Kelishik kategoriyasi. Sifat. Son

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93 KB

Ko'chirib olish

Kelishik kategoriyasi. Sifat. Son Reja: 1. Kelishiklar taraqqiyoti. 2. Eski o’zbek tilida bosh, qaratqich, tushum kelishiklari. 3. Eski o’zbek tilida jo’nalish,o’rin-payt va chiqish kelishiklari. 4. Sifat so’z turkumining tarixiy taraqqiyoti. 5. Sifat yasalishi. 6. Sifat darajalari va uning intensiv formalari. 7. Son haqida umuiy tushuncha. 8. Sonning ma’no turlari va ularning hosil qilinishi. 9. Eski o‘zbek tilida sonlarga xos bo’lgan fonetik xususiyatlar. 10. Sonning tuzilish jihatdan turlari. 11. Numerativ so'zlar.

$Kelishiklar gapda otning yoki otlashgan so'zning fe'lga, ba'zan boshqa so’z turkumiga munosabatini ifodalaydigan formalardir. Eski o’zbek tilida hozirgi o'zbek tilidagidek 6 ta kelishik shakli saqlangan. Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi davrlari uchun xarakterli bo’lgan vosita kelishigi shakli XIII-XIV asrlarga oid yozma yodgorliklar tilida ham ma'lum darajada qo’llangan. XV asr va undan keyingi davrlarda vosita kelishigining qo’llanishi ancha chegaralangan bo'lib, o’zining grammatik xususiyatini yo'qotgan va kelishik kategoriyasi sifatida iste'moldan chiqqan. Shu davrdan boshlab vosita kelishigi shaklida qo'llangan so’zlar ravish kategoriyasiga o’tgan yoki o’tish jarayonida bo’lib, payt, holat kabi ma'nolarni ifodalashga xizmat qiladi: Aq urub, faryad yetvr-men sensizin \\ Bu vujudo'mdo'n salo'btur yalguz un (Lugf.). Bolsa jannatda Atayi sensizin, 'o'lgay fo'gan (Atoiy). Bosh kelishik . Odatdagidek, bu kelishik maxsus ko'rsatkichga ega bo'lmaydi. Uning asosiy sintaktik funksiyasi ega vazifasida kelishidir: Sakkokiy ul ap manzo'yao'na xud yete bo'lmes (Sakk.). Anda kop ulamalar davra ali'b o’lturubturlar (Furq). Shu bilan birga, bosh kelishikdagi so’z kesim va ikkinchi darajali bo’lak vazifasida ham keladi. Qaratqich kelishigi. Bu kelishik qo’shimchasi ko’p variantlidir. Negizning fonetik xususiyatiga qarab, affiksning maxsus variantlari qo’shila bergan: -ni'n\\nin. Mazkur qo’shimcha har qanday negizlarga qo’shila beradi: qoychi'ni'n iti (Taf.). Yelchinin shahdli'q zahri' shishasi... (Nav.SS). Bu qo’shimcha XV asrgacha bo’lgan yodnomalarda tarkibida lablanmagan unlilar bo’lmagan negizlarga qo’shilgan. Qaratqich kelishigining bu varianti oxirgi bo’g’inda lablangan unlilar qatnashgan negizlarga qo’shiladi: Rasulnin so’zi (Taf.). Xarunnun aqli' (Rabg’.). Ko’zunnun alli'da nargis kelib qati'g’ ko’zlug.. .(Nav.SS). Bu qo’shimchaning yuqoridagi negizlarga qo’shilishi XV-XV1 asrlargacha davom etgan. Shuningdek, bu qonuniyatdan chekinish hollari uchraydi: Ko’znin niyati (Atoiy), xalqnun ranji' (Taf.).$ $-i'n\in\yn . Qadimgi turkiy tilda undosh bilan tugagan negizlarga qo’shiladigan bu qo’shimchalar eski o’zbek tilida uchraydi. Lekin uning qo’llanishi ayrim so’z shakllarigagina xosdir. Bu davr yodnomalaridan mazkur qo’shimcha faqat «Tafsir»da ancha keng qo’llangandir: ul yelin yevlari, anlari'n yevlari. - un qo’shimchasi. Bu qo’shimcha kim olmoshi bilangina qo’llangan: Sen kimun o’g’li'-sen? Qaratqich kelishigi qo’shimchasining bunday variantlari singarmonizmli turkiy tillarda va singarmonizmli o’zbek shevalarida ham uchraydi. Bu kelishikning belgisiz qo’llanishi eski o’zbek adabiy tili uchun ham xarakterli bo’lgan: Mulk ikki bag’i' ikki alam \\ Sultanli'g’ yerur sana musallam (Nav.SS). Tushum kelishigi . Eski o’zbek adabiy tilida tushum kelishigi –ni \\ n\\i'\\i variantlariga ega bo'lgan. -ni'\\ni. Bu affiks o’zbek tili taraqqiyotining barcha davrlarida qo’llanib kelgan: Yolni' berkitayin, qamugni' q utqarayi'n (Rabg’.). Bu so’zni kizladilar (Taf.). Bu qo'shimcha «Boburnoma» asarida qaratqich ma'nosini bildirgan. -n. Bu affiks varianti eski o’zbek tilida ancha faol qo’llangan. Lekin u III shaxs egalik qo’shimchasidan keyin qo’shilgan: Qi'li'ch birla bashi'n kesti (O'N), Ismailni'n yevin sordi' (Rabg’.).Tushum kelishigining bu qo’shimchasi she'riy asarlarda keng qo’llangan. -i'\\i. Bu qo’shimcha I va II shaxs egalik qo’shimchalaridan keyin qo’shilgan: Adl qulagi'-la eshit hali'mi' (Muq.)- Aqli'mi' tomam aldi' tugmai giribanin (Furq.). Tushum kelishigining belgisiz qo’llanishi ham eski o’zbek tili uchun xarakterlidir: Qoymag’umdur yetagin (Bobir). Ko’nul shakar bikin ag’zi'n ko’rup (Sakk.). Tushum kelishigining qadimgi turkiy tilga xos bo’lgan –g’\g,-i'g’\ig\ug’\ug variantlari eski o’zbek tilida uchramaydi. Jo’nalish kelishigi . Bu kelishik qo’shimchasi eski o’zbek tilida –qa\g’a\ka\ga, -a\- a’ va –na\n’a kabi variantlarga ega. Shu bilan birga, qadimgi turkiy tilga xos$ $bo'lgan –g’aru\garu\qaru\karu –ra\ra’\ru\ru’ qo’shimchalari ham ayrim yodnomalarda uchraydi. -g’a\ ga varianti unli va jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi, - qa qo’shimchasi jarangsiz undoshlar va undoshlari bilan tugagan negizlarga qo’shiladi: Yeykim bari' she'r ahli'g’a sen xan yanli'g’ \\ She'rin bari' she’rlarga sultan yanli'g’ (Bobir). XIV-XV asr yodgorliklarida bu tartib buzilgan, ya'ni, -g’a o’rnida -qa qo’shimchasi yoki aksincha qo’llanavergan: Ibrahimga I Ibrahimqa, avg’a\avqa, otg’a\otqa (Rabg’.). - ka\ga . Til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qo’shiladi. Eski o’zbek tilida qay hollarda - qa , qaysi hollarda -ga qo’shimchasining qo’shilishini aniqlash birmuncha qiyin, chunki arab yozuvida bu ikki variant ham (kof) harfi bilan yozilgan. Shunga qaramasdan, jarangli va sonor undoshlar va unlilardan so’ng -ga, jarangsiz undoshlardan so'ng -ka qo’shimchasining qo’llanganini fahm qilish mumkin: Ko’nglumge dard kelgali...(BN). Yelikka menin yashi'm yeti (SH.turk). -o\a Bu affikslar undosh bilan tugagan so'zlarga qo’shiladi. Lekin uning qo’llanishi janrlar bo’yicha chegaralangan. Bu forma XI1-X1V asrlar she'riy asarlari hamda prozaik asarlarda qo’llangani holda, XV asr va undan keyingi davrlarda asosan she'riy asarlarda uchraydi: Bashlari'ni' qashi'ma yetkurunuz (SHN). Kel, taqi' yurtuna yega bol (SH.tar.). Ne uchun avval o’zuna ashna qildi'n meni (Atoiy). Ya rabb, ne ajab yari' jafakara yoluqtum\\Ko’zi-yu qashi’ jadu-vu makkara y oluqtum (Lutf.). Qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan –g’aru\garu\qaru\karu\ru\ru’ affikslari eski o’zbek tilida o’zining kelishik funksiyasini yo’qotgan. Ular keyinchalik eski o’zbek tilida ham ravish yasovchilarga aylanib ketgan. Qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan -ra\ra’ affiksi «Tafsir»da uchraydi: Ya Muhammad, tashra chi'q. Biroq bu affiks ham keyinchalik ravish yasovchiga o’tib ketgan: ichra (ichkari), asra (pastki,quyi).$ $Jo’nalish kelishigining belgisiz qo’llanishi ham eski o’zbek tili uchun xarakterli bo’lgan. Misollar: Senki ul yan azimat yetkundur (Nav.SS). Bir inisin yibarur boldi' Hi sar (Sh.N). O’rin-payt kelishigi. Bu kelishikni hosil qiladigan quyidagi affiks variantlari uchraydi: -da\da’ jarangli undosh va unli bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi: Q ayg’uda za'if boldi' (Rabg’). -ta\ta’ jarangsiz undosh bilan tugagan so’zlarga q’shiladi. Bu ishta ixti'yari'm yoq turur (Atoiy). Tani'maqta magar yani’lmi’sh-sen (Nav.SS). O’rin-payt kelishigining –ta\ta' affiksi «Boburnoma»da va ayrim boshqa asarlarda uchrasa ham, odatda, jarangsiz undoshlardan keyin ham –da\da’ affiksi qo’shila bergan. Chiqish kelishigi. Bu kelishikni hosil qiluvchi quyidagi affikslar mavjud: -di'n\din unli va jarangli undosh bilan tugagan so'zlarga qo’ shiladi: Charx q asri'di'n q uyash har kun tushar alamara (Nav.SS). -ti'n\tin jarangsiz undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi: Sen bashti'n ayaq jan-sen (MN). Lekin jarangsiz undoshlar bilan tugagan so’z negizlariga ham - di'n\din affiksi qo’shila beradi. Aksincha jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga ham –tin\ti'n affiksining qo’shilishi qayd qilinadi: Xojandti'n Axsi'g’a kelur (BN). -dan\da’n\tan\ta’n. Bu affiks XV asrdan oldingi yodgorliklarda uchraydi va ular fakultativ xarakterdadir: Uch kundin so’n zindandan chiqardi'lar (Rabg’.). Chiqish kelishigining qadimgi turkiy tilga oid so’zning –dun\du’n\tun\tu’n affikslari so’zning oxirgi bo’g’inlari lab unlilari bilan kelgan negizlarga qo'shiladi. Bu affikslar faqat «O’g’ uznoma »da uchraydi: Qirq kundun so’n,ko’p to’qushg’udun so’n, anun ko’zu ko’ktun ko'krak yerdi. Til tarixi faktlari shuni ko’rsatadiki chiqish kelishigi formasi keyingi davrlarda shakllangan bo’lib, uning o’rnini ma’lum davrlarda o’rin-payt kelishigi vazifasini bajargan. Eski o’zbek xususiyat qadimgi turkiy tilga xos bo’lsa ham, eski o’zbek adabiy tilida chiqish kelishigi ma'nosida o’rin-formasi$

qo’llangan: Bashi'ni' uch yerda yardi'lar (Tafsir).Bu ishlarda birini qi'lsangi'z (Rabg’.). Vosita kelishigi. Yuqorida ta’kidlanganidek, bu kelishik qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan hodisadir. Lekin u XIII-XIV asr yodgorliklarining ayrimlarida uchrab turadi. Fasih tilin javab berdi (Taf.). Ani' kishilar ko’zin ko’rgan bar-mu. (Taf). Vosita kelishigi XV asrga oid manbalarda Lutfiy, Atoiy asarlarida ham uchraydi. Lekin bu davrda vosita kelishigining iste'mol doirasi chegaralangan bo’lib, ma’nosi toraygan. Vosita kelishigi formasidagi so’zlarning ravish kategoriyasiga o’tgan. Ravish kategoriyasiga o’tish,asosan, payt bildiruvchi so’zlar doirasida bo’lgan. Bu so’zlar tarkibidagi -i’n,-in, -yn,-yn,-n Vosita kelishigi affiksi bo’lib, keyinchalik so’zning tarkibiy qismiga aylangan va bunday so’zlar ravish sifatida shakllangan. XV—XIX asrlarga mansub manbalar tilida qayd etilgan sifatlar, umuman, turkiy tillardagi, xususan, o’zbek tilidagi sifatlarga xos barcha xususiyatlarga ega bo'lib, bulardan asosiylari quyidagilar: •narsa-predmet va hodisalarning belgisini bildirish sifatning semantik asosidir. Belgi bildirish xususiyati va tabiati jihatidan tub (asliy) va nisbiy sifatlar bir- biridan qisman farqlanuvchi o’zgachaliklarga egadir; • tub sifat ifodalaydigan belgi tushunchasi shu sifatning to’gridan-to’gri ma'nosidan anglashiladigan rang, tus, tur, ta'm, maza, hajm, vazn, me'yor, sath, miqyos kabi doimiy sifat belgilari bilan bog’liq bo’ladi, bu doimiy sifatiy belgilar konkret va abstrakt xarakterda bo'lishi mumkin: aq alma, aq kynyl, achchi’q danak, achchiq dard kabi; • nisbiy sifatda esa belgi tushunchasi shu yasama sifatga asos bo’lgan so’zdan anglashiladigan narsa-predmet yoki hodisa ma'nosi bilan bog’liq bo’lib, uning belgi-xususiyati boshqa turdagi narsa-predmet yoki hodisaga turli darajada nisbat berilishi orqali ifodalanadi.

Turkiy tillarda, jumladan, o’zbek tilida sifat tarixan maxsus morfologik ko’rsatkichga ega bo’lmagan. Tadqiqotchilarning fikriga ko’ra sifat dastavval mustaqil so’z turkumi sifatida mavjud bo’lmagan, u so’ngroq ot turkumidan o'sib chiqqan va shakllanib rivojlangan.E.V.Sevortyanning ta'kidlashicha, sifatning otdan differensiasiyalanish jarayoni ancha ilgarigi davrlarda boshlangan, V—VIII asrlarga kelib bu jarayon ancha keng tus olgan. Sifatning jamlanishi va kristallashishi asta-sekinlik bilan turli davrlarda paydo bo'lgan turli formalar hisobiga yuz bergan. Bu formalarning ayrimlari qadimdayoq, kammahsul bo’lgan, ayrimlari esa o'z sermahsulligini hozirgi kunlargacha saqlab qolgan va hatto yanada kengaytirgan. Ayrim formalar ot va sifat uchun mushtarak bo’lgan, ayrimlari faqat sifatgagina tegishli bo’lgan, lekin keyingi davrlarda taraqqiy qilmagan. Turkiy tillar taraqqiyot bosqichining qadim davrlaridan boshlangan sifatning otdan ajralib chiqishi uzluksiz hodisa bo’lib, bu jarayon hanuz davom etmoqda. Bundan hamma sifat ham otdan ajralib chiqqan, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. Chunki sifat mustaqil kategoriya sifatida ajralib chiqqandan keyin bu turkum tarkibiga yangidan qo’shilgan belgi ifodalovchi bir qator tub va yasama so’zlar, yasovchi affikslar mavjudki, ularning kelib chiqishi va tabiati hozircha aniqlangan emas. Sifat turkumiga oid so’zlarning katta qismini yasama sifatlar tashkil qiladi. Yasama sifatlar ikki xil yo’l bilan: morfologik (affiksasiya) va sintaktik (kompozisiya) usuli bilan hosil qilinadi. Morfologik usul bilan sifat yasalishi. Morfologik usul bilan sifat yasalishi uzoq, tarixga ega bo’lgan asosiy usuldir.Sifat yasalishiga asos bo’lgan o'zak morfema ism yoki fe'l turkumiga oid bo’lishiga qarab yasovchi morfemalar ham ismlardan yoki fe'llardan sifat yasovchi tarzida ikkiga bo’linadi. Sifat yasovchi affikslar tarixan ko’p bo'lmagan, ular hozir ham unchalik ko’p emas. Tekshirilayotgan davr tilida ular qo’llanish darajasiga ko’ra bir xil emas: ba'zilari unumli, ba'zilari esa unumsizdir.

$Otlardan sifat yasovchi affikslar. Otlar turkumiga oid so’zlardan sifat yasashda quyidagi affikslar qo’llangan. -li'g’\lig,-luq\lug’,-luk\lug’. Ushbu affiks variantlari ning ishlatilishidagi fonetik sharoit quyidagicha: Tarkibida lablanmagan unlilardan biri bo’lgan bir bo’g’inli, shuningdek, barcha yoki so'nggi bo’g’inida shu unlilardan biri bo’lgan ko’p bo’g’inli qattiq negizlarga affiksning asosan lablanmagan orqa qator variantlari, yumshoq negizlarga esa old qator variantlari qo’shiladi: ag’i'zli'q, yazli'q, bag’li'g’, tatli'q, yashli'q, qanli'q, biliglig, qorg’anli'q, atli'q, yevlik, yamag'li’q, kechalik. Lablangan unlili bir bo’g’inli, shuningdek, barcha yoki so’nggi bo’g’inda lablangan unlisi bo’lgan qattiq negizlarga affiksning lablangan orqa qator variantlari, yumshoq negizlarga old qator variantlari qo’shiladi: boyluq, qayg’uluq, otluq, anduhluq, kychlyk, yyzlyk, olturushluk. Ba'zan bu umumiy qonuniyatning buzilishi kuzatiladi; lablanmagan unlili negizlarga affiksning lablangan variantlari, shuningdek, orqa qator variantlari yumshoq o’zaklarga va aksincha, old qator variantlari qattiq negizlarga qo’shilib keladi. Bu hodisa, ayniqsa, XVII —XIX asrlarda ko’proq kuzatiladi. -li\li,-lyi,-ly. Bu affiks variantlarining ishlatilishida ham asosan singarmonizm qonuniyatiga amal qilingan: old qator variantlari yumshoq negizlarga, orqa qator variantlari qattiq negizlarga qo’shilgan: kendli', yag’i',tatli',men’zli,biligli,yarali kabi. Lablangan –lu\-ly variantlarining qo’llanishida boshqacharoq manzara kuzatiladi; singarmonizm qonuniga binoan tarkibida lab unlilaridan biri bo’lgan bir bo’g’inli yoki so’nggi bo’g’inida shu unlilardan biri bo’lgan ikki yoki ko’p bo’g’inli qattiq negizlarga affiksning orqa qator variantlari, yumshoq negizlarga old qator variantlari qo'shiladi: otlu,tug’lu,Ko’zly,yuzlu,ko’rykly. Lekin bunday shakllar siyrak uchraydi. Ko’p hollarda lablangan unlisi bo’lmagan so’zlarga ham affiksning lablangan variantlari aksincha, lablangan unlili so’zlarga affiksning lablanmagan variantlari qo’shilish hollari mavjud: g’amlu,namlu,bag’lu, yolli'g’,qoyli',tug’li',ko’zli kabi.$ $-gi\'g’i',-qi’\'ki affiksi qadimdan mahsuldor morfemalardan bo’lib, O’rxun- Yenisey, qadimgi uyg’ur yozuvi obidalari, XI—XIV asrlarga mansub yodgorliklar tilida ham ancha keng qo'llangan: Bayaqi' yolg’a tegdilar (Rabg’.)- Javhar balchi’qqa tushsa, burung’i' bikin nafis turur (Nav.SS). Astio'ndaqi' azaqlari'na qara qushlarni’ bag’ladi' (Rabg’.). Bu ilkindaki narsalar ne turur? (Nahj.far.). -si'z\siz. Bu affiks asosan otlarga qo'shilib o’zakdan anglashilgan narsaga, holatga, xususiyatga ega emaslik ma'nosini ifodalovchi sifat yasaydi: Vasl noshi dunyada bolmas, Atayi nishsiz (Atoiy). Qapugi'n yeshiki y arag’si'z turur (Rabg.). Eski o’zbek tilida fors-tojik tilidan o’zlashgan quyidagi affikslar ham faol qo'llangan: -iy. Adabiyotlarda «yoyi nisbat» deb yuritiladi va nisbiy sifat yasaydi: Rast andaq ki sarvi bostaniy. (Nav.SS). -nak. Otdan muayyan belgiga ega bo’lgan sifat yasaydi: ... la'li atashnak (Nav.MQ,), -. Ko’nlym g’ami'di'n ul g’amnak (Nav.MQ). -gyn. Rang bildiruvchi sifat yasaydi: Yerni bayzadi'n etti bayzagun (Nav.SS). -vash. O’ xshatish ma'nosidagi sifat yasaydi:... parivash... (Nav.MQ,), ... max vash saqiy... (Nav.MQ). -var. O’xshatish ma'nosidagi sifat yasaydi: buzurgvar, umidvar. ... durri shahvar yzylyp yerge tushti (Nav.MQ,.). Bu affikslardan tashqari, - in,-fam,-aniy sifat yasovchi affikslari ham qo’llangan. Fe'ldan sifat yasovchi affikslar. Fe'ldan sifat yasovchi affikslar miqdori ko’p emas. Ulardan faqat birgina affiks sermahsul bo’lib, qolgqnlari kammahsul affikslardir. Ular quyidagilar: - g\g’,-q\k(i'g’\ig,-i'q\'ik,-ug\yg’,-yq\yk ). Affiks variantlarining ko’'pligi singarmonizm qonuni amalda bo’lganligidan dalolat beradi. Biroq, yumshoqlik- qattiqlik va lab garmoniyasi qoidasining bir qadar buzilishi kuzatiladi, jarangli va jarangsiz undoshli variantlar ishlatilishida muayyan qonuniyat va fonetik sharoitni belgilash qiyin, chunki ayrim manbalarda asosan jarangsiz undoshli variantlari$ $ishlatilsa, ularning ko’pchiligida (hatto bir so’z doirasida ham) har ikkala varianti baravar qo’llanaveradi, lekin jarangsiz unldoshli variantlarning qo’llanish doirasi kengroqdir. Fe'ldan sifat yasashda eng sermahsul bo’lgan bu affiks yordamida yasalgan sifatlarda o’zakdan anglashilgan ma'no bilan bog’liq belgi-xususiyatga egalik tushunchasi ifodalanadi: Demasun qorqaq (SHN). Bu rud quruq ruddur, munda hargiz suv bolmas (BN). -n(-i'n\in,-yn\un,-an\an). Qadiman vosita kelishigining affiksi bo’lgan va o’zining birgalik ma'nosi asosida keyinchalik so’z yasash funksiyasini ham bajargan. U negizdan anglashilgan belgiga egalik ma'nosini ifodalovchi sifat yasagan: Nedin tolun ay yuzun ila husn talashur (Atoiy).U turur (Taf.). -l(-i'l\il). Bu affiks ayrim fe'llardan o’zakdan anglashilgan harakat yoki holat belgisiga egalik ma'nosini ifodalovchi sifat yasaydi: Dunyani'n tugal mali'ni' bersan (Nahj.far.). Shu bilan birga,-i'r\yr (Bu ag’i'r ishka og’radi'mi'z (Rabg’.))> -ri\'ri' (Quyi' egriligi chi'ndur (Lutf.)) qo’shimchalari bilan ham sifat yasalgan. Sintaktik (kompozisiya) usul bilan yasalgan sifatlar sifat turkumiga mansub leksik birliklarning katta qismini tashkil qilgan. Ular sifat va boshqa turkumlarga mansub so'zlarning bir-biri bilan turli kombinasion vositalar yordamida birikuvi, juftlashuvi, takrorlanuvi va tiziluvi orqali hosil bo’lgan. Ular tarkibiy qismlarining birikuv tarziga ko’ra qo’shma va murakkab sifat yasaladi. Sintaktik usul bilan yasalgan sifatlar turg’un bo’lmaydi va u ko’proq uslubiy vazifa bajaradi: qara yuzluk bashi' (Nav.MN), q ara tamg’ali’q ay (Lutf.). Sifat darajalari. Sifat darajalarining turkiy tillarga xos har uchala turi va har bir turning ifodalanish usullari bu davr tilida ham mavjud. Hozirgi va o'tmish lingvistik adabiyotlarda sifatning oddiy, qiyosiy va orttirma darajalari haqida fikr yuritib kelingan va unda rus tili qolipidan kelib chiqilgan. O’zbek tilidagi sifatlar esa bu qolipga tushmaydi, balki oddiy daraja, belgining kamligi darajasi va belgining ortiqligi-kuchaytiruv darajasini farqlash imkoniyatini beradi.$ $Oddiy daraja. Boshqa darajalarning hosil bo’lishi uchun negiz vazifasini bajaradi va belgi neytral darajada bo’ladi. Bu shakl "nol" shakl bo'lib, unda affiks qatnashmaydi. Belgining kamligi esa bir necha affikslar orqali hosil qilinadi: -raq\rak Kimki ulug’raq, ana xi'dmat kerak, Ulki kich ikrak, ana shaffip kerak. (Nav.MQ,). -mtul. Qi’zi'mtul, qaramtul, yashi'mtul (Mab.lug.). Belgining kamligi darajasida sifatga xos bo'lgan asosiy belgining kamligini bildirmaydi, balki boshqa belgida sifat ifoda qilayotgan belgidan qisman mavjudligini anglatadi. Belgining ortiqligi darajasi. Bu daraja sifatlarni to’liq va to’liqsiz takrorlash hamda sifat oldidan ravishlarni keltirish orqali hosil qilinadi. To'la takror: Menizlari gul-gul, q abaglari' ken-ken (Nav.ML). Ba'zan bunday sifatlarning birinchi qismida chiqish kelishigi affiksi ham qatnashadi va ma'noning yanada kuchaytirilishiga xizmat qiladi: Zaxirim avqati' yamandi'n- yaman . (Nav.ML). To’liqsiz takror . Bunda birinchi bo’g’in p,m undoshlari ishtirokida takrorlanadi: ap-achi'g, ap-aq, yup-yumalaq, chup-chuqur, yam-yashil (Nav.ML,). Sifat oldidan ravishlari keltiriladi: Bag’ayat biyik kishi (Nav.MN), asru ken (BN). Ta'kidlash zarurki, -raq\-raq affiksli shakllarda qiyos ma'nosi emas, balki belgining kamligi ma'nosi bosh ma'nodir Sanoq sonlar. Eski o’zbek tilida sanoq sonlar kishi narsa hamda hodisalarning sanog’ini bildirgan, sanoq sonlarning birlik, o’nlik, yuzlik, minglik va boshqa formalari qo’llangan. Sanoq sonlar sodda va$

murakkab formalar orqali ifodalangan arab, fors-tojik, hind tillaridan o’zlashgan sanoq sonlar ham uchraydi. Eski o’zbek tilida qadimgi turkiy tildagiga nisbatan sonlar jiddiy o’zgarishga uchragan emas, lekin o’ziga xos tizim hosil qilgan. Ayniqsa, murakkab sonlar hozirgi normalarga yaqinlashgan. Bu davr tilida to’rt yigirmi (14), alti' yelig (46), otuz artuqi' uch (33) kabi murakkab sonlar qo’llanishdan chiqqan. Sodda sanoq sonlar eski o’zbek tilida tanglay garmoniyasi talabiga ko’ra qattiq va yumshoq variantlarda qo’llangan.Sodda sanoq sonlar quyidagicha ko’rinishga ega: bir soni, asosan, yumshoq talaffuz qilingan: b ir biriga q ati’la berdilar (SH.tar.). Biri biriga baqmay (BN). XVIII —XIX asr yozma manbalarida bir sonini qattiq talaffuz qilish holatlari ham uchraydi: Bi'r-biri'g’a namaxram yet (Uvaysiy) Ikki soni oldidagi unli -ye yoki -i tovushlari orqali: yeki, -ikki tarzida talaffuz qilingan. Shu bilan birga, iki soni tarkibidagi -k undoshi ba'zan tashdid orqali ifodalangan: yeki, yekki iki, ikki kabi. Bunday hilma-hillik she'riyatda aruzning talabi bilan yuz bergan bo’lsa, keyinchalik urg’uning keyingi bo'g’inga ko’chishi munosabati bilan ikkilangan variantda qo’llanishi stabillashgan. XIX asrga oid ayrim yozma manbalarda alti' soni alta, yetti soni yette formasida uchraydi. «Boburnoma»da, Gulxaniy, Munis asarlarida bir toqquz, toqquz-toqquz iborasi qo’llangan, har narsaning to’qqiztalik songa ega ma'nosini anglatgan: Bir toquz yet va bir toquz parcha keltyradi (BN). Mana g’amdi'n toquz-toquz tuhfa (Munis). Yigirma soni uch xil fonetik variantda istifoda etilgan: yigirma (BN); yigirmi (Nav. MN)g' igirmi (SH. tar.).Yelik soni tarkibidagi -l undoshi dastlab ikkilanmagan, keyinchalik geminasiyaga uchrab, tashdid orqali ifodalangan: Yelik (Nav. MN), yellik (BN). XV—XIX asrlarga oid yozma manbalarga arab, fors-tojik hamda hind tillaridan ba'zi sanoq sonlar o’zlashgan, o’zlashgan sanoq sonlar o’z formalarida qo’llangan. Fors-tojikcha: sadhazar (Lutf.); du bara (Muq.)- Hindcha lak soni XVI—XIX asrlarga oid yozma manbalarda qo’llangan: Yuz mi'nni' lak derlar (BN); mi'n lak somni' (Muq.)- «Boburnoma»da hindcha ko’rur — (o’n million),

$arb (bir milliard,padam (milli-trillion), san (eng yuqori sanoq son) sanoq sonlari qo’llangan. Dona sonlar. XV — XIX asrlarga oid yozma manbalarda dona sonlar ifodalovchi formalar kam rivojlangan, dona sonlar vazifasini sonning turli formalari bajargan. Navoiyning «Mahbubul qulub», «Sab'ai sayyor», «Shayboniynoma» asarlarida bir, ikki sanoq soniga -ta affiksi qo’shilib dona son hosil bo’lgan birta yarmag’ ikki bo’lub (Nav. MQ); birta o’pmakni iki bo’lyb (Nav.MQ,). XIX asrlarga oid yozma manbalarda sanoq sonlar dona sonlar ma'nosida qo’llangan. Numerativ so'zlar. N umerativ so’zlar XV — XIX asr yozma manbalari tilida ham deyarli sanoq sonlar bilan qo’llangan, bu davr yozma manbalari tilida numerativ so'zlarni qo’llash qadimgi turkiy hamda XI—XIV asr yozma manbalari tiliga nisbatan kengaygan. Eski o’zbek tilida ham numerativ so’zlar xarakteriga ko’ra turlicha ma'nolarni anglatgan. Numerativ so’zlar sanoq son bilan aniqlanayotgan so’zlar orasida qo’llanib, aniqdlanmish so’zga nisbatan qo’shimcha aniqlik darajasini shununigdek, numerativ so’zlar ulush, miqdor, hajm, vosita birligi, masofa, to’da, o'lchov birliga, gurux, dona kabi qator ma'nolarni anglatgan. Misollar: Kelmish kishiler ikki guruh yerdilar (Taf.). Bir syryk q oy (Rabg’.). Ikki jam may (Nav.FSH). Bir tegirman suv (BN). Bir para kabab (BN). Yyz mi's yevlyk kishi (SHN). Bir ayaq suv (SH.tar.). Tartib sonlar. XV —XIX asrlarga oid yozma manbalar tilida tartib sonlar asosan sanoq sonlarga affikslar qo’shilishi orqali hosil qilingan. Arab, fors-tojik tillaridan o’zlashgan sonlar leksik-semantik usul bilan ham tartib son ma'nosini anglatgan, ba'zan o'zlashgan tartib sonlar formasi) ham qo’llangan. i'ichi\'inchi\ yunchi'\nchi’\nchi affiksi variantlari asosida tartib sonlar hosil qilish keng qo’llangan. -i’nchi’\inchi\\yunchi\ynchi affiksi undosh tovushlar bilan tugagan sanoq sonlarga, unli tovush bilan tugagan sanoq sonlarga –nchi\nchi' affiksi varianti qo’shilgan: ikkinchi, yetinchi, ychynchi, to’rtynchi, alti'nchi', onunchi'.$ $Tartib sonning birinchi formasi sostavli tartib sonlar tarkibida uchraydi: yigirmi birinchi fasl (Nav.MK,); birinchi maqalat (Nav.H.A). -lanchi'(la-\nchi'),-lanchi(la-\nchi) affiksi sanoq sonlarning qattiq, yumshoqligiga ko’ra qo’shilib, tartib sonlar hosil qilgan, bu affiks bilan tartib son hosil qilish Alisher Navoiyning «Mahbubul qulub» asarida uchraydi, XVII asrdan boshlab - lanchi', -lanchi affiksi orqali tartib son hosil qilish kengaygan : alti'lanchi' fasl (Nav.MK) sekizlanchi fasl (Nav.MK), yetilanchi arqada (SH. tar.), beshlanchi og’li' (SH. tar). Avval so’zi birinchi tartib soni ma'nosida qo’llangan: Ul avval qi 'ldi'' Gul vasfi'ni' ag’az (Lutf.), Avval ayag’i'g’a tyshyb past bol (Xo’jandiy). Qadimgi turkiy yozma manbalarida tartib sonlar -nch\i'nch\inch\ynch h amda –nti\nti\ndi\ndi affiksi variantlari orqali ifodalangan; -nti\ndi formasi ikki soniga qo’shilgan. Birinchi tartib soni o’rnida ilk, ilki so’zi ham qo'llangan. «Devonu lug’otit turk» yozma obidasida tartib sonlar asosan -nch\i'nch\inch\ ynch\ynch h amda -ndi affikslari bilan ifodalangan. Jamlovchi sonlar. Jamlovchi sonlar o’ziga xos xususiyatlarga ega, shuningdek, jamlovchi sonlarda umumturkiy tillarga xos belgilar ham mavjud. Jamlovchi sonlar sanoqsonlarga – av\av\\la\\ala\\avla\\avlan ba'zan -lay\lay, - ag’u\\egy affikslari qo’shilishi orqali ifodalangan. -ag’u\ag’y affiksi orqali jamlovchi sonlar hosil qilish XIV asr yodgorliklarida faolroqdir : Ular yetegy, men yalg’uz (Rabg’.), ...uchagysi tyn sari'g’a bardi'lar . -av\av affiksi orqali jamlovchi sonlar yasalishi XV-XIX asrlar yozma obidalarida xarakterli bo’lgan: ikav (Nav.SS); uchav (Nav.FSH); cherikda bir ik av (SHN); Harut ila Marut i k e v (Furq). -lay(-lagy\layu\lay) affiksi «Sab'ai sayyor», «Boburnoma» asarlarida ayrim o’rinlarda iki soniga qo’shilib, jamlovchi sonlar yasagan: Beriban ul nuqudni' i k al a y$ $(Nav.SS); I k al ey qorg’an yavi'g’i'g’a (BN). -ale affiksi Navoiy, Bobur asarlarida sanoq sonlarga qo’shilib jamlovchi sonlar yasagan: ...t 0’r tal asi ( Nav.MN), ... bu uchalasi (BN). -(e)vldn (dguldnG'dvlen) affiksi ba'zi sanok sonlarga kushilib jamlovchi sonlar yasagan: Ikdvldn sachto'lar (Lutf.)- Shama sonlar. XV— XIX asrlarda bitilgan yozma manbalarda chama sonlar analitik, sintaktik usullar bilan hosil qilingan. -cha\Cha affiksi sanoq sonlarga qo’shilib, chama sonlar hosil qilgan: ... puz iki yuzcha kishi (Nav.H.A); ... yana besh mi'ncha kishi (SHN). Sanoq sonlarning juft holda qo’llanishi orqali ham chama sonlar hosil bo'lgan; kichik sonlar oldin, katta sonlar keyin qo’llangan. Y u z-y uz yel i k o’zbakni kishisi bilan (BN); To’rt-besh mi'n kishi birla (SHN) Sanoq sonlardan keyin chag’li'q, chag’li', chaqli'q so’zlari qo’llanib, chama son ma'nosini anglatgan: On yi'g’ach chag’li'q masafat (Navoiy, SH); yigirma chag’li'q kishilari o’ldi (SH. tar.). Sanoq sonlar aycha, yi'lcha, yavuq yaqini,artuq, artuqraq, ziyada, ko’prak, azraq kabi so’zlar bilan kelib, chama son ma'nosini ifodalagan; Otuz yi'l ch a yaqi’n bar (Nav.MN). Iki yuzdin ko’prak uch yuzdin azraq bolg’aq yedi (BN). Taqsim sonlar. Eski o’zbek tilida taqsim sonlar, asosan, -rar\rer\ar\ar affikslari bilan hosil qilingan: Aylarda birar -birar ko’runur (Atoiy). Fusulni' to’rtar ay ta’yi’n qi’li’bturlar (BN). Yuzar misqal kumush (BN).Nodira, Gulxaniy asarlarida bir soni takror qo’llanib, keyingi bir soniga –dan\din affiksi qo’shilib, taqsim sonlar ma'nosini anglatgan: Ikki gul bargini bir birdan gahi guftara ach (Nodira). Bir chardevar kam bolsa, o’tuz tishni bir birdin si'ndi'rur (Gulx.). Bir va ikki sanoq sonlari grammatik ko’rsatkichlarsiz ketma-ket takrorlangan holda taqsim sonlar ma'nosini anglatgan: Neki ko’rguzdilar sana bir - bir (Nav.SS). Agar chun ikki-ikki qol tutub (Muq;.)-$

Kasr sonlar . Eski o'zbek tilida kasr sonlar sintaktik usul bilan ifodalangan, maxraj hamda surat sonlar asosida hosil bo’lgan, maxraj son sanoq sonlarga chiqish hamda o'rin-payt kelishiklari affikslari qo’shish orqali ifodalangan, surat sonlar sanoq sonlardan iborat bo’lgan, shuningdek, surat sonlar grammatik ko’rsatkichlarni ham qabul qilgan: Yurt mali'ni'n ondi'n birini alur (SH.turk.). Berurman bolsa yuz jani'mu mi’ndi'n bir hisab aylab (Munis). Kasr son hosil qilinishida ba'zan maxraj va surat son orasida ayrim bog’lovchilar qo’llangan, grammatik ko’rsatkichlar maxraj son yoki surat songa qo’shilgan, ba'zan maxraj va surat sonlar distant holatlarda uchraydi: yuzdin gar birisiga yetsa (Nav.SS). Yari'm so’zi ham kasr son ma'nosini anglatgan. Shuningdek, kelishik hamda egalik qo’shimchalarini ham qabul qilgan: Yari'm kecha yetib tushtilar (Nav.MN). Bir yari'm qari' qazsa, suv chi'qar (BN). XVI-X1X asrlarga oid ba'zi yozma manbalarda fors-tojik tilidan o’zlashgan nim, du nim, chaharyak, charyak so’zlari kasr sonlar ma'nosida qo’llangan: ta'rif qi'lgannin yari'mi' balki charyekiche ashli’q (BN). Og’lanlarni' nim qi’yat tedilar (SH. turk).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Kelishik kategoriyasi

Otlarda kelishik kategoriyasi

Otlarda son kategoriyasi

Morfologik kategoriyalar tahlili. Kelishik kategoriyasi