Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Morfologik kategoriyalar tahlili. Kelishik kategoriyasi
Morfologik kategoriyalar tahlili. Kelishik kategoriyasi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
140.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Kelishik kategoriyasi
Kelishik kategoriyasi
Otlarda kelishik kategoriyasi
Kelishik kategoriyasi. Sifat. Son
So‘zlarning sintaktik shakllari egalik va kelishik kategoriyasi
![Ma'lumki, grammatik ma'no ifodalashning turli vositalari mavjud. Masalan, fonetik, leksik, morfologik va sintaktik usullar shular jumlasidandir. Demak, grammatik ma'noni faqat so'z yoki so'z- shaklga nisbat berish ma'qul emas. Nutqni shakllantiruvchi barcha lisoniy birliklar grammatik aharniyat kasb etishi mumkin. Grammatik ma'no deganda til (fonetik, leksik, morfolo gik va sintaktik) birliklarning bevosita nutqni shakllantiruvchi umumlashma abstrakt ma'nolari tushuniladi. Ta'rifni qisq'acha sharhlaymiz. Ko'rinadiki, ta'rifda uch muhim unsur mavjud. Ular quyidagilar: a) grammatik ma'noning barcha til birliklariga xosligi; b) bevosita(!)nutqni shakllantirishi; v) umumlashma va abstraktligi. Keyingi mavzularning birida grammatik ma'no ifodalash usullari haqida fikr yuritganimizda siz grammatik ma'no ifodalash ning barcha til birliklariga xosligim anglab etasiz. Grarmnatik ma'noning bevosita nutqni shakllantirishi deganda shuni tushunish lozimki, lisoniy birliklar grammatik ma'nodan xoli qilinsa, u nutqqa tayyor bo'lmay qoladi. Masalan, bola leksemasining lug'aviy ma'nosi nutqqa grammatik ma'no vositasida kiradi. lining kelishik, son, subuektiv baho, hokim yoki tobe uzvlik, qaysi gap bo'lagi ekanlik grammatik ma'nolari lisoniy sathda yo'q. Demak, leksema lug'aviy ma'nosi ustiga ana shu grammatik ma'nolar qavatlansa, u nutq tarkibiga kira oladi. Shu boisdan birorta til birligi grammatik ma'nodan xoli bo'lolmaydi. G r a m m a t i k m a ' n o n u t q d a t o ' g ' r i d a n - t o ' g ' r i voqelanaveradi. Bunga morfologik shakllaming grammatik ma'nolari asosida amin bo'lish mumkin. Grammatik ma'no umumlashma tabiatga ega deganda unmg juda ko'p lisoniy birliklarga birday tegishli, umumiy ekanligi nazarda tutiladi. Masalan, «ot», «sifat», «son» grammatik m juda katta miqdordagi so'zlar uchun umumiydir. Lug'aviy ma'/ (semema) har bir leksemada o'ziga xos va yakka, xususiy bo'lsa, grammatik ma'no bir tipdagi juda ko'p leksemalar uchun umumiy-dir. Yoki [WPm - kesimlik ko'rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi] smtaktik qolipining o'ng tomoni uning grammatik ma'nosi bo'lib, u chap, ya'ni shakliy tomoni bilan birgalikda o'zbektilidagi barcha nutqiy gaplar uchun umumiydir.](/data/documents/e2666c63-0580-4126-b2af-6f28d4c62fb4/page-2.png)
![Grammatik ma'nonining abstraktligi deganda uning bevo- sita kuzatishda berilmaganligi nazarda tutiladi. Masalan, biz hozirgma keltirgan [WPm - kesimlik ko'rsatkichlari bilan shakl langan atov birligi] sintaktik qolipining grammatik ma'nosi ko'zga tashlanib turgan til birliklari orqasiga yashiringandir. Grammatik ma'no morfologik sathda so'zlarning umumiy ma'nosi bo'lmish so'z turkumlari (masalan, otlarda umumiy pred-metlik, fe'llardagi jarayonlilik), shuningdek, har bir so'zshaklning ma'lum bir morfologik kategoriya doirasida qarama-qarshi qo'yiluvchi ma'nosi (masalan, zamon, shaxs-son, egalik, kelishik) sifatida yuzaga chiqsa, sintaksis doirasida predikativlik, so'z birik-masidagi hokim va tobe uzvlarning, gap bo'laklanning, gapning tema-rematik uzvlarining bir-binga o'zaro munosabati sifatida namoyon bo'ladi. Keng ma'noda so'z yasalish hodisasi ham grammatik ma'noga daxldor. Chunki yasalish natijasida so'zning turkumlardagi o'mi o'zgarib ketadi. Bu esa ularning yangi grammatik tabiat kasb etganligini ko'rsatadi. Masalan, aql so'zi «ot», «mavhum ot» grammatik ma'nolariga ega. Undan -li so'z yasovchi shakli vositasida sifat yasalishi bilan, albatta, grammatik ma'noda ham katta o'zgarish yuz berdi. Ko'rinadiki, birorta lisoniy birlik (bir planli bo'lgan fonetik birliklardan tashqari) grammatik ma'nodan xoli bo'lolmaydi. Faqat mustaqil leksemalardagina lug'aviy va grammatik ma'no dialektik bog'liqlikda bo'ladi. Sintaktik qoliplar, yordamchi leksemalar va grammatik shakllarda faqat grammatik ma'no mavjuddir. Grammatik ma'no grammatik shakllanmagan leksemalar- ning lisoniy mohiyatida mavjud bo'lishi ham, grammatik shakl yoki grammatik qoliplar yordamida ifodalanishi ham mumkin. Masalan, kitoblar so'zshaklvning «turdosh ot» grammatik ma'nosi boshqa barcha turdosh otlarda bo'lgani kabi uning zotida mavjud, «ko'plik» ma'nosi esa ma'lum bir shakl (-lar) yordamida ifodalangan. Kitobni o 'qimoq birikuvidagi kitob so'zining «tobe u zv» grammatik ma'nosi unga lisoniy sintaktik qolip asosida «yopishtirilgan». Grammatik va leksik ma'no munosabati. Bolalar qiziqarli kitobni o'qiydilar gapini olaylik. Aytilganidek, mustaqil so'zlar o'zida bir vaqtda leksika va grammatikani birlashtiradi. Bolalar so'zida ikki xil ma'no](/data/documents/e2666c63-0580-4126-b2af-6f28d4c62fb4/page-3.png)
![kitobni o'qimoq birikuvida voqelangan «kitob so'zini o'qimoq so'ziga vositasiz to'ldiruvchi sifatida bog'lash» nutqiy ma'nosi XGMdir. Tushum kelishigining «oldingi ismni keyingi fe'lga vositasiz to'ldiruvchi sifatida bog'lash» ma'nosi esa UGM va XGM orasida turganligi hamda ularni bog'lovchi bo'g'in bo'lganligi uchun OGM maqomidadir. OGMning mavqei nisbiy-dir. Masalan, kelishik kategonyasining UGMsi e'tibordan soqit qilinsa va fikr faqat tushum kelishigi va uning quyi ma'nolan haqida ketsa, mazkur OGM UGM sifatida qaraladi. Tushum kelishigining zikr etilgan XGMsi e'tibordan soqit qilinib, so'z kelishik kategoriyasi va tushum kelishigi munosabati xususida ketsa, bunda OGM ushbu UGMga nisbatan XGM sifatida ham qaralishi ham mumkin. Demak, borliq hodisalari umumiylik-maxsuslik-xususiylik (alohidalik) munosabatida bo'lganligi kabi grammatik ma'no ham umumiy grammatik ma'no- oraliq grammatik ma'no-xususiy grammatik ma'no ko'rinishlanga ega. GM tarkibi. Kategorial, yondosh va hamroh ma'no. Grammatik ma'no tarkibi murakkabdir. Masalan, son kategoriya sining UGMsi predmetning miqdoriy va sifatiy tavsiflarini berish-dan lborat, bu umumiy kategorial ma'no son kategoriyasining [0] shaklida «miqdoriy aniqlik-noaniqlik va sifatiy bo'linmaslik», [- lar] shaklida "miqdoriy noaniq ko'plik va sifatiy bo'linuvchan va bo'linmaslik" kabi har bir shaklga ixtisoslashgan ko'rinishlarga ega bo'lib, ularni sifat va miqdor kabi turlarga ajratish mumkin. Son kategoriyasining nomidan ma'lumki, u miqdor ifodalashga ixtisoslashgan morfologik hodisadir Shuningdek, uning UGMsida "noaniq", "aniq", "sifat", "bo'linuvchan", "bo'linmas" kabi unsur- lar bevosita kategoriya markazidagi "miqdor" unsuriga bevosita daxldor emas. Biroq "bevosita daxldor emaslik"ni u UGMdan tashqari deb tushunmaslik kerak. Chunki, deylik, [-lar] shakli miqdor (ya'ni ko'plik) ifodalar ekan, u bir paytning o'zida o'z- ° zidan yuqorida zikr etilgan "bo'linuvchanlik - bo'linmaslik", noaniq" kabi belgilarini ham lfodalab yuboradi. Demak, son ^tegoriyasi shaklida miqdor belgisi har doim sifat belgisi bilan ba qamti yashaydi, u bilan dialektik bog'lanishda turadi. Boshqacha a ytganda, miqdor belgisi hech](/data/documents/e2666c63-0580-4126-b2af-6f28d4c62fb4/page-8.png)
![qachon sifat belgisisiz yuzaga c hiqmaydi. Nutqda bu ma'nolardan birining kuchayishi boshqa- sining.susayishiga, boshqasining kuchayishi birinchisining susayi- shiga olib keladi. Masalan, Do'konda suvlar bor gapida [-lar] shakli miqdony belgi ham (ya'ni «ko'plik»), sifatiy belgi ham («bo'linuvchanlik», «har xil») ifodalanmoqda. Bunda sifatiy belgi ustuvorhk kasb etib, miqdor belgisi kuchsizlanganhgi sezilib turadi. Lekin baribir «ko'plik» yuzaga chiqmoqda. Ma'lum bo'ladiki, grammatik shakl UGMsi tarkibiy qismlaridan biri uning mohiyati bo'lsa (masalan, sonda «miqdor»), boshqalari unga yondosh, mohiyatga mansub bo'lmagan, biroq u bilan dialektik yaxlitlik kasb etgan ma'nodir (masalan, sonda «bo'linuvchanlik»). Shuning uchun grammatik shakl UGMsi tahlilida kategorial ma'no va unga yondosh hodisalar farqlanadi. Kategorial va yondosh ma'no har bir grammatik shaklda mavjud. Grammatik shakllar nutqda ba'zan UGMsida bo'lmagan ma'nolarni ham voqelantiradi. Masalan, biz ko'rib o'tgan [-lor] shakli nutqda «hurmat» ma'nosini ifodalashi ham mumkin. Bu ma'no shaklning UGMsi tarkibiga kirmaydi. U UGM bilan birga yuzaga chiqishi ham, chiqmasligi ham mumkin. Bunday ma'no hamroh ma'no deb yuritiladi. Demak, kategorial ma'no shaklning mohiyati va UGMning asosidir. Yondosh ma'no UGMga kirsa-da, mohiyat tarkibiga kirmaydi. Hamroh ma'no esa shakl mohiyatiga ham, UGM tarkibiga ham kirmaydi. Quyidagi gaplarni qiyoslang: 1. Aqllari bormi? - ukasiga istehzoli kuldi Salim. U kishining Jikrlari bizga ma 'qul. Birinchi gapda aqllari so'zshaklining [-lari] egalik qo'shimchasida "kesatish" ma'nosi ham (aslida aqling), «II shaxs, birlik» ma'nosi ham anglashilmoqda. «Kesatish», umuman. egalik kategoriyasi UGMsi daxldor emas. Lekin "II shaxs birlik" ma'nosi bu kategoriyamng [- (i)ng] shakliga xos kategorial ma'no bo'lib, [-lari] shakli bu ma'noni ifodalash uchun xoslangan va UGM ko'rinishiga vaqtincha "yopishgan" tajalli hisoblanadi. Uning bunday xususiyatga egaligi ushbu "noqulay" ifodalovchi bilan nutqqa chiqishi uchun zarur nutqiy sharoit, bog'liq qurshov talab qilayotganligi bilan ham belgilanadi. Zero, gapdan muallif gapi ("ukasiga istehzoli kuldi Salim") olib tashlansa, [- lari} shaklidan anglashilayotgan ushbu hamroh ma'no uqilmay qoladi. UGM](/data/documents/e2666c63-0580-4126-b2af-6f28d4c62fb4/page-9.png)
![nutqiy ma'no bo'lmish XGMlarni bosqichli umumlashtirish orqali ochiladi. Bunda XGMdagi o'zi mansub UGMga tegishli bo'lmagan barcha begona tajallilar idrokiy yo'l bilan e'tibordan soqit qilinadi. Quyida [- moqda] hozirgi zamon davom fe'li shakli va umuman zamon kategoriyasinmg UGMsini bosqichli tiklash namunasini beramiz. 1-bosqichda [-moqda] shaklining turli matniy va uslubiy hollarda qo'llanishini tahlil etish asosida bu shaklning nutqiy, matniy ma'no turlari, ya'ni XGMlari aniqlanadi. Shakl XGMlariga misollar keltiramiz. \.Suv egatlarda jildirab oqmoqda. l.Umr o'tmoqdadir. 2. Zamin aylanmoqda mag'rur tebranib. Shakl 1- misolda «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli ifodasi», 2-misolda «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos ko'tarinki ifodasi», 3-misolda «ish- harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi» XGMlarini voqelantirgan. Misollarni davom ettirsak, XGMlar soni yana ortib boradi. Biroq umumlashtirish uchun bizga ushbu XGMlar etarli. Ular orasidagi umumiylik «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining ifodasi» bo'lib, XGMlarning qolgan unsurlari farqlardir (1-misolda «badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli ifodasi», 2-misolda «badiiy uslub lirik turiga xos ko'tarinki ifodasi», 3-misolda esa badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi»). Farqlar e'tibordan soqit qilinib, ulardagi bir xillik (umumiylik)lar ajratib olinadi. Farqlar shu bosqich uchun qiymatga ega bo'lsa, bir xilliklar yuqori bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyat kasb etadi. 2-bosqichda [-moqda] qo'shimchali zamon shakli birmchi bosqich xulosalari asosida [-(a)y] qo'shimchali hozirgi -kelasi zamon, [-yap] qo'shimchali aniq hozirgi zamon, [-yotir] qo'shim chali hozirgi zamon shakli kabi barcha hozirgi zamon turlari bilan munosabatlarda ko'rilib, shu asosda [-moqda], [-yotir], [-yap], [- ( a )y] qo'shimchali hozirgi zamon shakllarining mohiyati - UGMlari ochiladi. Keyingi bosqich uchun farqlar e'tibordan soqit qilinib, ulardagi bir xillik(umumiylik)lar ajratib olinadi. Bu bir xilliklargina keyingi bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyatli bo'ladi.](/data/documents/e2666c63-0580-4126-b2af-6f28d4c62fb4/page-10.png)
![3-bosqichda awalgi bosqich xulosalari asosida hozirgi zamon shakllari umumiylik sifatida olinib, uning kelasi zamon shakllari umumiyligi bilan aloqa- munosabatlari, o'xshash va farqh jihatlari oydinlashtiriladi. Joriy bosqich uchun ulardagi farqlar, keyingi bosqich uchun bir xillik(umumiylik)lar ahamiyatli bo'ladi. 4-bosqichda oldingi bosqich xulosalan asosida «sodir bo'lmagan va bo'layotgan harakat-holat»ni lfodalovchi o'tgan zamon shakli bilan munosabatlan tekshirilib, hozirgi-kelasi va o'tgan zamon shakllarining UGMlari ochiladi. 5-bosqichda 4-bosqich xulosalan asosida hozirgi, kelasi va o'tgan zamon shakllari ma'noviy xususiyatlari bilan munosabat- larini aniqlash asosida zamon va mayl kategoriyalarining UGMlan tiklanadi. Xususiylikdan umumiylikka qarab yo'naltirilgan bu tadqiq jarayonida har bir bosqichga o'tish bilan xususiyliklarning zamiri- dagi UGMga chuqurlashib boriladi. Chunki [-moqda] qo'shimchali zamon shaklinmg nutqiy voqelanishlarida zamon kategoriyasi LJGMsiga xos hozirgi-kelasi zamon shakli UGMsi ko'rinishinmg hozirgi zamon UGMsi ko'rinishchasiga mansub running bevosita kuzatishda berilishini ko'ramiz va bu XGMlarda barcha oldingi bosqichlar UGMlari zarralari mavjud bo'ladi. Shuning uchun [- moqda] qo'shimchali zamon shaklining ziddiyatlari va UGMsi faqat 2-bosqichdagina ochilishi mumkin. 3- bosqichda [-moqda] va [-(a)y\, [-yap-] qo'shimchali zamon shakllari mustaqil til birliklari sifatida emas, balki hozirgi zamon shaklining variantlari sifatida yuzaga chiqadi. Bu pog'ona qancha yuqorilasa, xususiy ko'rinish-lar shunchalik katta guruhlarga birlashib, o'z mustaqilliklarini yo'qotib, umumlashib boraveradi. Shu boisdan grammatik shakl-larning ma'noviy xususiyatlari haqida gapirganda tekshirish qaysi bosqichda olib borilayotganligi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi. So'zshakl va uning asosiy tiplari: nol shakl, sintetik, analitik, aralash, juft va takroriy shakilar. Leksema nutqqa chiqqanda, albatta, grammatik](/data/documents/e2666c63-0580-4126-b2af-6f28d4c62fb4/page-11.png)
![chegaralangan. KK sistema si ikki mikrosistemadan iborat: BK, qaratqich kelishigi (qisq. QK), tushum kelishigi (qisq. TK) va jo'nalish kelishigi (qisq. JK), O'rin- payt kelishigi (qisq. O'PK), chiqish kelishigi (qisq. ChK). BK birinchi mikrosistemaga mansub bo'lganligi uchun uning QK va TK ni almashtirishi bemaloldir. JK, O'PK va CHK ga nisbatan bu imkoniyat nihoyatda chegaralangan. Masalan, ikki kundan keyin - ikki kun keyin, qishloqqa ketdi - qishloq ketdi, oqshomda ketdi - oqshom ketdi. Qaratqich kelishigi. QK uch xil qo'llanadi: kitobning varag'i, mening uyim, qoshin qarosi. QK ko'rsatkichini olgan so'z qaratqich, u bog'langan so'z qaralmish deyiladi. Qaratqich-qaral- m ish munosabati ancha barqaror bo'lib, bu QK ko'rsatkichining so 'z birikmasidagi o'rni ancha barqarorligi bilan belgilanadi. QK shuning uchun, shuning singari kabi birikuvlarda so'z wikmasi hosil qilmaydi, balki so'zning ajralmas qismiga aylanadi. QK ni olgan so'z EK ni olgan so'z bilan birga qo'llanadi. Bunday j| Ur ilishli so'z birikmalari [QKdagi ism + EKdagi ism] so'z "ikmasi umumiy qolipining voqelanishidir. QK ning keltirilgan uch xjl ko'rinishi nutq ko'rinishj bog'lanuvchi so'zlarning lug'aviy ma'nosiga bog'liq ravish^' yuzaga chiqadi. Tushum kelishigi. TK ham bir necha morfologij; ko'rsatkichga ega: - Hi, -n, -i. TK dagi so'z faqat fe'l bilan bog'lanadi. Fe'llar TK dagi so'zga munosabatiga ko'ra, ikkig a ajraladi: o'timli fe'llar va o'timsiz fe'llar. TK ham ko'p hollarda BK bilan o'rin almashadi: kitobni o 'qidi - kitob o 'qidi, olmani edi- olma edi. TK bilan shakllangan so'z gap tarkibida so'z kengay- tiruvchisi - to'ldiruvchi vazifasini bajaradi: Novdalarni bezab g 'unchalar tongda aytdi hayot otini. (H.Olim.) Kelishiklarning belgili/belgisiz qo'llanilishi masalasi munozaralidir. Biz KK dagi so'z uyushganda oldingi so'zshakl- lardagi kelishiknigina belgisiz deyish tarafdonmiz. Masalan: Salim, Karim va Halimni ko'rdim (belgisiz TK). Opalarim va akalarimning dardluri bir dunyo (belgisiz QK). Na sada daraxtlari osti, na machitlar, na doim bazm qiziydigan gavjumda biror sharpa](/data/documents/e2666c63-0580-4126-b2af-6f28d4c62fb4/page-24.png)
