Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Leksikografiya. Lug’at va uning tuzilishi, turlari
Leksikografiya. Lug’at va uning tuzilishi, turlari
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
88 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Leksikografiya
Leksikografiya
O‘zbek lug‘atchiligi tarixi. Lug‘at va uning tuzilishi, turlari
Uslubiyat. Leksikografiya. Etimologiya
Nutq apparati va uning tuzilishi
![Ayrim tillarda unlining undoshga moslashishi xosdir, masalan, rus tilida a, o, u unlilari yumshoq undoshlardan keyin til oldi unlilariga aylanadi (ularning artikulyatsiyasi ekskursiyaga intilgan). Qiyoslang: «mat»-«myat», «mol»- «myol», «luk»-«lyuk». Boshqa tillarda esa undoshning unliga akkomodatsiyasi kuzatiladi, masalan, fors tilida til oldi unlisidan oldin kelgan undosh tanglaylashadi». (22-bet) Ko’rinadiki, maxsus entsiklopedik lug’at soha mutaxassislari uchungina zarur bo’lgan tushunchani ana shu soha ilmiy uslubiga xos ifoda bilan tasvirlaydi. Umumiy filologik lug’atlar barcha soha kishilari, keng foydalanuvchilar ommasiga mo’ljallangan izohli, imlo, orfoepik, tarjima lug’atlardir. «O’zbek tilining izohli lug’ati» (O’TIL) «Ruscha-o’zbekcha lug’at» (RO’L) ana shunday lug’atlar sirasiga kiradi. Shu boisdan O’TIL da shunday deyiladi: «Lug’at keng o’quvchilar ommasiga-tilshunoslar, o’rta va oliy maktab o’quvchilari va o’qituvchilari, yozuvchilar, jurnalistlar, gazeta va nashriyot xodimlari va o’zbek tiliga qiziquvchi barcha kitobxonlarga mo’ljallangan.» (1-tom, 5-bet) Izohli lug’at so’zning ma‘nosini shu tilda sharhlaydi, izohlaydi va so’zni shu ma‘nosi bilan nutq tarkibida beradi. Misollar: BAQIRLAMOQ Baqir-buqur ovoz chiqarib qattiq qaynamoq. [Hamrobibi] dasturxon yozdi, baqirlab qaynayotgan samovarni keltirib, qopqoqlab qo’ydi. R.Fayziy El mehri. Yoz 1 Yilning bahor bilan kuz orasidagi eng issiq fasli. Laylak keldi - yoz bo’ldi. Dangasaning ishi bitmas, yoz kelsa ham qishi bitmas. 2 ko’chma Umrning eng gullagan yaxshi davri. Yozim o’tdi, chiroyingizga to’q bu quvnoq ko’ngil. /ayratiy. Ko’ngli yoz bo’ldi Ortiq sevinib, bahri dili ochildi. Negadir otashin ko’ngli yoz bo’lib ketdi. O’.O’marbekov. Charos. Umumiy izohli lug’atda lug’aviy birliklarning barcha - grammatik, uslubiy, frazeologik birliklar tarkibida qatnashishi, omonimik, qaysi tildan o’zlashganlik belgilari ko’rsatiladi. O’zbek tilining bu tipdagi lug’ati birinchi marta 1981 yilda Moskvada nashr etildi. «Boy leksikografik an‘analarning davomi sifatida o’tgan asrning 50-80 -](/data/documents/97ea38d3-048f-417a-9401-e3c5a6c382c7/page-4.png)
![yillari mobaynida o’zbek tilshunosligida erishilgan va o’zbek leksikografiyasini tilshunoslikning tez rivojlanib borayotgan mustaqil sohasiga aylantirgan ulkan muvaffaqiyatlari tufayli yuzaga kelgan» (1-tom, 5-bet) «O’zbek tilining izohli Lug’ati» o’zbek xalqi tarixi va ma‘naviyati taraqqiyotida ulkan hodisa bo’ldi. «Lug’atning asosiy vazifasi o’zbek adabiy tilining so’z boyligini to’plash va tavsiflash bilan birga, uning me‘yorlarini belgilab berish va mustahkamlashdan ham iboratki, unda adabiy tilning imlo, talaffuz, so’z yasash va ishlatish me‘yorlari tavsiya etildi» (1-tom, 5-bet). Demak, o’zbek tilining ilk izohli lug’ati o’z oldiga qo’yilgan o’zbek adabiy tilining so’z boyligini to’plash va tavsiflash hamda uning me‘yorlarini belgilashdan iborat tarixiy vazifasini bajardi. Biroq tilshunoslik fanining rivoji, o’rganish manbaiga yondashuv omillari va metodologiyasining taraqqiyoti, jamiyat rivojlanishining muayyan bosqichida ijtimoiy fanlarga qo’yiladigan yangicha talablarning yuzaga kelishi ijtimoiy ong shakllaridan bo’lgan tilning ilmiy talqinida ham yangicha qarashlar shakllanishiga olib keladi . Leksemalarning lug’aviy ma‘nosi talqinida lison va nutqni izchil farqlash talabi har bir so’zga xos barqaror lisoniy va o’tkinchi nutqiy jihatlarni ajratishni taqozo qiladi. Nutqiy hodisalar cheksizlik va rang-baranglik tabiatiga ega bo’lganligi bois leksikografik talqinlarning ob‘ekti bo’la olmaydi. Lug’atlar so’zlarga xos barqaror jihatlarnigina qamrab olish imkoniga ega. Demak, semasiologiya sohasida amalga oshirilgan izchil sistemaviy tadqiqotlar lug’atni tartiblashtirishda muhim tayanch omil bo’lib, leksikografni cheksiz nutqiy ma‘nolarni tartibga keltirish, lug’atlarga kiritish hamda izohlash tashvishidan xalos etadi. Bunda har bir voqelangan nutqiy lug’aviy ma‘noda qorishgan o’zga hodisalar tajallilarini e‘tibordan soqit qilish, ushbu birlik (leksemaning)ning asl zotiga daxldor bo’lgan unsurni ajratish va tavsiflash leksikografik talqinda muhim ahamiyatga ega. Ma‘lumki, «O’zbek tilining izohli lug’ati»da [o’tmoq] fe‘lining 31 ta leksikografik ma‘nosi ajratilgan. Ma‘nolardan ko’pchiligida bu so’z o’z asl zotiga](/data/documents/97ea38d3-048f-417a-9401-e3c5a6c382c7/page-5.png)
![(lisoniy sathdagi mohiyatiga) aloqador bo’lmagan, balki o’zi birikayotgan so’zlarga bog’liq turli-tuman ma‘nolarni voqelantiradi. Qiyoslang: O’TMOQ 1 Biror narsaning ichidan, ustidan yoki yonidan yurib, uchib, suzib narigi tomoniga yetmoq, ko’chmoq. Ko’prikdan o’tmoq. Tunneldan o’tmoq. Chegaradan o’tmoq... 4 Teshik, eshik kabi biror joyning bir tomonidan kirib narigi tomonidan chiqmoq. 1. Ip igna teshigidan o’tmadi. 2.Uyda xizmatchi ovqat qo’ygan ekan, san‘atkorning tomog’idan hech narsa o’tmadi- ikki piyola choy ichdi, xolos.(A. Qahhor.) 5 Biror tomonga yo’nalmoq; yurib, suzib yoki uchib biror tomonga jo’namoq; biror tomonga qarab yurmoq. Bu daryodan har kuni uch marta paroxod o’tadi. 6 Tezroq yurib yoki yurgizib, boshqalardan oldin ketmoq; quvib yetib o’zmoq. Goh Afandi eshakdan, goh eshak Afandidan o’tib uyga yetdilar. («Latifalar».) Ko’rinadiki, lug’at ma‘nolari tavsiflari, o’tish harakatining xarakteriga ko’ra emas, balki harakat ustida amalga oshayotgan predmetlarning xususiyatlariga ko’ra amalga oshirilgan va shu asosda [o’tmoq] fe‘li nutqiy ma‘nosidagi sintagmatik yondosh hodisalarning tajallilari o’z izlarini qoldirganligi e‘tiborga olinmagan. Zero, Tunneldan o’tmoq (1-ma‘no), Igna teshigidan o’tmoq (4-ma‘no) misollaridagi (o’tmoq) fe‘lining nutqiy ma‘nolari o’z zotiy tabiati asosida emas, balki bu harakatning nimada amalga oshayotganligi (tunnel orqali o’tish, teshik orqali o’tish), bu harakatni nima amalga oshirayotganligi (kishi, texnika yoki ip) va o’tish teshigining katta-kichikligi (tunnelning nisbatan uzun masofali ekanligi, igna teshigining kichikligi) asosida farqlanadi. Har ikkala holatda ham harakat mohiyatida farq kuzatilmaydi. Demak, (o’tmoq) fe‘lining 1-, 4-, 6- leksikografik ma‘nolaridagi farq o’zga hodisalar (bu yerda birikuvchi so’zlar denotatlaridagi farqlar) tajallilari asosida bo’lib, bunday yondashuv asosida ushbu ma‘nolarning sonini yanada davom ettirish mumkin: Demak, lug’atda bir so’zning, deylik, 20-30 tagacha nutqiy ma‘nolarini izohlash, uning empirizmga asoslanganligini ko’rsatsa, faqat sememalarga tayanish](/data/documents/97ea38d3-048f-417a-9401-e3c5a6c382c7/page-6.png)
![qo’llanishga ega, terminologik ma‘nolar talqiniga o’tib borilmog’i lozim. Biroq, «O’zbek tilining izohli lug’ati» da bu borada qat‘iylik kuzatilmaydi. Masalan, ayrim so’zlar talqinida terminologik ma‘no birinchi o’ringa chiqariladi va qolgan ma‘nolar keyin beriladi. Misol sifatida [til] so’zi talqiniga diqqat qilaylik. «O’zbek tilining izohli lug’ati» dagi ayrim so’zlar tavsifida ba‘zan terminologik semalarga asoslanilsa, ba‘zan bunday yo’l tutilmaydi. Masalan, [olma] so’zi tavsifida terminologik semalarga asoslanish mavjud. Qiyoslang: OLMA 1 Atirgullilar oilasiga mansub ko’p yillik mevali daraxt. (II t, 533-bet) Yablonya Fruktovoe derevo iz sem. rozovo’x s sharovidno’mi s‘edobno’mi plodami (str. 746) [o’rik] so’zi tavsifida esa talqin terminologik semasiz amalga oshiriladi. Chunki SRYada shunday yo’l tutiladi. O’RIK 1 Guli oq va pushti, mevasi esa oqish, sarg’ish, qizg’ish ranglarda bo’ladigan yirik daraxt (II tom, 511-bet) Abrikos Yujnoe fruktovoe derevo s jelto-krasno’mi plodami s krupnoy kostechkoy, a takje samo’y plod etogo dereva. (str. 17) Ko’rinadiki, so’z ma‘nolarining leksikografik tavsifi masalasida «O’zbek tilining izohli lug’ati» rus tili izohli lug’atlari tamoyillari asosida ish tutadi. SHuningdek, «O’zbek tilining izohli lug’ati» so’z shakllarini berish masalasida ham ushbu tamoyillarga bo’ysunadi. Bu fe‘l nisbat shakllari talqinida alohida ko’zga tashlanadi. Ma‘lumki, ko’pgina grammatik shakllar so’zning ma‘noviy tabiatiga grammatik o’zgarishlar beradi. Fe‘lning nisbat shakllarida esa boshqacharoq holni ko’ramiz. To’g’ri, affiks qo’shilgandan keyin hosil bo’lgan yasama forma affiks qo’shilmasdan ilgarigi formaga nisbatan ham leksik, ham grammatik tomondan o’zgaradi, ya‘ni ma‘no ko’payishi yoki ozayishi mumkin. Biroq bunda lug’aviy ma‘no modifikatsiyalanishining qay darajada ekanligini aniqlash maqsadga muvofiq. Bunda ikki holatni: 1.Lug’aviy ma‘no modifikatsiyasi yangi lug’aviy ma‘no hosil bo’lish darajasidami? 2.SHakl so’zda yuzaga keltirayotgan](/data/documents/97ea38d3-048f-417a-9401-e3c5a6c382c7/page-9.png)
![birikuvchanlik o’zgarishlari ma‘noviymi, sintaktikmi yoki ham ma‘noviy ham sintaktikmi ekanligini muayyanlashtirish lozim bo’ladi. Nisbat shakllari lug’aviy shakl hosil qiluvchi vositalar sirasida markaziy o’rinni egallab, fe‘l leksema lisoniy mohiyatini modifikatsiya qiluvchi muhim omil sanaladi. Aytilganidek, nisbat shakllari lisoniy lug’aviy ma‘noni modifikatsiyalaydi, biroq bu hodisa yangi lug’aviy ma‘no vujudga kelishi darajasidami? Yangi lug’aviy ma‘no (xoh u nutqiy, xoh lisoniy bo’lsin) nisbat shakllari ta‘sirida vujudga kelsa, so’z alohida leksikografik birlik sifatida lug’at maqolasida alohida tavsiflanishga haqli. Masalan, «O’zbek tilining izohli lug’ati» da nisbat shakllarini olishi natijasida ma‘noviy siljish ro’y bergan, ya‘ni leksema vujudga kelgan [ko’rishmoq] (1.ko’rdilar. 2.salomlashdi), [hisoblashmoq] (1.hisoblashdilar. 2.kelishgan holda ish ko’rmoq) tipidagi fe‘llarda nisbat shakllarining lug’aviy ma‘noga ta‘siri yangi leksema hosil qilish darajasida ekanligi to’g’ri baholangan va tavsiflangan. Ko’p hollarda, yuqoridagidek, yangi yasama leksema vujudga kelishidan farqli o’laroq, nisbat shaklini olgan fe‘l yangi semema hosil qilish hodisasi yuz bermaydi. Bunda nisbat shakli lug’aviy shakl hosil qiluvchi sifatida qolaveradi. Masalan, (aylanmoq) fe‘li orttirma nisbat shaklida quyidagi ma‘nolarni ifodalaydi: 1.Biror narsani ma‘lum bir nuqta atrofida harakatlantirmoq. 2. Biror narsani boshqa bir holatga o’tkazmoq. 3.Sayr qilmoq. 4.Aldamoq, chalg’itmoq. 5.Muomalada bo’lmoq. Pulni aylantirmoq. Bu ma‘nolardan 1-,2-,3-,5- lari [aylanmoq] fe‘lida ham mavjud. Biroq 4-ma‘no nisbat shakli ta‘sirida paydo bo’lgan ma‘no bo’lib, (aylantirmoq) fe‘liga tuzilgan lug’at maqolasida e‘tiborga olinishi lozim bo’lgani ham shudir. SHu asosda (aylantirmoq) fe‘lida yangi hosil bo’lgan ma‘no mavjud bo’lganligi uchun uning bosh ma‘nosi sifatida [aylanmoq] fe‘lining ma‘nolariga havola qilish va shundan so’ng mazkur 4-ma‘noni berish lozim bo’ladi: AYLANTIRMOQ 1 aylanmoq f.l. ort. 2 dial. Aldamoq, chalg’itmoq.](/data/documents/97ea38d3-048f-417a-9401-e3c5a6c382c7/page-10.png)
![Agar nisbat ta‘sirida yangi ma‘no vujudga kelmasa, fe‘lni ushbu nisbat shakl bilan lug’atda berish va bosh nisbatdagi fe‘lga havola qilish zarurati ham bo’lmaydi. Masalan: UNUTTIRMOQ unutmoq f.l. ort. Mehnat uning surgunda yurganini unuttirar, ish bilan band bo’lib zerikmasdi kabi. Demak, aytish mumkinki, o’zbek tilshunosligida ko’p hollarda, Yevropa tillari, aniqrog’i, rus tili qonuniyatlari qidirilganligi va ilmiy «asoslanganligi» kabi o’zbek lug’atchiligi, xususan, «O’zbek tilining izohli lug’ati» ham rus tili leksikografik andozalari asosida yaratilgan. Ma‘lumki, lug’atlarning vazifasi nafaqat biror tilning lug’at boyligi haqida tasavvur uyg’otish, balki shu bilan birgalikda, so’zlarning semantikasini, lisoniy qiymatini belgilash, ular ma‘nolarining sistemaviy munosabatlarini berish ham bo’lmog’i lozim. Chunki bu ko’p ma‘noli so’zlarning ma‘nolarini yorqinroq chegaralab olish, yaqin ma‘noli so’zlarning semantik qiymatini to’g’ri anglash imkonini beradi. So’zlarning semantik mohiyati ularning o’z semantik tizimida ochiladi, shu boisdan so’zlararo semantik munosabatlarning leksikografik metatilga muvofiq ravishda lug’atlarda aks etishi va ichki ma‘nolarni farqlovchi muhim yechimlarning leksikografik talqinga «edirib» yuborilishi muayyan ma‘no bilan so’zning semantik tizimdagi o’rnini aks ettirgan lug’atlarning amaliy qiymatini yanada oshiradi. Chunki semantik munosabatlarni ochish asosidagina tilning asosiy vazifalaridan biri bo’lgan farqlash, differentsiatsiya amalga oshiriladi. Masalan, sinonimik munosabatlarda so’zlarning ifoda bo’yoqlari orasidagi farqlar ochilsa, tur-jins munosabatlarida ma‘noviy noaniqlik muayyanlik tomon intiladi. Partonimik munosabatlarda esa butunlikning bo’linishi asosida butunda qismni, qismda butunni ko’rish, ravshan ilg’ash imkoni vujudga keladi. Yuqoridagilarga ko’ra [olma] leksemasini semantik-sintagmatik munosabatlari asosida tavsiflashga harakat qilamiz. OLMA 1 Dumaloq, ba‘zan cho’zinchoq shakldagi yong’oqdan tortib piyola kattaligicha bo’lgan oqish yoki sarg’imtir yashil yoxud qizil rangli danaksiz,](/data/documents/97ea38d3-048f-417a-9401-e3c5a6c382c7/page-11.png)
