logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Sifat turkumi tahlili

Sifat turkumi tahlili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB
Ko'chirib olish
Sifat turkumi tahlili Reja: 1. Ma`nosiga ko`ra turi. 2. Predmetning qanday belgisini bildirishi. 3.Darajasi. 4.Turi va yasamaligi 5. Otlashgan, otlashmaganligi 6. Tuzilishiga ko`ra turi. Namuna: Tor-sifat,asliy sifat, predmetning hajm-o`lchovini bildirgan, oddiy daraja, tub, otlashmagan, sodda, gapda aniqlovchi vazifasida kelgan. Kichikroq-sifat,asliy sifat, predmetning hajmini bildirgan, qiyosiy daraja, tub, otlashmagan, sodda, gapda aniqlovchi vazifasida kelgan. 39-mashq. Gaplarni o`qing. Sifatlarni topib, qanday belgi bildirganini ayting. 1.Tor ko`cha chekinib, oldinda kichikroq bir guzar ko`rindi.(O.Y.) 2.Oqara boshlagan tiniq osmondagi bitta- yarimta yulduzlar go`yo sovqotayotganday holsizgina miltirardi. (O.Y.) 3. Cho`ziq yuzi ganchdan yasalganday oppoq oqarib ketgan movlono Muhiddin novcha, ozg`in qaddi ikki bukilib, ko`zlarini yumib bir nafas turdi, keyin tekis yerda qoqilib-surilib rasadxona tomon yo`naldi. (O.Y.) 4. Yupqa, murabba pishiq g`ishtdan qurilgan bu hujra tog`ni teshib qilingan kichik g`orga o`xshar, qishin-yozin oftob tushmagani uchun zax hidi anqib turar edi.(M.I.) 5.Saidiy eshikning og`ir, ammo yumshoq pardasi orasidan o`tib uyga kirdi.(A.Q.) 40-mashq. O`qing.Sifatlarni aniqlab o`zi bog`langan so`z bilan birgalikda ko`chiring. 1. Bir mahal mehmonxonaning eshigi qattiq taqqilladi.(O.Y.) 2. Darcha ochilishi bilan qorong`u hujraga sovuq yopirilib kirdi. (M.I.) 3. Agradagi Zarafshon bog`ida gulmohur daraxtlari bor. Bu daraxtlar navro`z arafasida butun barglarini birdan to`kadi- yu novdalaridagi shig`il g`unchalar bir varakayiga ochiladi. Shunda yaproqsiz novdalarning hammasi yirik-yirik qizil gullar bilan qoplanadi.Ulkan gulmohur daraxtlari qip-qizil gulxanlarga o`xshab ko`zni yondiradi. Shuning uchun bu ajoyib daraxtni olovli mohur ham deyishadi. (P.Q.) 4. Daraxtlarning tiniq yaproqlari kunduzgi tinimsiz harakatdan ko`tarilgan changni o`ziga qo`ndirishni istamaganday, kuchsizgina esgan shabadada yelpinadi.(A.Q.) 5. Yigitning ochiq ko`ksiga issiq shamol urildi.(S.A.) 6. Osmondagi mayin, yengil qor uchqunlaydi.(O.) 41-mashq. Gaplarni o`qing.Asliy va nisbiy sifatlarni aniqlab nisbiy sifat yasovchi qo`shimchalar tagiga chizing. 1. Qishki imtihon kunlari yaqinlashganda shaxtiyor unga o`z ixtiyori bilan javob berdi. (A.Q.) 2. Nizomjon og`ir iztirobli o`ylar bilan jim-jit bog` ko`chalardan o`tib dala yo`liga chiqdi. (S.A.) 3. Chiroyli do`ppi kiygan qiz birinchi bo`lib kirdi. Uning yasang- tusani to`yga borayotgandagiday edi. Zangor baxmal kamzulchasi ostidan atlas ko’ylak kiyib qayrilma qoshlariga qalin o`sma qo`ygan. Surma qo`yilgan chuqur va qop-qora ko`zlari husniga husn qo`shib turgan uzun kipriklari orasiga tog` ko`liga o`xshardi.(Sh.R.) 4. Qiz chindan ham go`zal edi... Faqat ma`naviy go`zallik yetishmasdi, xolos.(Sh.R.)5. Ikkovining ham og`zi lang ochilib qoldi.Qo`rqa-pisa, serhasham binoga yaqinroq borib bahaybat eshiklardan kirib chiqayotgan odamlarga havasu-hayrat aralash boqib turishdi. (M.Do`st.) 42-mashq. Xususiyat bildiruvchi sifatlarga misollar yozing.Ular ishtirokida gaplar tuzing. 43-mashq. Rang va shakl-ko`rinish bildiruvchi sifatlarni yozing.Ular ishtirokida gaplar tuzing. 44-mashq. Gaplarni o`qing.Sifatlarni aniqlab, qanday darajada qo`llanganligini ayting. 1.Oppoqqina, sixsurday yigit ekanu, biroq bir ko`zi g`ilayroq ekan.(O.) 2. Shuni sal oldinroq bilsam, ehtimolki, suratni olib qol deb iltimos qilgan bo`lardim.(M.Do`st.) 3. Ko`saklari qolmagan qoramtir dalalarda qo`y suruvlari oralab yurardi.(O.Y.) 4. Undagi oniy bu o`zgarish juda qiziq va sira ishonmasliq edi. (A.Qod.) 5. Hatto eng uyquchi odam ham tongda qushlarning sayrashini bir eshitadi.(T.Mal.) 6. Ahvolning nihoyatda tashvishli ekanini sezib turibmiz. G’addor Chingiz mamlakatga bostirib kirmoqchi.(M.) 7. Tog`larning tungi manzarasi benihoya chiroyli bo`ladi.(S.A.) 8.Ikkinchi chorak tugab, bolalar qishki kanikulga chiqqandan beri Sodiqning ko`ngli juda g`ash, ishi hech rivoj topmaydi, rivoj topsa ham qadr topmaydi.(Sh.) 9. Tolibjon yoshligida ham odamoviroq edi. (S.A.)10. Unga nisbatan xotin juda tinch va loqayd edi. (Ch.)11. Qo`rqa- pisa serhasham binolarga yaqinroq borib, bahaybat eshiklardan kirib- chiqayotgan odamlarga havasu-hayrat aralash boqib turardi.(M.Do`st.) 45-mashq. Gaplarni o`qing.Sifat darajalarini aniqlab, daraja hosil qiluvchi vositani belgilang.Darajaning qanday usul bilan hosil bo`lganini ayting. 1. Bu safargi sho`xlik har galgidan ochiqroq bo`ldi. (A.Q.) 2. O`zi juda xushxat, lekin shogird qizlariga aslo xat bitishni o`rgatmas edi.(O.) 3. Xullas, ko`ngilga yaqin ukamiz mendan xafaroq ko`rindi.(M.Do`st.) Xorazm saltanati dunyoda eng kuchli saltanatdir. (M.) 5. Ta`mir juda puxta bo`layapti. (M.) 6. Ammo bu Ibrohim Dulday fikricha, shahzodaning sarkardaga nisbatan g`oyatda yaqin do`stligi, quruqdan-quruq, beziyofat jo`natib yuborishga ko`ngli bo`lmaganligiga yo`yildi. (M.) 7. O`tgan umring ko`z oldingdan juda - tiniq, juda aniq bo`lib o`tadi. (S.A.) 8. Muallimlarning yoshrog`i tag`in qizarib-bo`zardi, lekin mo`ysafidi bu gal ham kenglik qildi.(M. Do`st.) 9. Soddaroq odam bo`lgan Qosimbek taklifi o`rinsiz chiqqanini sezdi-yu, izzat-nafsga bormay, gapni kulgiga burdi. (P.Q.) 10. Sizning bahodirona zafar bilan qaytganingiz Mirzo hazratlarini behad shod qildi.(P.Q.) 11. Otasi odatda darvozani juda qattiq taraqlatardi. (Ch.) 12. Shaharga bor, jiddiyroq bir maslahat qilaylik.(M.Do`st.) 46-mashq. Gaplarni o`qing.Tub va yasama sifatlarni aniqlab, yasama sifatlarning qanday usul bilan yasalganini ayting. Sifat yasovchilarni tagiga chizing. 1. Ali Qushchining o`tkir ko`zlari darrov ko`rdi: poygakda dev qomat bir kimsa gavdasi bilan eshikni to`sib, qaqqayib turardi.(O.Y.) 2.Shabada qurib-qovjirab qolgan o`tlarni yoqimsiz shitirlatadi. (S.A.) 2. U odamlarning hammasi ham muloyim, sermulozamat, serta`zim, shirinso`z edi. (A.Q.) 4. “Bu yumshoqlik, shirin so`zlik bilan odamning adabini beradigan xilidan ko`rinadi”(A.Q.) 5. Hujra eshigi yong`oq yo`gochidan o’ymakor qilib zar bilan ishlangan edi. (P.Q.) 6. Go`yo u ulkan tog`ning bir parchasini ilohiy bir kuch shunday ko`tarib olib kelganu tomosha uchun sayhon joyga chiroyli qilib o`rnatib ketgan .(P.Q.) 7. Ulug`vor tog`lar afsonaviy qal`a devorlaridek atrofni o`rab turgan bu go`zal vodiy hozir avvalgidan xiyla osuda. (P.Q.) 8. Ularning baxtiga so`nggi hafta osmon beg`ubor, kunlar iliq bo`lyapti...(O.Y.) 9. Shovvosning so`zlari Shoqosimga bamisoli zaharli qamchi bo`lib tegdi-yu, shartta o`rnidan turib ketdi. (O.Y.) 10. U sehrgar pardalarning orqa yog`ida ko`p askariy husnlar bor, biz bexabarmiz. (M.Sh.) 11. Osmon xuddi bolaligidagidek tiniq, sanoqsiz yulduzlar bir-birlari bilan imlashadi. (S.A.) 12. Noto`kis olamning to`kis va tugal ijodi senmisan, mo`jiziy tal`at.(E.V.) 13. Yosh ko`nglimga jo`shib oqdi.Totli, quvnoq kuylaringiz. (O.) 47-mashq. Otdan sifat yasovchi qo`shimchalar yordamida so`zlar yasang.Ular ishtirokida gaplar tuzing. 48-mashq. Fe`ldan sifat yasovchi qo`shimchalar yordamida so`zlar yasang, ular ishtirokida gaplar tuzing. 49-mashq. -siz, -chan, -chil, -aki, -ag`on, -ma, -qoq, -g`oq, -parva rqo`shimchalari yordamida sifatlar yasab, sifat yasalishi uchun asos bo`lgan negizning qaysi so`z turkumidan ekanligini aniqlang. 50-mashq. Gaplarni o`qing. Sifatlarni topib, tuzilishiga ko`ra turini aniqlang. 1. Bunday tinch, ma`sud damlarda uni qog`oz-qalam o`ziga tortardi. (P.Q.) 2. Bu shifobaxsh suvning topilganiga hali bir yil ham bo`lgani yo`q.(O.Y.) 3. U paxta ishi naqadar og`ir ekanini, ayniqsa kuzda terim paytida, yo shu qari barchaning tinkasini quritishini yaxshi biladi. (O.Y.) 4. Tezyurar lift qushday yengilgina uchib, Rasulni bir zumda to`rtinchi qavatga olib chiqdi.(O.Y.) 5. Direktorimiz bizni tag`in-da yuksak- yuksak zafarlar sari chorlaydi.(T.M.) 6. Go`yo Yusufbek ham o`zidek bir qonxo`rga bir zolimga aylansin emish.(A.Qod.) 7. Qancha toza va musaffo, farahbaxsh, zebo, ey, odamzod, ibrat olgin yulduzlardan sen.(M.Sh.) 8. Shu sokinlikni buzib, qaydadir kuchli portlash bo`ldi. Uning dahshatli ovozi tog` ko`kragiga qadalib aksado qaytdi.(S.A.) 9.Xushkayfiyat odam uchun tong otishini kuzatishdan zavqliroq yumush yo`q. (T.Mal.) 51-mashq. Gaplarni o`qing.Qo`shma murakkab va juft sifatlarni topib, ularni uch ustunda yozing. 1. Baland parvoz so`zlaringiz ko`nglimga zig`ir yog`iday urdi.(O.) 2. Eshik ochilib yetti-sakkiz yosh-qari dehqonlar hujraga kirdilar. (O.) 3. Zumrad yo`lning past- balandidan ehtiyot qadam tashlasa-da, qoqila-suqila borar edi.(O.) 4. U soddaroq, qo`polroq kiyingan, bag`baqasi qo`sh qavat osilgan, keng yag`rinli, mitti ko`zlari ayyor, kalta to`rva soqolli oltmish yoshlardagi kishi.(O.) 5. Siyrak mallarang sochlari kechki shabadada hurpaygan, ko`m-ko`k ko`zlari hayratdan chaqnagan.(O.Y.) 6. To`rdagi kichkina eshik ochilib ichkaridan to`la yuzlik, o`siq qoshliq, og`ir qarag`uvchi ko`zlik, siyrak soqol, o`rta bo`yluq, ustidan kimxob to`n kiyib, beliga qilich osqan qirq besh yoshlar chamasida bir kishi ko`rindi.(A.Qod.) 7. Men otamga jannatmakon Shohruh Mirzoga Kamarbasta o`g`il bo`ldim qirq yil muttasil. (M.Sh.) 8. Endi u yalang oyoq tanini oftob kuydirgan sho`x, olov bola emas, sochlari oqargan, hayotning achchiq- chuchugini totgan Tolibjon edi. (S.A.) 9.Hayitali oqsoqol cho`rtkesar bir so`zli edi. (T.Mal.) 10. Sinf rahbari o`quvchisining sog`-salomat ekanini bilib, ko`ngli tinchidi. (T.Mal.) 11. Hokim qulog`iga bir-ikki chalingan Saritepa qishlog`i ham shu soyning o`ng tomonida bo`lib, o`n-o`n ikkitagacha pastu baland tomlardan iborat edi.(M.) 52 mashq. Gaplarni o'qing. Otlashgan sifatlarini izohlang. 1. Kattalar orasidagi murakkab munosabatlarga hali uning aqli yetmaydi. (P.Q.). 2. Barcha mehribon, saxovatli odamlar donolar shaharga to'plangan, deb hisoblardi. (T.Mal.). 3. To'ng'ichi-mo'ylov qo'ygan yigit, ismi Abdujabbor ekan. (M.Do'st). 4. O'rtamizda yo'q narsa talash bo'lyapti. Bir xil nomard eshitsa kulishi ham mumkin. (M.Do'st). 5. Kattalar bir narsani bilib gapiradi, o'g'lim! Gapni bo'lmay, quloq sol! (SH.R.). 6. Egri ozadi, to'g'ri o'zadi degan so'z bor. Dilimiz to'g'rimi, iqbolimiz baland bo'lg'ay!-dedi qo'lini ko'ksiga urib, charxchi. (O.). 7. Yaxshidan bog' qolar, yomondan dog'. (Maqol). 10. Aqlli o'zini ayblar, aqlsiz do'stini. (Maqol). 11. Tovba, sira kattalarga o'xshamaysiz a. Shundoq odam o'zimizga o'xshab jo'ngina gaplashasiz a. (S.A.). 12. Kattalardan shekilli, qarang,-dedi. (O'.U.). 53 mashq. Gaplarni o'qing. Modal shaklda qo'llangan sifatlarni aniqlab, qanday modal ma'no ifodalashini tushuntiring. 1. Uning rapidaday yum yumaloq, qip qizil yuzida alang jalang ko'zlarida allaqanday taraddud bor edi. (O.Y.). 2. Salohiddin zargar qo'lidagi mittigina chinni piyolaga sharbat quymoqda edi.(O.Y.) 3. Ko'rinishidan kambag'algina, soddagina kishi. (T.Mal). 4. Yomg'ir yog'ib o'tgan pastliklar ko'm ko'k. (S.A.). 5. Qora mag'izday istaralikkina ekanu, bo'yi bir oz pastroq ekan-da, dedi u kibor bilan. (O.) 6. Nechuk keldingiz?-Xurshida bonu devorga holsizgina suyanib yuzini kaftlari orasiga yashirdi. (O.Y.) 6. U yuqoriroqdagi atrofi archa bilan o`ralgan, ko`m-ko`k maysazorga yetib to`xtadi. (O.Y.) 7. Osmon boyagina feruza shishadek tip-tiniq edi, hozir esa nayzaga kelgan quyosh taftida bamisoli tandirdek yonar... (O`.U.) 8. Novcha edi, ko`zlari moviyga moyil edi, sochlari timqora yuzlari bejirim, go`yo O`rtaqo`rg`on suv ombori qurilishida emas, atir-upa chiqaradigan ozoda fabrikada ishlaydiganday. (M.Do`st.) 54-mashq. Gaplarni o`qing. Sifatlarni topib ozaytirma va kuchaytirma belgi ifodalovchi sifatlarni aniqlang, ularni qanday hosil bo`lganini izohlang. 1. Qo`rqqanidan qizning ko`zlari dum-dumaloq bo`lib ketgan edi. (S.A.) 2. Ona ko`zi oldida o`g`lining qop-qora qoshlari, chaqnagan ko`zlari qoldi.(S.A.) 3. Osmon ko`m- ko`k.Unda-bunda suzib yurgan oq bulut parchalari go`yo qishdan qolgan xiralik g`uborni artib yurganday. (A.Q.) 4. Ko`zi tog`dagi ko`l kabi emas, balki tim-qora uzun- uzun kipriklari ana shunday ko`rsatardi. (Sh.R.) 5. Xonzoda begim o`ngga qayrilib, eshik tepasidagi qip-qizil naqshlarni ko`rsatdi. (P.Q.) 6. Ha, aytmoqchi, katta zarurat bo`lmasa... telefon-pelefonni ulamang oldimga hech kimni qo`ymang!- Farmonov shunday deb, qip-qizil, yum-yumaloq, mamnun yuzini og`aynisiga burdi. (O.Y.) 7. Direktorimiz qop-qora chigitni ko`z-ko`z etadi. (T.M.) 8. Oppoq soch odam lo`nda-lo`nda so`zlaydi.(T.M.) 9. Ularni nimqorong`i, dim, sassiq bir narsaning hidi kelib turgan bir xonaga kiritishdi. (T.Mal.) 10. Oqish suvli jo`shqin Burasoy O`sh qal`asining tosh yotqizilgan poydevoriga bosh urib ko`pirib o`tadi. (P.Q.) 11. Yomg`irda cho`milgan ko`m-ko`k barra maysalar g`ir-g`ir esgan tong shabadasida mayin chayqalar, go`yo ipakday tovlanib, kishining ruhini erkalar edi. (O.Y.) 55-mashq. Sifatlarni topib,ularni morfemalarga ajrating. Morfemalarning vazifasiga ko`ra turlarini ayting. 1. U o`rta bo`yli, qoracha, lo`ppigina qiz.Qoshlari o`smadan, payvasta bodom qovoq, qisiq ko`zlarining quv-ifodasiga takabburligi qo`shilgan. (O.) 2. Haqiqatgo`y donolardan ta`lim olmoqlik menga orom bermas edi o`sha chog`larda. (M.Sh.) 3. Uni yengilmas qudratli etishda mening xizmatlarim sultonga ma`lum...(M.Sh.) 4. Lekin shu kichkinagina azim tog`lar pinjiga suqulgan ona qishlog`idek qadrdon joyni ko`rmadi. (S.A.) 5. Shamol tekkan giyohlarning astari kumush rangga kirar, shamol tegmagan betkayi tiniq yashil tusda qimirlamay turardi. (S.A.) 6. U do`stiga xazilnamo noma bitti- da, naycha qilib o`rab, kalit solinadigan tirqishga tiqib uyiga jo`nadi. (T.Mal.) 7. Niliy Gumbazli jajji bino ko`klam quyoshida shunday nafis ko`rindiki, Boburning dili birdan ravshan tortib ketdi. (P.Q.) 8. Dadasining chang devorday oqargan so`lg`in yuzini qo`rquv cho`kib ayanchli jovdirab turgan mahzum ko`zlarini ko`rganda Bonuning o`pkasi to`lib “Qult etib yutundi”(O.Y.) 9. Bu uchrashuvlar Qalandarning dilini goh yorug` nurga cheksiz mehrga to`ldiradi.Goh ko`ngliga allaqanday notinch mubham tashvish soladi. 56-mashq. Gaplarni o`qing. Sifatlarni topib to`liq morfologik tahlil qiling. 1. Bo`g`otlari to`kilib turgan torgina zax ayvonda pastakkina kursida o`tirib Unsin mahsi tikar edi. (O.) 2. Agar inson go`zal tarbiyaga musharraf bo`lsa, butun umr baxtiyor bo`lg`usi agar buzuq odatlarga o`rgansa axloqsiz, nomussiz, tambal, insonlik turqini yo`qotgan maxluq olloxdan qo`rqmaydigan shariyatni hamisha oyog` osti qiladigan bo`lur. (O.) 3. Tekis vodiyning o`rtasiga tushgan bu baland tog` odamlarni hayratlantirish uchun yaratilganga o`xshaydi. (P.Q.) 5. Shaharning shimolidagi ko`rkam chorbog` baland devor bilan o`ralgan, darvozalarga soqchilar qo`yilgan. (P.Q.) 6. Katta sersoya bog`ning tepasidan bir ariq suv sharqirab oqib o`tar, suv ustida ulkan shotut tagida katta so`risi bo`lar,ular shu yerda ag`anab yotib, chaqchaqlashgani chaqchaqlashgan edi. (O.Y.) 7. Shahzoda Jaloliddin mashvarat ayyomida kamgap, kamsuxan bo`lib qolardi. (M.) 8. Qal`alar mustahkam, lashkar yetarli bo`lgani bilan sardorlar qo`rqoq yoki sotqin bo`lib chiqsa, unda mag`lubiyat aniq ekanini dilidan o`tkazar, bu mulohazasini sultonga ma`lum qilganida u bu fikrga ham qo`shilgan edi. (M.) 9. Hojimurod juda tadbirkor, har ish qo`lidan keladigan kishi edi.(S.A.) 10. Uning esi joyida edi. Oqni qoradan ajrata olardi. (T. Mal.) 11. Hozir ko`rgan tushi eski yaralarni yana timdaladi. (T.Mal.) Sifat turkumiga oid tayanch so`z va tushunchalar: Sifat, asliy sifat, nisbiy sifat, sifat darajalari, oddiy daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja, ozaytirma sifatlar, kuchaytirma sifatlar, sifatlarning yasalishi, sifatlarning otlashishi, sifatlarda modal shakllar. TEST SAVOLLARI 1. Predmetning xususiyatini bildiruvchi sifatlar berilgan qatorni belgilang. A) katta, yashil, achchiq B) qizil, yumshoq, to'rtburchak C) kamtar, aziz, chiroyli D) yaxshi, ildam, shirin 2. Vaqtga munosabatni bildirgan sifatlar berilgan qatorni aniqlang A) erta, tushda B) shu yil, kechda C) kamtarin, otashin D) qadimgi, tonggi 3. Qanday otlar gapda sifat bajaradigan vazifani bajarib keladi? A) qaratqich va tushum kelishigi shaklidagi otlar B) barcha turdosh otlar C) to'ldiruvchi vazifasida keladigan otlar D) bosh kelishikdagi ega vazifasidagi otlar 4. Kesim vazifasidagi sifatlar qatnashgan gapni belgilang? A) O'lkamizda zavqli bahor nafasi kezadi. B) Bilim insonni zukko va tadbirkor qiladi. C) Daryo tiniq, osmon beg'ubor. D) Oliyjanoblik eng muhim fazilatdir. 5. Qaysi gapda sifat bilan ifodalangan undalma berilgan? A) Keling, uka, qadamlariga hasanot. B) O'zing bir qarorga kel, bolam. C) Azizim, bu shunchaki gap emasmi? D) Yaxshi, siz aytgancha bo'lsin. 6. Kuyuk, issiq, achchiq kabi sifatlar qaysi yozuv qoidasi asosida yoziladi? A) morfologik yozuv B) fonetik yozuv C) shakliy yozuv D) A, S 7. Orttirma nisbat sifatlar berilgan qatorn belgilang. A) eng zo'r, katta ko'cha B) juda qadrdon, g'irt yolg'on C) hammadan baland, baridan chiroyli D) g'oyat bahodir, balandroq uy. 8. Sifatlarda predmet belgisining o'ta ortiqligi qanday ifodalanadi? A) sifatning bosh qismi olinib, so'z oldidan takrorlash bilan. B) sifat oldidan maxsus so'zlar keltirish bilan. C) sifatning bosh qismi olinib p,m tovushlari orttirilib sifatdan oldin qo'shib takrorlash bilan D) A, D 9. Fe'l negizlarga qo'shilib sifat yasovchi qo'shimchalar qatorini belgilang? A) choq, gir, qin B) siz, q, iq, chiq C) chan, ma, li. D) simon, chil, - gi 10. Otlashgan sifat berilgan gapni aniqlang? A) Yaxshi fikrlarni takrorlash ortiqchalik qilmaydi. B) Buyuk ishlar doimo bo'lavermaydi. C) Yaxshini yaxshi deydilar D) Vaqtni behuda sarflamaslik kerak SON TURKUMI TAHLILI 1. Ma`nosiga ko`ra turi 2. Sanoq sonning turlari 3. Sanoq so`zlar bilan kelgan-kelmaganligi. 4. Otlashganligi 5. Gapdagi vazifasi. 6. Tuzilishiga ko`ra turi. Namuna: Ikkita-son, dona son, otlashmagan, gapda aniqlovchi vazifasida kelgan, sodda. Bir-biriga- son, miqdor son, otlashmagan, gapda to`ldiruvchi vazifasida kelgan, juft. 57-mashq. Gaplarni o`qing. Sonlarni topib, turini aniqlang. Tohir ikkita belbog`ni bir-biriga bog`lab, ko`prikning tagiga osilib tushdi.(P.Q.) 1. Boya ikkitasini bir-biriga ulagan choyshabni chamalab ko`rdi. Kaltalik qilmasmikin, deb o’yladi. (S.A.) 2. Umarali yigirma uch yigirma besh yoshlarda, baland bo`yli oqishdan kelgan, kelishgan yigit. (O.) 3. Shunda ikkinchi yigit qarshisidan chopib chiqib uni tutib oldi.(P.Q.) 4. Faqir bir-ikki tilim handalak yedi-yu, uch-to`rt piyola choy ichdi.(P.Q.) 5. Balki siz ham qachon bo`lsa-da, hozir menda bo`lgan hayajonning mingdan birini boshdan kechirgandirsiz. (A.Q.) 6. Bir ish ko`ngildagidek ado etilsa, ikkinchisini bajarish ancha yengillashadi.(Sh.R.) 7. Uning rejasi oddiy: bir o`q bilan ikki quyonni urmoq edi. (T.Mal.) 8. Uch yil avval Asadbek ikki o`g`lini xorijga o`qish uchun yuborish harakatiga tushganida quvongan edi. (T.Mal.) 9. Beruniydek yetmishdan osharmidim? Yoki Alisher Navoiydek oltmishga kirarmidim? Biroq mana, qirq yetti yoshimda umrimning oxiri ko’rinib qoldi. (P.Q.) 58 mashq. O'qing. Sanoq so'zlar bilan qo’llangan sonlarni aniqlab, sanoq so'zlarning ma'nosini izohlang. 1. Bir arava un, guruch, bir arava o'tin, o'nta qo'y oldik. (P.Q.). 2. Odamlar yuz yuz gektarlab molga yem bo'ladigan ekin eksalar, bizda bir gektar ham yo'q. (SH.R.). 3. O'n nafar ko'z yo'l ko'rsatib turgan besh nafar qo'l o'zini baravariga tovaqqa urdi. (M.I.). 4. Shundan keyingina taxminan o'n besh sotixcha keladigan yalanglikka chiqishdi.(S.A.) 5.U taxminan mashinadan yigirma qadamlarcha uzoqlashgan edi, orqasidan Azizbek degan ovoz keldi. (S.A.). 6.Shahnishin pastida uning o'n chog'li sultonlari cho'kkalab o'ltirishibdi. (P.Q.). 6. Suratlardagi odmiroq to'n va eski do'ppi kiygan qirq yashar kishining ko'zlarini tuzukroq ko'rib bo'lmasdi... (M.Do'st.). 7. Besh soatlik yo'lni uch kun bosibmiz a! (M.Do'st). 8. Ular oldida yaxshi kiyintirilgan uch yashar bola tik turardi. (M.). 9. O'z so'zli o'zbekning va'dasi bitta, Ming karra ming tonna paxta jo bajo. (G'.G'.). 10. Yigirma besh chog'li soldat qo'llarida miltiq, yonlarida qilich bilan hokim amriga tayyor bo'ldi. (M.M.). 11. Qo'riqxona taxminan o'n besh gektar joyni egallagan. (S.A.). 59 mashq. Gaplarni o'qing. Sanoq va tartib sonlarni topib, o'zi bog'langan so'z bilan birgalikda ko'chiring. 1. Amirzodam, volidangiz ikkovimiz nozik bir muammoda sizning maslahatingizni olgani keldik. (P.Q.). 2. U o'n besh yil sargardonlikda xor zor bo'lib diydasi qotib ketgandi. (S.A.). 3. Ayniqsa oriyat birinchi o`ringa chiqib qoladi. (S.A.) 4. Uchinchi talabgor o`rtog`ining chirpirak bo`lib yerga urilganini ko`rdi-yu, davradan urib chiqib ketdi.(M.I.) 5. Bu birinchisi emas o`n kun oldin ham g`o`zaga kirgan.(S.A.) 6. Ming to`qqiz yuz yigirma yettinchi yilda kelganimda bu maqbarani ziyorat qilganman.(S.A.) 7. Ikkinchi oshiyonadagi katta tanobiy xona ham bo`m-bo`sh edi. (O.Y.) 8. Xonzoda begim shu toshlardan birini ikki qo`llab oldi-yu, pastga otdi.(P.Q.) 9. Boyvachchalardan ensasi qotib, teskari qaragan edi, oldiga kelib to`xtagan uch paranjili -ikki qiz va bir kampirga ko`zi tushdi. (O.) 60-mashq. Gaplarni o`qing. Otlashgan sonlarni topib gapdagi vazifasini izohlang. 1. Ikkovi ayvondagi so`riga o`tirishdi. (A.S.) 2. Hovlida bir yigit otlarni jilovidan ushlab turibdi.Yana biri qo`lida uzun nayzasi bilan ot ustida o`tiribdi. (P.Q.) 3. Dars paytlarida ko`pincha ikkalasi bir joyda o`tirib qoladi. (A.Q.) 4. Shu kuni ikkovi ancha yergacha birga ketdi. (A.Q.) 5. Navkarlardan biri oldinda, ikkinchisi yonma-yon ot choptirib borardi. (O.Y.) 6. “Vaalaykum assalom, chiroqlarim”, dedi dukchi; birining boshini siladi, birining yelkasiga qoqdi. (O.) 7. Ularning har ikkovi ham indamay qolishdi.(S.A.) 8. Soqchilardan ikkitasi oftobachi va savdarboshi bilan birga o`sha yoqqa o`tib turishdi. (P.Q.) 9. Ko`z oldiga Mirsalim keldi.Uni bir-ikki marta ko`rgan edi. Ikkisini solishtirdi: ikki dunyo! (Sh.) 10. Mirvali shu odam bilan anchagina chap edi. Birining gapi biriga to`g`ri kelmasdi.(S.A.) 11. Shaharning eng obro`li odamlaridan yigirma-o`ttiztasi qo`rg`on kalitlari va qimmatbaho peshkashlar bilan Boburni bir kunlik yo`lda peshvoz oldilar. (P.Q.) 61-mashq. Gaplarni o`qing.Miqdor va dona sonlarni toping, gapdagi vazifasini tushuntiring. 1. To`rt tomonning hammasi bahor nafosatiga to`la. (P.Q.) 2. Reja amalga oshgach, Asadbek uydan bitta-bitta bosib chiqib keldi. (T.Mal.) 3. Yigirma to`rt yoshg`a kirdingiz , bek .(A.Qod.) 4. Bir ikki qadam bosilgandan keyingina Saidiy hushiga keldi.(A.Q. ) Shu kechasi qandaydir hayolga borib ikkita she`r yozdi. (A.Q.) 6. Ikki soatcha urinib atiga ikkita mixni arang sug`urib oldi. (S.A.) 7. Chang g`ubordan xoli bog`larda yetilgan bu olmalar ming dardga davo (S.A.) 8.U o’n besh yildan beri Bobur huzurida xizmatda edi.(P.Q.) 9. Ha, darvoqe sizga tarjima qilinadigan besh-oltita ariza topib qo`ydim. (A.Q.) 10. Bandai ojiz Movarounnahrga salkam qirq yil rahnamolik qildim.(O.Y.) 11. Yuz kuyga soladi meni shu zamon, hayot maqomining ming rang tovushi.(Sh.R. Ter.) 12. Shermatning ovozini eshitib, uydan to`rt yoshdan sakkiz yoshgacha ikki o`g`ilcha va qizchasi yugurib qarshi olishdi. (O.) 13. Tog`a o`n bir yildirki kolxozda rais. (S.A.) 14. O`ttizta palatka- chodir toptirib qo`ydim. (S.A.) 15. Bitta Nizomjon qilar ishining tayini bo`lmay tentirab yuribdi.(S.A.) 62-mashq. Gaplarni o`qing.Chama sonlarni topib, chama son hosil qiluvchi vositani aniqlang. 1. Xon gapirar ekan, o`nlab kishilar uning salmoqdor, vazmin ovozidan, dona- dona qilib aytayotgan so`zlaridan sehrlanganday qotib quloq sola boshladi. (P.Q.) 2. Toshkent ko`chalari qo`l siltab otaxon tushgan mashinani kuzatib qoldilar. (S.A.) 3. Eshik ochilib yetti-sakkiz yosh-qari dehqonlar hujraga kirdilar.(O.) 4. U ham yosh kirgan bo`lsa o`n to`qqiz yigirmalarga kirgan. (S.A.) 5. Uning qo`shinidan besh-olti chaqirim orqada yana bir mahofa kelmoqda edi. (P.Q.) 6. So`zangaron darvozasidan yuzlab odamlar qochib chiqib ketmoqda edilar. (P.Q.) 7. Xo`ja yahyo ikki o`g`li, uch xotini, o`n beshtacha xizmatkori yordamida tuni bo`yi ko`ch yig`ishtirdi. (P.Q.) 8. Mirvali u yoq-bu yoqqa ketib qolmasin, o`n birlarda boraman, deb aytib qo`ygan edi.(S.A.) 63-mashq. Gaplarni o`qing. Jamlovchi sonlarni topib, jamlovchi son hosil qiluvchi vositani aniqlang. Jamlovchi sonlarning gapdagi vazifasini tushuntiring. 1. Nihoyat ikkala tomonning sukut bilan olishuviga xotima yasab, qora xotin tilga kirdi. (T.Mal.) 2. Uchovlari ham bir narsaning xayolini surgandek ko`rinar edilar. (A.Qod.) 3. Eshikdan chiqilgandan so`ng ikkovining yo`li bir tomonda bo`lsa ham, hech birga ketishmaydi. (A.Q.) 4. Ikkala qal`a bir xonlikka itoat qilarkan.(S.A.) 5.Oq marmardan qurilgan uch qavatli ulkan qasrda o`nlab oltin qandillar yonmoqda edi. (P.Q.) 6. To`rtalasining ham mexanik millarini uchdan o`ttiz minut o`tgan vaqtga to`g`rilab, birini divan tagiga yana birini vanna tagiga tiqib qo`ydi. (S.A.) 7. Uchovlashib, toshbo`ronni to`xtatdilar. (P.Q.) 8. Oltovlon ola bo`lsa, og`zidagini oldirar. (Maqol.) 9. Ikkovi ham allaqachon oilali, bola- chaqali bo`lib, o`zlaridan tinib ketishgan. (O`.U.) 10. ikkala go`dakka ham shirinlik berib, ichkariga kiritib yubordi. (M.) 64-mashq. Gaplarni o`qing.Taqsim sonlarni topib, qanday hosil bo`lganligini tushuntiring. 1. Kampir qator o`sgan chinorlar kovagidan bittadan ettita xum olib ularga beribdi. (S.A.) 2.-Bularning har biriga qo`ylardan o`nta-o`nta qo`shaloqlab beringlar. (P.Q.) 3. Chunki bu tik qoyaga odam faqat bitta-bitta bo`lib, goho qo`li bilan qoyaga suyanib chiqishi mumkin edi.(P.Q.) 4. U bitta-bitta bosib yana yuqoriga chiqdi. (S.A.) 5. Yuz elliktasini klubga to`plab oldiga bittadan vintelyator oborib berganmiz. (S.A.) 6. Qurolsiz, navkarsiz mulla fazliddin Ahmad tanbalday yuz-ikki yuztadan qurolli yigitlari bor beklarga qanday bas keladi. (P.Q.) 7. Ikki kun deganda ko`prik naridan beri tuzatildi-yu, yovning otliq askarlari bitta- ikkitadan bo`lib, ehtiyot bilan o`tishdi. (P.Q.) 8. Ammo beklar mashvaratdan yangi bir vazifani zimmalariga olib, uy-uylariga tarqalganlaridan keyin xilvatda ikkita-uchtadan bo`lib olib g`iybatga tushib ketishadi. (P.Q.) 65-mashq. Gaplarni o`qing.Sonlarni topib ma`nosiga ko`ra turlarini aniqlang. 1. O`n besh minutdan keyin rahbarlari yetib kelishadi. (S.A.) 2. Ulardan ikkitasi bitta qora otga mingashib olgan edi. (P. Q.) 3. Unda bir onlik o`yin bo`lg`usi ming- ming tarix. Bu sahnada millionlar betinim to`kadi ter. (Sh.R.Ter.) 4. Xo`jand yaqinida ikkinchi marta jang bo`lib Mahmudxon yana yengildi-yu ikki yosh o`g`li bilan asr tushdi. (P.Q.) 5.Undan besh olti yil muqaddam Shohruh Mirzo vafotidan oldin, ustod Hindiston bilan Chindan tilla evaziga ikki katta allomani chaqirtirib olgan edi. (O.Y.) 6. Chunki O`zbekiston birinchidan jahon paxtachiligining eng shimoliy mintaqasida joylashgan bo`lsa ikkinchidan bizning sharoitda paxta maydonlarimizning 60 foizi u yoki bu darajada sho`rlanganini alohida ta`kidlab o`tmoq lozim. (O`.U.) 66-mashq. Gaplarni o`qing. Sanoq va tartib sonlarni toping, yozilishiga e`tibor bering. Qo`shimcha olgan sonlarning o`zagida yuz bergan o`zgarishlarni izohlang. 1. Noyabrning boshlarida undan ketdim, degan xat keldi-yu, ikki oy otib, jangga kirayapman, degan ikkinchi xatni oldi. (S.A.) 2. Qurilish brigadasidan o`n besh kishini oldinroq olib ketasan. (S.A.) 3. Uzoqdan xo`rozning birinchi qichqirig`i eshitildi.(P.Q.) 4. Shunda ikkinchi yigit qarshisidan chopib chiqib uni tutib oldi. (P.Q.) 5. Boshini birinchi marta dadil ko`tarib,Azizaning yuziga uzoq tikildi.(Sh.) 6. Birinchisi bo`lib turibdi, lekin ikkinchisini anchadan beri ro`yobga chiqargani yo`q. (Sh.) 7. Shu tog`lar orasidan ming to`qqiz yuz qirq ikkinchi yili ikki yuz ellik chavandoz o`z oti bilan frontga jo`nadi. (S.A.) 8. Ezgulik mingga sarbon, qabohat birga moya, To qabohat bor ekan hayotning bir cheti g`am. (Sh.R.Ter.) 9. Ikkala o`rtoqning sharaq-sharaq gaplashgan bir-birlariga sevinch bildirishgan quvnoq va baland ovozlari boshqa hamma unlarni bosib ketdi. (Ch.) 10. Sira kechiktirmay birorta kasalxonaga yotqizish kerak, amaki. (O.Y.) 11. Ikkovi indamaygina tepalikka chiqa boshladi.(S.A.) 67-mashq. Gaplarni o`qing.Sonlarning tuzilishiga ko`ra turlarini ayting. 1. Bir-ikki marta yolg`on gapirganmidim, -dedi zarda bilan Tolib. (S.A.) 2. O`n olti ming qo`y, ikki yarim ming yilqi hazilakam boylik emas edi. (P.Q.) 3. U ham yosh kirgan bo`lsa o`n to`qqiz-yigirmalarga kirgan.(S.A.) 4. Buvsara baland bo`yli, qoshlari payvasta, ko`zlari tiyrak, zuvalasi pishiq oppoqqina, ellik ikki-ellik uch yoshlardagi ayol edi. (O.) 5. Qarasam, yigirma to`rt-yigirma besh yoshli xushsurat bir yigit taxtda o`ltiribdi. (P.Q.) 6. Har bir satr turkiy tilning go`zal jilvalari bilan to`lgan.(P.Q.) 7. O`ttiz ming qizilboshning ellik -oltmish ming otiga ham yem- xashak topib berish kerak edi. (P.Q.) 8. Ehson ketib, oradan o`n besh kun o`tgandan keyin Saidiy universitetga o’rin olish uchun markazga ketdi.(A.Q.) 9. Mening tomirim ming yillik chinornikiday mustahkam, dedim!(Sh.R.) 10. Odamlar har bir sigirdan ming-ming litrlab sut olsa, biz ikki-uch yuz litrdan olamiz.(Sh.R.) 11. Hozir Samarqand atroflaridagi xonning besh mingdan ortiq qo`shini bor edi. (P.Q.) 12. Ular Mirzo darvozasiga yaqinlashganlarida ichkaridan besh-olti kishi ot choptirib chiqdi. (P.Q.) 13. Xotin to`rt-besh kun uni qarg`ab- qarg`ab yo`q bo`lib ketadi. (S.A.) 14. Bu uchrashuv, bu ko`rishuv sahro yuziga uch-to`rt yomg`ir tomchisi tushgani kabi edi. (T.Mal.) 15. Ana shundagina Barot polvon uni bir-ikki selpib qo`ydi. (M.I.) 68-mashq. Gaplarni o`qing.Sonlarni topib to`liq morfologik tahlil qiling. 1. Yo`q, bu kitoblarni o`n-o`n besh emas, yuz sandiqqa ham sig`dirib bo`lmas. (O.Y.) 2. Unda bir onlik o`yin bo`lg`usi ming-ming tarix. Bu sahnada millionlar betinim to`kadi ter. (Sh.R. Ter.) 3. O`zim o`n besh ming berib olganman. Ikkovini sotsang, qirq ming bo`ladi, otni menga ber, deydi. (S.A.) 4. Ammo uning ikki yuz qirq kishilik bir dasta qo`shini Shayboniyxonning besh-olti ming kishilik lashkarlariga qanday bas kelishi mumkin.(P.Q.) 5. ...oradan uch oy o`tmasdanoq, to`rt yil ishlagan instituti bilan to`satdan xayrlashib, irrigator injener sifatida Suriyaga ikki yillik xizmatga jo`nagan.(O’.U.) 6. Ular qattiq tartib bilan darsga kirishishadi, har soatda o`n minut tanaffus.(Sh.) 7. Ikkovi ham bir nafas jim qolishdi. (Ch.) 8. Bu ikkala qiz o`yin va sho`xlik havasi bilan g`aflatda edilar. (Ch.) 9. Baxtga qarshi, qazilma ishlari ular kutgan natijalarni bermadi. O`n beshinchi, nari borsa, o`n to`rtinchi asrga oid sopol buyumlar, xo`jalik asboblari, zanglab ketgan bir necha qilich-qalqonu ko`zachalardan boshqa hech narsa topilmadi.(O.Y.) 10. Ko`z o`ngimizda turgan Hirot so`nggi o`ttiz-qirq yil mobaynida avvalgidan o`n barobar go`zalroq, ulug`vorroq bo`lib ketganini barcha fozil kishilar ayturlar.(P.Q.) 11. Ikkovimiz bir yoqadan bosh chiqazib ishlaymiz, bu tomonlarga faqat sen uchun keldim, yuqorida bitta rayonni aytishdi, tanla deyishdi.(S.A.) Son turkumiga oid tayanch so`z va tushunchalar: Son, sanoq son, tartib son, miqdor son, dona son, chama son, jamlovchi son, taqsim son, sanoq so`z, butun son, kasr son, kasrli son, sodda son, murakkab son, juft son. TEST SAVOLLARI 1. Sonning o'ziga xos asosiy xususiyatlari qaysi qatorda to'g'ri berilgan. A) sonlar kelishik qo'shimchalarini olib qo'llanilmaydi. B) sonlar gapda ikkinchi darajali bo'laklar vazifasida keladi. C) sonlar gapda ega va kesim bo'lib keladi. D) sonlar morfologik va sintaktik usullarda yasaladi. 2. Nima uchun sonlar mavhum xususiyatga ega? A) predmetning tartibini bildirgani uchun B) predmetning son sanog'ini bildirgani uchun. C) prdmetning darajasini bildirgani uchun D) miqdor tushunchasi mavhum bo'lgani uchun 3. Sonlar qanday holatda tuslovchi affiks olishi mumkin? A) tartibni bildirganda B) gapda kesim bo'lib kelganda C) gapda to'ldiruvchi bo'lib kelganda D) otlashib ega bo'lib kelganda 4. Bir soni qaysi gapda chegaralov ma'nosini bildirgan? A) Bir chopadi, bir chopadi. B) Bir ajib his bor edi menda. C) Darsga bir Zokir qatnashmadi. D) Seni bir kishi izlab keldi 5. Sonlar qanday holatda hol vazifasini bajaradi. A) sifat oldida kelsa B) ot oldida kelsa C) son bilan bog'lansa D) fe'l oldida kelsa 6. Predmetni sanash o'lchovini bildirgan sanoq so'zlar berilgan qatorni ko'rsating? A) dona, nusxa, dasta, to'da B) metr, bo'lak, tup, pud C) chelak, qop, siqim, tonna. D) santimetr, qoshiq, minut, kun 7. Sanoq sonlar qanday holatda chamason ma'nosini ifodalaydi. A) ko'plik affiksi bilan kelganda B) dona songa lab qo'shimchasi qo'shilganda. C) sanoq sonlar takrorlanib kelganda. D) sanoq songa ta qo'shimchasi qo'shilganda. 8. Qaysi sonlar tuzilishi jihatidan tarkibli son hisoblanadi. A) tartib sonlar B) kasr sonlar C) jamlovchi sonlar D) miqdor sonlar 9. Otlashgan tartib son berilgan gapni aniqlang. A) Ishning birinchi kuni unchalik og'ir bo'lmadi. B) Paxtaning hammasi birinchi novlarga qabul qilindi. C) Ko'rilgan masalaning uchinchisi o'ta dolzarb edi. D) Birinchidan, bu ma'qul fikr emas. 10. Kasr son mavjud bo'lmagan gapni belgilang? A) Ikki yorti - bir butun B) Yarim soat kutib turdik. C) Ishning uchdan ikki qismi bajarildi. D) Sayohatning birinchi kuni mazmunli o'tdi.

O'xshashlar

Sifat so’z turkumi
Sifat – so’z turkumi.
Sifat so’z turkumi
Sifat-so'z turkumi
Ravish turkumi tahlili