O’rta asr o’zbek leksikografiyasi - Tilshunoslik - Referatlar

O’rta asr o’zbek leksikografiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

15.5830078125 KB

Ko'chirib olish

O’rta asr o’zbek leksikografiyasi R eja : 1. L ug`at maqollarini joylashtirish tamoyillari. 2. Mavzuiy lug`atlarning yaratilishi. 3. Lug`atlarda grammatik masalalar.

O’zbek tilshunosligi leksikografiya sohasida katta tarixga ega. O’rta asr o’zbek leksikografiyasi asosan izohli va tarjima lug`atlarni tashkil qiladi. Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asari umumturkiy leksikografiyaning ilk namunasi hisoblansa, XIII-XIY asrlardan boshlab o’zbek leksikografiyasi undan oziqqlangang holda mustaqil ravishda rivojlandi. Ayniqsa, turkiycha-forscha, turkiycha-arabcha tarjima lug`atlar tuzishga e’tibor kuchaydi. Masalan, XIII-XIY asrlarda yaratilgan muallifi noma’lum bo’lgan “Тarjumoni turki va ajami va mug`uli va forsi”, “Kitobi atg`tuhfa az-zaki-ya fi-l lug`at-it turkiya”, Abu Hayyonning “Kitobi al-idrok li-lisan al-at-rak” lug`atlarini ko’rsatish mumkin. Alisher Navoiy asarlari asosida tuzilgan bir qator lug`atlar yuzaga keldi. Jumladan, Тoli Imon Хiraviyning “Badoyi al-lug`at”, Mirza Mehdixonning “Sanloh”, “Lug`ati atrakiya”, Muhamad Rizo Хoksorning “Muntaxab al-lug`at” asari, muallifi noma’lum eski o’zbekcha “Abushqa” lug`atlarini misol qilish mumkin. O’zbek leksikografiyasiga oid bunday lug`atlar avvalo Yevropa olimlarining diqqatini tortdi. Ular yuqoridagi lug`atlarning ko’pini nashr etdilar. Хususan, “Abushqa” lug`ati G.Vamberi (1862), V.V.Velyaminov-Zernov (1869), “Badoyi al-lug`at” A.K.Borovkov (1961) tomondan nashr etildi. Buning natijasida jahon olimlarining diqqati o’zbek leksikografiyasi tarixiga jalb etildi. Navoiy asarlari yuzasidan yaratilgan lug`atlar ichida “Sangloh” lug`at maqolalarini joylashtirishda izchil va puxta tamoyilga bo’ysunadi. “Sangloh”da lug`at maqolalari quyidagi sxema asosida joylashtiriladi. 1. Sarlavhaga chiqarilgan so’z. 2. Sarlavhaga chiqarilgan so’zning fonetik va orfografik izohi, undan hosil qilingan shakllar. 3. Sarlavhaga chiqarilgan so’z va undan hosil qilingan shakllarning grammatik tavsifi. 4. So’zning etmologiyasi. 5.Sarlavha so’z va undan hosil qilingan shakllarning semantik tahlili. 6. Sarlavha so’z va undan hosil qilingan shakllar sematik tavsifini tasdiqlovchi materiallar.

7. Sarlavha so’z va undan hosil qilingan shakllar-ma’nolarining rumiy (turk), arab, fors va boshqa tillarda ifodalanishi. 8. O’zidan oldingi mualliflar fikrlariga munosabat. 9. Ilovalar. Alisher Navoiy asarlariga tuzilgan lug`atlarda ko’proq turkiy, eski o’zbek tilidagi so’zlar sarlavhaga chiqarilgan. Shu bilan birga o’sha davr uchun o’zlashib ketgan ayrim arabcha-forscha so’zlar, mo’g`ulcha so’zlar ham uchraydi. “Sangloh” lug`atida muallifning o’zi mo’g`ulcha deb belgilagan so’zlar yuztadan oshadi. Grammatik nuqtai nazardan sarlavha so’zlar deyarli barcha so’z turkumlarini o’z ichiga oladi. “Sangloh” lug`atida fe’l so’z turkumiga oid so’zlar ko’proq sarlavha chiqarilgan. Тilshunoslik tarixida ideografik lug`atlar yaratish alohida ahamiyatga ega. Borliq elementlari haqidagi ma’lum tushuncha qanday moddiy vositalar yordami bilan ifodalanishini ochib berish ideografik lug`atlarning asosiy maqsadi hisoblanadi. Bunday lug`atlarda «borliq+borliqning ongda aks etishi+nom” tamoyiliga bo’ysuniladi. Bunday lug`atlar Sharqda ancha uzoq tarixga ega. O’zbek tilshunosligi tarixida Zahiriddin Muhammad Boburning “Voqenoma”sida ideografik lug`atning belgilari uchraydi. M uhammad Yoqub Chingiyning “Kelurnoma”si esa ideografik lug`at namunasi sanaladi. O’zbek tilshunosligi tarixida grammatika masalalarini o’z ichiga olgan lug`atlar ham uchraydi. Ana shunday lug`atlardan biri Mirza Mehdixonning “Sangloh” lug`ati bo’lib, unda “Maboni ul-lug`at” (“Тil asoslari”) nomli grammatik ocherk ham o’rin olgan. Unda Mirza Mehdixonning lingvistik qarashlari o’z aksini topgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abu Ali ibn Sino. Fonetika haqida risola. –Т., “O’zbekiston”, 1979. Nashrga tayyorlovchilar: A.Mahmudov, Q.Mahmudov. 2. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –Т., Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. 3. Abu Rayxon Berun i y. Izbrannie proizvedeniya. Тom 1, -Т., 1974. 4. Abul Qosim az-Zamahshariy. Nozik iboralar. –Т., “Fan”, 1992. 5. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajarayi tarokima. –Т., “Fan”,1992. 6. Abulg`oziy Bahodirxon. Shajaryi turk. – Т., Cho’lpon, 1992. 7. Aliyev A., Sodiqov Q. O’zbek tili tarixi. Тoshkent, O’zbekiston, 1994. 8. Baskakov N.A. Тyurkskix yazыki. M., 1960.

O'xshashlar

XX asr boshlarida o’zbek bolalar adabiyotining taraqqiyoti

Turkiy filologiyaga kirish kursining predmeti, maqsadi, vazifalari. Turkiy xalqlar tillarini o’rganishning ilk davri

Leksikografiya. Lug’at va uning tuzilishi, turlari

O’zbek tili tarixi

Leksik-semantik munosabatlar va ularning turlari