshladi.(O`.U.) 10. Mana shu “lekin unutmabdi” degan fikr unga qandaydir g`alati, negadir juda ahamiyatli bo`lib tuyuldi. (O`.U.) 79-mashq. Gaplarni o`qing. Olmoshlarni topib, ma`nosiga ko`ra turlarini aniqlang. 1. Kim biladi, bo`lmasaydim shu zamonada. Bu davlatning boshida men, nelar bo`lardi! (M.Sh.) 2. Nima uchun yuzingni yashirasan? Sen ham quyoshda tovlan? (T.M.) 3. -Bu ikki begunohning qamalishlarig`a ham o`sha yaramas sabab bo`ldi. (A.Qod.) 4. -Siz bilan menga shu narsaning nima zarurati bor, usta. (A.Qod.) 5. -Urushda har nima bo`ladi. Birov o`qqa uchadi, birov yarim jon-mayib

bo`lib qaytadi. (S.A.) 6. Ammo bu so`limlik uning kayfiyatini yaxshilashga qodir emas edi.(T.Mal.) 7. Bular orasida Zumrad ayniqsa sho`x, so`zlari, qiliqlari o`ziga yarashgan dilbar qiz. (O.) 8. Siz chiqa qoling, dada, men o`zim uzaman, - dedi va gulni oralab ketdi. (Sh.) 9. -Men sizni ana o`sha fitnachilardan ehtiyot qilgan edim, amirzodam! (P.Q.) 10. - Men buning ig`voligini isbot qilurmen! Qayting hammangiz Qo`rg`onga qayting! (P.Q.) 11. Bunda birovlar ona suti kabi pokiza. Bunda kimlar o`zin der oriyatda yagona.(Sh. R.Term.) 12. Baxtiyor odam hammani o`ziga o`xshatadi . Ikromjon hozir shunday kayfiyatda edi. (S.A.) 80-mashq. Gaplarni o`qing. Olmoshlarni topib tuzilishiga ko`ra turlarini aniqlang. 1. Kechqurun gavjum bo`ladigan ko`chalar hozir allanechuk jimjit.(P.Q.) 2. - O`zida turaveradi. Hech kim tegmaydi.(S.A.) 3. U ana shu bepoyon yerlarning chin egasi sifatida uzoq-uzoqlarga sevinch va iftixor bilan termildi va bu yerlarni o`zlashtirib, bag`ri to`la xazinani ochmoq uchun qancha -qancha mehnat zarurligi to`g`risida xayol surdi. (Sh.R.) 4. Uni yaxshi kiyingan, allanarsasiga mag`rur bo`lgan bir necha kishi o`rab oldi.(A.Q.) 5. -Gul sekin -sekin so`ladi, sekin-sekin go`zalligini yo`qotadi, keksara boradigan ko`ngilda hech qachon so`lgan bo`lib ko`rinmaydi. (A.Q.) 6. Azizjon hech qanday ilmiy asosga suyanmagan holda paxtachilikka yovvoyi pushni kiritmoqchi. (O`.U.) 7. U hech nima demay shu turganicha qarab turaverdi. (M.) 8. Kampir qiziga javob topolmadi, allanimalar deb po`ng`illab savatdagi zag`oralarni yoyib qo`ydi-da, oshxona yig`ishtirgani ketdi. (O.) 9. Shu mahal kimdir uning otini aytib chaqirib qoldi.(Sh.) 10.Sizsiz kelajak yo`q, siz axir xalqning ming yilini ko`rajak qaroqlarisiz.(G`.G`.) 81-mashq. Gaplarni o`qing.Olmoshlarni topib, to`liq morfologik tahlil qiling. 1. U toshlarga urilib oqayotgan suvdan bolaligini qidirayotganga o`xshaydi. Bu orolchalarda qanchadan -qancha hayollari qolgan. Shu sohillarda u balog`atga yetdi. Shu orolchalarda ne-ne buyuk orzular og`ushida mas bo`ldi.(S.A.) 2. Mana endi hammasi kunpayakun bo`ladi. Nega? Qachon boshlandi bu ko`rgulik. (O.Y.) 3. -Bu ham nomiga ishlangan .Maktabga borib yurma, uni baribir tanishmaydi... (T.M.) 4. Shu payt uning ko`ziga yashnab turgan daraxtlar, suvi to`la marmar

hovuz allanechuk mung`ayib turganday ko`rindi. (P.Q.) 5. - O`zlaringdan qolar gap yo`q. beklar bilan navkarlar bizni yog`iyning oyog`i ostiga tashlab ketdi. (P.Q.) 6. Tasodif emasdir, balki sen bizni hayot o`zi taqmish baxtning ipiga.(G`.G`.)7. Bir- ikki muxlisimning maqtovidan o`zga yo`q. So`ng kimlar qo`lin qisib, kimlarga bergum salom. (Sh.R.Term.) 8. -Kim o`zi, bu bola, dadasi?-dedi Jannat xola sekingina.(S.A.) 9. Harna qilganda ham ona-ona. U o`z bolasini bir parcha etdan katta qilguncha ne mashaqqatlar tortmagan!(S.A.) 10. -Senga boylik kerak emas. Buni bilaman.Ammo bu duru javohirlarni boya men aytgan yaxshi tilak yo`lida ishlatursen! (O.Y.) Tayanch so`z va tushunchalar: Olmosh, kishilik olmoshlari, ko`rsatish olmoshlari, o`zlik olmoshi, so`roq olmoshlari, belgilash olmoshlari, bo`lishsizlik olmoshlari, gumon olmoshlari, sodda olmosh, qo`shma olmosh, juft olmoshi.

O'xshashlar

Olmosh so‘z turkumi

Olmosh so`z turkumi

Sifat turkumi tahlili

Ravish turkumi tahlili

Fe`l turkumi tahlili