Sifat-so'z turkumi - Tilshunoslik - Referatlar

Sifat-so'z turkumi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Sifat-so'z turkumi Reja: 1. Sifat haqida ma'lumot 2. Sifatlarning ma'no turlari 3. Sifatlarning belgini ifodalash usuliga ko'ra turlari A) asliy sifatlar; B) nisbiy sifatlar. 4.Sifatlarning belgini darajalab ifodalashiga ko'ra turlari. 5.Sifatlarning otlashuvi. 6.Sifatlarning yasalishi. 7.Sifatlarning tuzilishiga ko'ra turlari.

Sifat belgi tushinchasini bildiruvchi so'z turkumlaridan biri. Sifat predmet belgisini bildiradi: tiniq suv, qizil olma, aqlli qiz,kuzgi ishlar, quyuq choy, yosh bola. Sifat deb predmetning doimiy belgisini bildiradigan qanday? qanaqa? so'roqlaridan biriga javob bo'ladigan mustaqil so'z turkumiga aytiladi, Sifat mustaqil so'z turkumi sifatida quyidagi leksik-semantik, morfologik, sintaktik belgilarga ega: 1. Sifatlarning belgi tushunchasini ifodalash uning leksik-semantik xususiyati sanaladi: qizil-rang tushunchasini ; jajji-hajm tushunchasini bildiryapti. 2. Sifatlarning morfologik belgilari: A) belgi tushunchasiga nom bo'ladi, qanday? qanaqa? So'roqlaridan biriga javob bo'ladi. B) belgini bevosita yoki bavosita ifodalashiga ko'ra asliy va nisbiy sifatlarga ajratiladi. V) sifat belgini darajalab ko'rsata oladi: katta-kattaroq, eng katta, kap- katta. G) sifat yasalishi sistemasiga ega: yeyishadi, ko'rpalik, fusunkor. D) sifat turlanish va tuslanish xususiyatiga ega emas. Sifatning sintaktik belgilari: A) Sifat gapda otga ba'zan fe'lga bog'lanib keladi: aqlli bola yaxshi gapiradi; B) Sifat o'zi bog'lanib kelayotgan so'z bilan ohang va tartib yordamida bog'lanadi, bitishuv munosabatida bo'ladi; V) Sifat gapda asosan sifatlovchi-aniqlovchi, kesim, ba'zan ravish holi vazifasida qo'llanadi; G) Sifat gap tarkibida otlashadi. Bunda gap tarkibida sifat bog'lanib kelayotgan so'z tushib qoladi, sifat ot ifodalagan ma'noni ham, vazifani ham o'z ustiga oladi. Shu tufayli u ot kabi egalik, kelishik qo'shimchalarini olib, o'zgaradi, turlanadi. Bunday holatda gapda ega, to'ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi vazifasini bajaradi. Masalan; Yaxshi yaxshiga yondashtirar, yomon yo'ldan adashtirar. Yaxshining yaxshiligi tegar har yerda, yomonning kasofati tegar tor joyda. Sifatlar predmetning rangini, shaklini, mazasini, xajmini va shu kabilarni ifodalashni yuqoridagi misollarda ko'rib o'tdik. Demak, sifatlar ma'nosiga ko'ra turlarga ajratiladi. Ba'zi adabiyotlarda sifatlar ma'nosiga ko'ra 9 turga ajratib beriladi. Biz quyidagi turlarga ajratamiz:

1. Rang-tus ifodalaydigan sifatlar: Qizil-qizil olmani qiz otada, Daryolarni qishki chilla muzlatadi. 2. Maza-ta'mni ifodalayodi: Achchiq olmalardan yeganini ko'rib aftim bkrishib ketdi 3. Shakl bildiradigan sifatlar. Bunday sifatlar predmetning tashqi va ichki shaklini ifolaba keladi: Yapasqi jaraxtlarni no'xatday qizil va qora mevalar terib olishadi. Shakl bildiruvchi ba'zi sifatlar holat bildiruvchi sifat tarzida qo'llanadi: uzun (bola), ortiqqina (yigit), tiqmachoq, bo'liq, ingichka, yo'g'on kabi. Bu sifatlar predmetning ichki va tashqi shakl ko'rinishlarini ifodlaydi. 4. Hajm bildiradigan siftalar. Bunday siftalar predmetning kaatta-kichikligi, uzun-qisqaligi, past-yualandligi, keng-torligi kabi xussuiyatlarni bildiradi. So'qmoq katta yo'qga tutashgan joydan bepoyon dala boshlanar edi. (A.Q.). 5. Xarakter-xususiyat bildiradigan sifatlar. Bunday sifatlar jonli va jonsiz predmetlarning o'ziga xos xussuiyatlarini bildiradi. Himmatli, qo'li ochiq, odamshavanda bir yigit yelganlarni qarshi olardi. 6. Hid bildiruvchi sifatlar: Oshxonadan dimog'imga ishtahani ochuvchi ёqimli ovqat hidi gup etib urildi. 7. Holat bildiradigan sifatlar. Bunday sifatlar predmetning doimiy va doimiy bo'lmagan belgisini bildiradi: sovuq, havo, baquvvat odam. Holat bildiruvchi sifatlar 2 xil bo'ladi: A) psixik holatni ifodalaydi: xursand, xafa, kasal, injiq, joxil. U mahallada katta-kichik: hamma bilan salomlashar, xursand kishi bilan chaqchaqlashib xafa bilan dardlashar edi. B) Tabiiy holatni ifodalaydi: yosh, qari, keksa. Savalab ёqqan yomg'irdan so'ng oftobning qizib ketishi qari mudarris Kamoliddin Mahmudni ham xujrasidan chiqarib yubordi. (M.I.) 8. O'rniga ko'ra belgi bildiradigan sifatlar: Uydagi gap ko'chaga chiqmasin, nasihat qildi ota. 9. Paytga ko'ra belgi bildiradigan sifatlar: Devoriy gazetalar shoirning dastlabki she'rlari matbuoti bo'lgan. Shu o'rinda talabalarga o'zlariga har bir turga kiradigan sifatlar topish topshirig'i berildi. 1. Rang-tus bildiruvchi isfatlar: qizil, sariq, binafsha, zangori, kul rang mosh rang, bug'doy rang.

Kul rang, mosh rang perdmetning rangiga nisbat berish orqali rang ma'nosini ifodalayapti. Demak tildagi rang bildiruvchi sifatlar tabiatdagi bor ranglarni ifodalash uchun yetmaydi. Shuningdek uchun predmetning nomlari rang ifodalash uchun foydalanilyapti barg karam (bargi karam) feruza rang. Bu sifatlar kirillda ajratib, lotinda qo'shib yoziladi: kulrang, moshrang.. 2. Hajm, o'lchov, masofa bildiruvchi sifatlar; yiroq, uzoq, keng, tor, chuqur, chog', yirik, mayda, kichik, katta, baland, past. 3. Hid bildiruvchi sifatlar: xushbo'y, qo'lansa, sassiq, badbo'y, muattar, ёqimli; Tilda ot orqali ham hid ifodalanadi: rayhon hidi, ёg' hidi, kerosin, hidi, baliq hidi, tovuq hidi kabi. 4. Paytga munosabat bildiruvchi sifatlar: tonggi, so'nggi, avvalgi, qishgi, ertangi, kechki, keyingi. Shundan so'ng xarakter xussuiyat va holat bildiruvchi sifatlarlarga alohida to'xtalamiz. Uni quyidagi guruhlarga ajratamiz: 5. Xarakter-xususiyat bildiruvchi sifatlar. Bunday so'zlar insonlarning, hayvonlarning, xarakter-xususiyatlarini ifodalaydi: yaxshi, yomon, badjahl, ёqimli, muloyim, ziyrak, mahmadana, dilkash. Ularning ba'zilari faqat inson uchun qo'yiladi. Ba'zilari inson uchun ham, hayvon uchun ham ishlatiladi: ziyrak it, ziyrak bola. Ular ijobiy yoki salbiy ma'no ifodalaydi: loqayd, betaraf, ba'zilari ikkalasiga ham kirmay neytral ma'no ifodalaydi. a) Insonning ijobiy xislatlari: odobli, gapday, chaqqon, abjir, mo'min, sodiq, mohir, o'ktam, sipo, quvnoq, ozoda, saf. b) Salbiy xislatlar: zolim, toshbag'ir, shafqatsiz, quv, ayyor, rasvo, dog'uli, tannoz, xudbin, ikkiyuzlamachi, qabih kabi. v) loqayd ma'no bildirgan sifatlar; ular kontekstga qarab ijobiy yo salbiy ma'no bildiradi: sho'h, shaddod, to'pari kabi. Masalan: Gulchexra sal yengiltak va sho'x bo'lsada, o'zi juda mehr-oqibatli qiz. (O.Ё). g) predmet, narsa, hayvon, jonivor, holat, voqea-hodisalarning xarakter- xususiyatlarini bildiruvchi sifatlar: xonasi, dolzarb, dabdabali, tashvishli asov, chopag'on, sun'iy, tabiiy, tekin, qimmat, arzon, chidamli, zo'r, yaxshi, yomon ajoyib kabi. d) holat bildiruvchi sifatlar insonga, hayvonga, hodisaga xos holatlarni bildiradi. Bularning ham o'z navbatida guruhlarga bo'lish mumkin:

a) tabiiy holat belgilari: go'zal, ko'xlik, chiroyli, suluv, latif kabi. Nuqsoniy belgilar: cho'loq, maymoq, bukir, cho'tir, soqov, g'ilay, ko'r kabi. b) jismoniy, fizik holatlar: bardam, baquvvat, tetik, yosh, keksa, qari, ojiz, zaif kabi. v) ruhiy holatni bildiradigan sifatlar: xursand, xafa, jinni, sog', sergak, xushyor, g'azabnok, ma'yus, g'amgin, alamzada kabi. g) kishilar ahvolini bildiruvchi sifatlar: badavlat, kambag'al, qashshoq, yo'qsil, gado, yetim, mushfiq, musaffir kabi. d) predmetning harorati: issiq, sovuq, iliq, salqin kabi ye) tozalikni: saxtiyon, musaffo, sof, toza, isqirt, kir, ozoda kabi ё) eskilikni, yangilikni: uvoda, juldur, yangi kabi j) Ho'l-quruqlik: nam, xo'l, quruq, qoq, shilta kabi z) Tinch-notinchlik: osoyishta, notinch, tinch, bezovta kabi i) turli holatlar: g'adur-budir, g'ijim, tekis, siyrak, gavjum, ochiq, puxta, omonat. Sifatlar predmetning belgisini bevosita va bavosita ifodalashiga ko'ra 2 xil bo'ladi. 1. Asliy sifatlar 2 Nisbiy sifatlar 1. Predmetning belgisini bevosita ifodalaydigan, uni darajalab ko'rsata oladigan sifatlar asliy sifatlar deyiladi. Asliy sifatlar predmetning doimiy belgisini ifodalaydi: yaxshi, kattaroq, uzun, yam-yashil. Juft sifatlar asosan, asliy sifatlardan tarkib topadi: achchiq, chuchuk, yaxshi- yomon, maza-bemaza. 2. Predmetning belgisini o'rin, payt tushunchasiga nisbatlash, mo'ljallash, boshqa predmetga o'xshatish kabi ma'nolar orqali ifodalaydigan sifatlar nisbiy sifat deyiladi. Nisbiy sifatlar belgini bavosita ifodalaydi. Shuning uchun belgini darajalab ko'rsatmaydi. Nisbiy sifatlar boshqa so'z turkumlaridan sifat yasovchi grammatik formalar vositasida yasaladi. Otlardan morfologik usul bilan xoslik, o'xshashlik, o'rni va paytga munosabat, mo'ljal kabi ma'nolarni ifodalovchi sifatlar hosil qilinadi: - iy, -viy: dekoriy, fizikaviy, ximiyaviy, tarixiy, ommaviy xoslik ma'nosidan sifat yasaladi. - Simon, sifat, -dek, -day affikslarini qo'shib o'xshashlik ma'nosidagi sifat yasaydi: toshsimon, oynasimon, oyday, shishadek, odamsifat, hayvonsifat - g'i, -ki, -qi, -dagi affikslari o'rin va paytga munosabat ifodalovchi sifat yasaydi: qishki, bahorgi, kuzgi, tashqi, tonggi so'nggi, qishloqdagi kabi

- lik affiksi mo'ljallanganlik, xoslik, o'lchov ma'nolaridagi sifat yasaydi: ko'ylaklik, ko'rpalik, ko'chalik, oylik, toshkentlik Sifat darajalari. Predmet belgisining ortiq-kamligiga ko'ra farqlanishi sifat darajalari deyiladi: go'zal, aqlliroq, eng bilimli kabi Sifatlarda 3 ta daraja bor: 1. Oddiy daraja; 2. Qiyosiy daraja; 3. Orttirma daraja. 1.Predmetning belgisini boshqa predmetdagi belgiga qiyoslamagan holda ifodalaydigan sifat oddiy darajadagi sifat deyiladi. Masalan: qizil, shirin, katta, aqlli, ёqimli kabi Mirzo Bobur katta shoir, jangu jadalda qo'rqish nimaligini bilmas sarkarda bo'lib yetishibdi. (Laylak keldi yoz bo'ldi) Predmetlardagi bir xil belgini qiyoslashdan 2 xil daraja: qiyosiy va orttirma daraja kelib chiqadi. 2.Predmetlardagi bir xil belgini taqqoslagan holda ko'paytirib, orttirib ifodalaydigan sifatlar qiyosiy darajadagi sifatlar deyiladi. Qiyosiy daraja-roq qo'shimchasini qo'shish bilan hosil qilanadi. Bunday sifat qatnashgan gapda -dan - ko'ra, -ga -qaraganda, -ga nisbatan, -dan qo'shimchali so'z va birkmalar keladi. Masalan: Undan aqlliroq bola ekanligini suhbatlashganda aytgan fikrlaridan sezildi. (S.Kamol) 3.Orttirma daraja. Predmetlardagi bir xil belgi qiyoslari orqali o'ta orttirib ko'rsatadigan sifatlar orttirma darajadagi sifatlar deyiladi. Oddiy darajadagi sifat oldiga eng, hammadan, g'oyat, g'oyatda so'zlarini keltirib hosil qilinadi. Masalan: Eng yaxshi she'rlari chop etilgan yosh shoirlar bahru bayti uyushtirishdi. Ozaytirma va kuchaytirma sifatlar Sifatlar predmetdagi belgini normal holatdan kamaytirib yoi ko'paytirib ifodalashi mumkin. Bunda qiyoslash, taqqoslash bo'lmaydi. Shunga ko'ra sifatlar ikki turga bo'linadi: 1.Ozaytirma sifatlar. Predmetlik belgisini kamaytirib ifodalamaydigan sifatlar ozaytirma sifat deyiladi. Ular ikki xil yo'l bilan hosil qilinadi: 1)Morfologik yo'l bilan. Bunda sifatga -mtir, -imtir, -ish, -mtil, -imtil, -roq qo'shimchalarini qo'shib hosil qilinadi: qoramtir, sarg'imtil, oqish, ko'kish, qizg'in kabi. Masalan : Quyoshning qizg'ish nuri sahnani yoritadi.

2.Sintaktik usul bilan. Bunda sifat oldiga och, nim, sal, picha so'zlarini keltirib hosil qilinadi: och pushti, nim qorong'u, sal achchiq, picha sho'x kabi Masalan: Qayiqlar to'xtaydigan joyda och yashil, tiniq, moviy, rang xojiya-oppoq qayiqlar yengil to'lqinda chayqalib turardi. (S.Komol) 3. Kuchaytirma sifatlar: Bu sifatlar predmetlarning belgisini qiyoslamagan holda kuchaytirib ifodalaydi. Ular sifatning birinchi bo'g'inini tovush o'zgarishlari bilan, birinchi bo'g'inni ikkinchi bo'g'indagi bir tovushni qo'shib takrorlash orqali birinchi bo'g'inga tovush qo'shish yo'li bilan hosil qilinadi: ko'm-ko'k, oppoq, but-butun, yap-yapaloq. Masalan: Jeyms Yaxtani to'ppa-to'g'ri qayiq turgan yerga haydab borardi. (S.Kamol) Shuningdek kuchaytirma sifatlar sifatning oldiga tim, g'irt, obdon, juda so'zlarini keltirib hosil qilinadi: g'urt xom, tim qora, obdon sho'x, juda go'zal kabi. Ba'zan sifatlar juft xolatda qo'llanganda noaniq belgini ifodalanashi mumkin: dali-g'uli Sifatlarning otlashuvi Sifat turkumidagi so'zlar ba'zan ot turkumidagi so'zlarning vazifasini bajarib kelishi mumkin, Bunda sifat o'zining belgilik vazifasini yo'qotib, predmet ma'nosini ifodalash uchun xizmat qiladi: Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod. Sifatlar otlashganda otning morfologik belgilariga ham (ko'plik, egalik, kelishik), sintaktik belgilariga ega bo'ladi (gapda ega, to'ldiruvchi, hol bo'lib keladi): Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga, yomon bilan yursang qolarsan uyatga. ( Maqol ). Sifatlar ko'pincha maqollarda otlashgan shaklda bo'ladi. Sifatlarning yasalishi. Sifatlar ikki xil usul bilan yasaladi: 1)morfologik usul bilan; 2) sintaktik usul bilan. 1. Morfologik usul bilan sifat yasalishi. Bunda sifat yasovchi qo'shimchalaar yordami bilan turli so'z turkumlaridan sifat yasaladi: -li: a) kuchli, mevali, minishli; b) urganchli, sibirli, tog'li. Bu qo'shimcha yana so'z birikmalarga va juft so'zlarga (ba'zan ikkinchi komponentga) qo'shilib, sifat yasaydi: qizil yuzli, oq soqolli, yer-suvli, bola- chaqali.

-ki, -qi, -aki, -i: qishloqi, pistaki, tutaki, vaysaqi, yuzaki. Ba'zan-ki yasovchisi-li qo'shimchasi bilan almashinib qo'llanishi mumkin: shunchaki-shunchalik, qishloqi- qishloqlik. - gi(-ki,-qi): yozgi, bulturgi, tushgi, kuzgi, qishki. -ba: bahavo, badavlat, bog'lar, kolxozlar badavlat. -ser: serxosil, sergap, serxarakat, sertashvish, serquyosh. -ma: qaynatma (sho'rva), ag'darma (etik), bo'yama (soch), yasama (tish). -chil: epchil, izchil, dardchil. -chan: ishchan, ko'ngilchan, unituvchan. Bu qo'shimcha- chang shaklida ham uchraydi. Bunday holda ma'noda farq bo'ladi, ya'ni-chan qo'shimchasidan ortiqlik, aktivlik ma'nosini -chang qo'shimchasida «ega emas», ba'zan esa «faqat o'shangagina ega» degan ma'nolarni o'taydi: ko'ylakchang, maxsichang, ishtonchang kabi. -qoq, -qoq: botqoq, urishqoq, tirishqoq, burishqoq. Rus tili oraliq kirgan sovet-internasional so'zlar tarkibida sifat yasovchi -on, -(a)n, -in, -iv qo'shimchalari bo'lib, ular tubandagi ma'nolarni anglatadi.-on qo'shimchasi xoslik, aloqadorlik, ma'nolarini bildiradi: revolyusiya-revolyusion, evolyusiya-evolyusion, intonasiya-intanasion, reviziya-revizion kabi. -a (l) qo'shimchasi ma'lum holatga ega ekanlikni anglatadi. Forma-formal, gorizon-gorizontal, norma-normal kabi. -ik qo'shimchasi egalik, xoslik ma'nosini bildiradi: grammatik, sintaktik, kommunistik, sosialistik, pedagogik kabi. 2.Sintaktik usul bilan sifat yasalishi. Bu usulda ikki va undan ortiq so'zlarni turli yo'llar bilan o'zaro biriktirib, predmetning belgi-xususiyatini ifodalash uchun xizmat qiladigan sifatlar yasaladi. Bunday sifatlar tarkibli ya'ni, qo'shma va juft bo'ladi. Bu haqda quyida («sifatlarning tuzilishiga ko'ra turlari» bo'limida) ma'lumot beriladi. Sifatlarning tuzilishiga ko'ra turlari. Sifatlar tuzilishiga ko'ra uch turli bo'ladi: sodda, qo'shma, juft sifatlar. 1. Sodda sifatlar. Sodda sifatlar shakli bir o'zakli, yoki biri negizli yakka so'zlardan tashkil topadi. Bunda ular: a) yakka o'zakdan iborat bo'ladi: oq, qora, yaxshi, yomon, zo'r, katta, keng, tor kabi; b) Biror qo'shimcha yordamida yasalgan yasama sifatidan iborat bo'ladi: bolali, ommaviy, uyatchan, suvsiz kabi.

2. Qo'shma sifatlar: ikki undan ortiq o'zaklarning birikuvidan hosil bo'lgan sifatlar qo'shma sifat ataladi. Qo'shma sifatlar bir bosh urg'u bilan aytilib, bir belgi xususiyatni ifodalash uchun xizmat qiladi. Och sariq, ko'p bolali, qalam qosh kabi. Qo'shma sifatlar tarkibi jihatdan quyidagicha qismlardan iborat bo'ladi: 1) sifat- sifat: to'q-ko'k, och-pushti, ola-qoshqa, erka-arzanda, ijtimoiy- siyosiy kabi. 2)sifat- ot; ochiq ko'ngil, och ko'z, yalang oyoq, yolg'iz oyoq, xushfe'l, sofdil, qora qosh; 3)sifat-ot-sifat yasovchi qo'shimcha: ko'k ko'zli, o'tkir zexnli, qizil bayroqli kabi. 4)ot-ot: qo'yko'z, sheryurak, toshbag'ir, echkisoqol, bodomqovoq kabi; 5)ot-ot-sifat yasovchi qo'shimcha: temir irodali, it fe'lli kabi; 6) ot-sifatdosh: tinchliksevar, erksevar, ko'zilg'amas, ishyoqmas kabi; 7) ravish- fe'l: ertapishar, kechpishar, tezoqar kabi; 8) son-ot-sifat yasovchi qo'shimcha: to'rtbolali, ikki g'ildirakli, uch elementli, ming tishli kabi; 9) ot-qo'shimcha- bor, yo'q (so'zlari): bahosi yo'q, tengi yo'q, aqli bor, (yigit) kabi. 2.Juft sifatlar. Predmetning bir umumiy belgisini ifodalaydi, odatda ikki sodda sifatdan teng bog'lanish yo'li bilan tuziladi. Bunday sifatlar quyidagi yo'llar bilan hosil qilinadi. Ma'nodosh ikki sinonimik sifatdan: qing'ir-qiyshiq, pishiq-puxta kabi. Bunday juft sifatlarning ba'zilarida xozirgi zamon tilida ikkinchi komponent mustaqil ma'noga ega bo'lmaydi. Ikir-chikir, eski-tuski, ola-bula, kabi. Qaram-qarshi ma'noli so'zlar antonimik sifatlar juftlashadi: oq-qora, katta- kichik, past-baland, uzoq-yaqin, yaxshi-yomon kabi. Juft sifatlarning qismlarning har bir mustaqil urg'u bilan aytiladi.

Adabiyotlar ro'yxati 1. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent , 1997 yil 2. U . Tursunov , N . Muxtorov , SH . Rahmatullayev . « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » 1992 yil 3. A . Abduazizov . « O ' zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi » Toshkent , 1992 yil 4. S . Rahimov , B . Umurqulov , « Hozirgi o ' zbek - adabiy tili » Toshkent , 2001 y 5. S . Rahimov , B . Umurqulov , « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » Toshkent , 2003 y 6. SH . Shoabdurahmonov , M . Asqarova , A . Hojiyev . « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » II qism . Toshkent, «O'qituvchi» nashriyoti, 1980 yil 7. A.G'ulomov, A.N. Tixonov, R. Kungurov. «O'zbek tilimorfem lug'ati» Toshkent, 1977 yil 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Sоn so'z turkumi ravish so'z turkumi

Оlmоsh so'z turkumi

Sоn so'z turkumi

Son so'z turkumi

Ravish - so'z turkumi