Kelishik kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

Kelishik kategoriyasi Reja: 1. Kelishiklar taraqqiyoti. 2. Eski o’zbek tilida bosh, qaratqich, tushum kelishiklari. 3. Eski o’zbek tilida jo’nalish,o’rin-payt va chiqish kelishiklari.

$Kelishiklar gapda otning yoki otlashgan so'zning fe'lga, ba'zan boshqa so’z turkumiga munosabatini ifodalaydigan formalardir. Eski o’zbek tilida hozirgi o'zbek tilidagidek 6 ta kelishik shakli saqlangan. Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi davrlari uchun xarakterli bo’lgan vosita kelishigi shakli XIII-XIV asrlarga oid yozma yodgorliklar tilida ham ma'lum darajada qo’llangan. XV asr va undan keyingi davrlarda vosita kelishigining qo’llanishi ancha chegaralangan bo'lib, o’zining grammatik xususiyatini yo'qotgan va kelishik kategoriyasi sifatida iste'moldan chiqqan. Shu davrdan boshlab vosita kelishigi shaklida qo'llangan so’zlar ravish kategoriyasiga o’tgan yoki o’tish jarayonida bo’lib, payt, holat kabi ma'nolarni ifodalashga xizmat qiladi: Aq urub, faryad yetvr-men sensizin \\ Bu vujudo'mdo'n salo'btur yalguz un (Lugf.). Bolsa jannatda Atayi sensizin, 'o'lgay fo'gan (Atoiy). Bosh kelishik . Odatdagidek, bu kelishik maxsus ko'rsatkichga ega bo'lmaydi. Uning asosiy sintaktik funksiyasi ega vazifasida kelishidir: Sakkokiy ul ap manzo'yao'na xud yete bo'lmes (Sakk.). Anda kop ulamalar davra ali'b o’lturubturlar (Furq). Shu bilan birga, bosh kelishikdagi so’z kesim va ikkinchi darajali bo’lak vazifasida ham keladi. Qaratqich kelishigi. Bu kelishik qo’shimchasi ko’p variantlidir. Negizning fonetik xususiyatiga qarab, affiksning maxsus variantlari qo’shila bergan: -ni'n\\nin. Mazkur qo’shimcha har qanday negizlarga qo’shila beradi: qoychi'ni'n iti (Taf.). Yelchinin shahdli'q zahri' shishasi... (Nav.SS). Bu qo’shimcha XV asrgacha bo’lgan yodnomalarda tarkibida lablanmagan unlilar bo’lmagan negizlarga qo’shilgan. Qaratqich kelishigining bu varianti oxirgi bo’g’inda lablangan unlilar qatnashgan negizlarga qo’shiladi: Rasulnin so’zi (Taf.). Xarunnun aqli' (Rabg’.). Ko’zunnun alli'da nargis kelib qati'g’ ko’zlug.. .(Nav.SS). Bu qo’shimchaning yuqoridagi negizlarga qo’shilishi XV-XV1 asrlargacha davom etgan. Shuningdek, bu qonuniyatdan chekinish hollari uchraydi: Ko’znin niyati (Atoiy), xalqnun ranji' (Taf.).$ $-i'n\in\yn . Qadimgi turkiy tilda undosh bilan tugagan negizlarga qo’shiladigan bu qo’shimchalar eski o’zbek tilida uchraydi. Lekin uning qo’llanishi ayrim so’z shakllarigagina xosdir. Bu davr yodnomalaridan mazkur qo’shimcha faqat «Tafsir»da ancha keng qo’llangandir: ul yelin yevlari, anlari'n yevlari. - un qo’shimchasi. Bu qo’shimcha kim olmoshi bilangina qo’llangan: Sen kimun o’g’li'-sen? Qaratqich kelishigi qo’shimchasining bunday variantlari singarmonizmli turkiy tillarda va singarmonizmli o’zbek shevalarida ham uchraydi. Bu kelishikning belgisiz qo’llanishi eski o’zbek adabiy tili uchun ham xarakterli bo’lgan: Mulk ikki bag’i' ikki alam \\ Sultanli'g’ yerur sana musallam (Nav.SS). Tushum kelishigi . Eski o’zbek adabiy tilida tushum kelishigi –ni \\ n\\i'\\i variantlariga ega bo'lgan. -ni'\\ni. Bu affiks o’zbek tili taraqqiyotining barcha davrlarida qo’llanib kelgan: Yolni' berkitayin, qamugni' q utqarayi'n (Rabg’.). Bu so’zni kizladilar (Taf.). Bu qo'shimcha «Boburnoma» asarida qaratqich ma'nosini bildirgan. -n. Bu affiks varianti eski o’zbek tilida ancha faol qo’llangan. Lekin u III shaxs egalik qo’shimchasidan keyin qo’shilgan: Qi'li'ch birla bashi'n kesti (O'N), Ismailni'n yevin sordi' (Rabg’.).Tushum kelishigining bu qo’shimchasi she'riy asarlarda keng qo’llangan. -i'\\i. Bu qo’shimcha I va II shaxs egalik qo’shimchalaridan keyin qo’shilgan: Adl qulagi'-la eshit hali'mi' (Muq.)- Aqli'mi' tomam aldi' tugmai giribanin (Furq.). Tushum kelishigining belgisiz qo’llanishi ham eski o’zbek tili uchun xarakterlidir: Qoymag’umdur yetagin (Bobir). Ko’nul shakar bikin ag’zi'n ko’rup (Sakk.). Tushum kelishigining qadimgi turkiy tilga xos bo’lgan –g’\g,-i'g’\ig\ug’\ug variantlari eski o’zbek tilida uchramaydi. Jo’nalish kelishigi . Bu kelishik qo’shimchasi eski o’zbek tilida –qa\g’a\ka\ga, -a\- a’ va –na\n’a kabi variantlarga ega. Shu bilan birga, qadimgi turkiy tilga xos$ $bo'lgan –g’aru\garu\qaru\karu –ra\ra’\ru\ru’ qo’shimchalari ham ayrim yodnomalarda uchraydi. -g’a\ ga varianti unli va jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi, - qa qo’shimchasi jarangsiz undoshlar va undoshlari bilan tugagan negizlarga qo’shiladi: Yeykim bari' she'r ahli'g’a sen xan yanli'g’ \\ She'rin bari' she’rlarga sultan yanli'g’ (Bobir). XIV-XV asr yodgorliklarida bu tartib buzilgan, ya'ni, -g’a o’rnida -qa qo’shimchasi yoki aksincha qo’llanavergan: Ibrahimga I Ibrahimqa, avg’a\avqa, otg’a\otqa (Rabg’.). - ka\ga . Til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qo’shiladi. Eski o’zbek tilida qay hollarda - qa , qaysi hollarda -ga qo’shimchasining qo’shilishini aniqlash birmuncha qiyin, chunki arab yozuvida bu ikki variant ham (kof) harfi bilan yozilgan. Shunga qaramasdan, jarangli va sonor undoshlar va unlilardan so’ng -ga, jarangsiz undoshlardan so'ng -ka qo’shimchasining qo’llanganini fahm qilish mumkin: Ko’nglumge dard kelgali...(BN). Yelikka menin yashi'm yeti (SH.turk). -o\a Bu affikslar undosh bilan tugagan so'zlarga qo’shiladi. Lekin uning qo’llanishi janrlar bo’yicha chegaralangan. Bu forma XI1-X1V asrlar she'riy asarlari hamda prozaik asarlarda qo’llangani holda, XV asr va undan keyingi davrlarda asosan she'riy asarlarda uchraydi: Bashlari'ni' qashi'ma yetkurunuz (SHN). Kel, taqi' yurtuna yega bol (SH.tar.). Ne uchun avval o’zuna ashna qildi'n meni (Atoiy). Ya rabb, ne ajab yari' jafakara yoluqtum\\Ko’zi-yu qashi’ jadu-vu makkara y oluqtum (Lutf.). Qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan –g’aru\garu\qaru\karu\ru\ru’ affikslari eski o’zbek tilida o’zining kelishik funksiyasini yo’qotgan. Ular keyinchalik eski o’zbek tilida ham ravish yasovchilarga aylanib ketgan. Qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan -ra\ra’ affiksi «Tafsir»da uchraydi: Ya Muhammad, tashra chi'q. Biroq bu affiks ham keyinchalik ravish yasovchiga o’tib ketgan: ichra (ichkari), asra (pastki,quyi).$ $Jo’nalish kelishigining belgisiz qo’llanishi ham eski o’zbek tili uchun xarakterli bo’lgan. Misollar: Senki ul yan azimat yetkundur (Nav.SS). Bir inisin yibarur boldi' Hi sar (Sh.N). O’rin-payt kelishigi. Bu kelishikni hosil qiladigan quyidagi affiks variantlari uchraydi: -da\da’ jarangli undosh va unli bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi: Q ayg’uda za'if boldi' (Rabg’). -ta\ta’ jarangsiz undosh bilan tugagan so’zlarga q’shiladi. Bu ishta ixti'yari'm yoq turur (Atoiy). Tani'maqta magar yani’lmi’sh-sen (Nav.SS). O’rin-payt kelishigining –ta\ta' affiksi «Boburnoma»da va ayrim boshqa asarlarda uchrasa ham, odatda, jarangsiz undoshlardan keyin ham –da\da’ affiksi qo’shila bergan. Chiqish kelishigi. Bu kelishikni hosil qiluvchi quyidagi affikslar mavjud: -di'n\din unli va jarangli undosh bilan tugagan so'zlarga qo’ shiladi: Charx q asri'di'n q uyash har kun tushar alamara (Nav.SS). -ti'n\tin jarangsiz undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi: Sen bashti'n ayaq jan-sen (MN). Lekin jarangsiz undoshlar bilan tugagan so’z negizlariga ham - di'n\din affiksi qo’shila beradi. Aksincha jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga ham –tin\ti'n affiksining qo’shilishi qayd qilinadi: Xojandti'n Axsi'g’a kelur (BN). -dan\da’n\tan\ta’n. Bu affiks XV asrdan oldingi yodgorliklarda uchraydi va ular fakultativ xarakterdadir: Uch kundin so’n zindandan chiqardi'lar (Rabg’.). Chiqish kelishigining qadimgi turkiy tilga oid so’zning –dun\du’n\tun\tu’n affikslari so’zning oxirgi bo’g’inlari lab unlilari bilan kelgan negizlarga qo'shiladi. Bu affikslar faqat «O’g’ uznoma »da uchraydi: Qirq kundun so’n,ko’p to’qushg’udun so’n, anun ko’zu ko’ktun ko'krak yerdi. Til tarixi faktlari shuni ko’rsatadiki chiqish kelishigi formasi keyingi davrlarda shakllangan bo’lib, uning o’rnini ma’lum davrlarda o’rin-payt kelishigi vazifasini bajargan. Eski o’zbek xususiyat qadimgi turkiy tilga xos bo’lsa ham, eski o’zbek adabiy tilida chiqish kelishigi ma'nosida o’rin-formasi$

qo’llangan: Bashi'ni' uch yerda yardi'lar (Tafsir).Bu ishlarda birini qi'lsangi'z (Rabg’.). Vosita kelishigi. Yuqorida ta’kidlanganidek, bu kelishik qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan hodisadir. Lekin u XIII-XIV asr yodgorliklarining ayrimlarida uchrab turadi. Fasih tilin javab berdi (Taf.). Ani' kishilar ko’zin ko’rgan bar-mu. (Taf). Vosita kelishigi XV asrga oid manbalarda Lutfiy, Atoiy asarlarida ham uchraydi. Lekin bu davrda vosita kelishigining iste'mol doirasi chegaralangan bo’lib, ma’nosi toraygan. Vosita kelishigi formasidagi so’zlarning ravish kategoriyasiga o’tgan. Ravish kategoriyasiga o’tish,asosan, payt bildiruvchi so’zlar doirasida bo’lgan. Bu so’zlar tarkibidagi -i’n,-in, -yn,-yn,-n Vosita kelishigi affiksi bo’lib, keyinchalik so’zning tarkibiy qismiga aylangan va bunday so’zlar ravish sifatida shakllangan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. Borovkov A.K. Leksika Sredneaziatskogo tefsira XII —XTII vv. M. r Izd — vo «Nauka», 1963. 5. Blagova G.F. Tyurskoye skloneniye v arealno— istoricheskom osveshenii. M., fed —vo «Nauka», 1982. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Kelishik kategoriyasi

Otlarda kelishik kategoriyasi

Kelishik kategoriyasi. Sifat. Son

Morfologik kategoriyalar tahlili. Kelishik kategoriyasi

So‘zlarning sintaktik shakllari egalik va kelishik kategoriyasi