logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Leksikografiya

Leksikografiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57 KB
Ko'chirib olish
Leksikografiya Reja: 1. Lu g‘ at nima ? 2. Leksikografiya sohasi . 3. L ug‘at turlari. 4. Lug‘atchilikdagi muammolar. 5. Х ulosa. Lug`at tushunchasi, leksikografiya, uning tadqiq manbai, o‘zbek lug‘atchiligi tarixi, lug‘at turlari, umumiy va maxsus lug‘atlar, qomuslar, lingvistik lug‘atlar, ularning turlari, tarjima lug‘atlar, izohli lug‘atlar, etimologik lug‘atlar, lug‘atchilikdagi muammolar, o‘quv lug‘atlari. So‘z – serqirra hodisa. So‘z – insonlarning fikr, tushunchasi, his-tuyg‘ularini ifodalabgina qolmay, uni o‘z-o‘zini yuksaltirishga, rivojlantirishga xizmat qilishi shubhasizdir. Chunki, so‘z tafakkurning in’ikosi bo‘lmish tilning mahsulidir. Ulug‘ bobokalonimiz Mir Alisher: Insonni so‘z ayladi judo hayvondin, Bilkim, guhari sharifroq yo‘q ondin, - deya e‘tirof etganlar. So‘z hodisasi tilshunoslikda deyarli barcha sohalarda, lingvistik bo‘limlarda tadqiq etiladi. Xususan, leksikografiyada ham. Bizga ma’lumki, leksikografiya sohasi - (grekcha lexicon – lug‘at, leksika, grafo – yozmoq) lug`atlarni yaratish nazariyasi bilan shug‘illanadi. Ho‘sh, lug‘at nima? U qanday tuziladi? Bu kabi savollarga javob berish uchun qomusiy lug ‘ atlar va lingvistik adabiyotlarga murojaat etamiz. “So‘zlarning biror maqsadda to‘planib, tartribga solingan yig‘indisiga - lug‘at deyiladi.” 1 “Lug‘at -1) muayyan tilda, uning hududiy yoki ijtimoiy lahjasida mavjud bo‘lgan, u yoki bu yozuvchi asarlarida uchraydigan so‘zlar yig‘indisi leksika; 2) so‘zlar (yoki morfemalar, so‘z birikmasi, iboralar va b.) muayyan tartibda (alifboli, uyali, mavzuli) joylashtirilgan, tavsiflanuvchi birliklar, ularning kelib chiqishi, ma’nolari, yozilishi, talaffuzi, uslubiy mansubligi, boshqa tillarga tarjimasi haqida ma’lumotlar jamlangan kitob”. 2 Turli turdagi lug‘atlar tuzish umummadaniy ahamiyatga egadir. Lug‘at alfavit tartibida tuzilib, qulay qo‘llanma sifatida xalq ommasiga bilim beradi, madaniy – oqartuv funksiyani bajaradi. Lug‘atlar ma’naviy madaniyat sohasida muhim o‘rin egallaydi, ularda jamiyatning ma’lum davrda erishgan bilimlari aks etadi. Lug‘atlar har birimizga 1 Содиқов А. ва б. Тилшуносликка кириш . Т., 1981, 120 - б. 2 ЎТИЛ. Т., 2003, 5 жилд. ilmiy jarayonda to‘g‘ri va aniq ishlashga, real va ob y ektiv fikrlash va tasavvur qilishga yordam beradi. Ilk o‘zbek lug‘ati Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari bo‘lib, u qomusiy lug‘at hisoblanadi. Mahmud Zamahshariyning “Asos ul-balog‘a”, “Muqaddimat ul-adab”, Navoiy asarlariga bag‘ishlangan “Abushqa” (16 asr) lug‘ati, Mirzo Mahdiyxonning “Sangloh” lug‘ati, Chingiyning “Temurnoma”, Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati chig‘atoyi va turki usmoniy”, Tole Imoni Hiraviyning “Badoye‘ ul-lug‘at» singari qimmatli asarlari lug‘atchilikning nodir xazinasidan o‘rin olgan. Yuqorida leksikografiyaning lug‘atchilik nazariyasi bilan ham shug‘ullanishi, ya’ni nazariy leksikografiyaga ishora qilib o‘tgan edik. Bu soha lug‘atshunoslik deb ham ataladi. Nazariy leksikografiya lug‘atlarning umumiy prinsiplari va tipologiyasini ishlab chiqish hamda yangi lug‘at turlarini yaratish, lug‘at strukturasini yaratish yoki o‘zgartirish (masalan, maqola va havolalar tartibi, illyustratsion materiallar, so‘z va tushunchalarga izohli yoki lingvistik tasnif berish va h.) singari dolzarb vazifalar bilan shug‘ullanadi. 2. Lug‘atlar, asosan 2 turga bo‘ linadi: qomusiy (ensiklopediya) va filologik (lingvistik). Ensiklopedik lug‘atlar so‘zlarning qisqacha ma’nosini , tushunchalar izoh in i berish asosida tuziladi.Qomusda barcha narsa va hodisalar, kishilar, fan- tehnika haqida ma’lumotlar keltiriladi. Zaruriy xarita va rasmlar, sxemalar beriladi. So‘zning o‘zi haqida faqat uning kelib chiqishini ko‘rsatish bilan chegaralan a di. Shuning uchun bunday lug‘atlar tushuncha lug‘at, g‘arbda esa “H u san rus ” deb ham yuritiladi. Qomusiy lug‘atlar umumiy va xususiy bo‘lishi mumkin. Masalan, «Cоветский энциклопедический словарь » (M., 1981) umumiy qomusdir. Ammo adabiyotshunolikka oid ensiklopedik lug‘atlar, qishloq xo‘jaligiga oid lug‘atlar, tilshunoslikka oid (Ахманова С. Словарь лингвистический терминов. M., 1966) bo‘lishi mumkin. Filologik lug‘atlar lisoniy birlik bo‘lmish so‘zning turli lisoniy xususiyatlarini yoritish, ko‘rsatishga xizmat qiladi. Ular aniq qoida va lingvistik prinsiplar asosida yaratiladi. Filologik lug‘atlar quyidagi turlarga ega: 1.Izohli lug‘at. So‘zlarning ma’nosi, qo‘llanishi, nutqdagi semalari, fonetik va grammatik xususiyatlarini ochib beruvchi lug‘at. Masalan: “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”. M., 1981, 1-2 jildlar; Ожегов С.И.ning “Толковый словарь русского языка. 20-e изд ., M., 1988; O‘TIL – 60000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasini o‘z ichiga oladi. 2. Tarjima lug‘at. Bir tilga oid so‘z va iboralarni boshqa bir yoki bir necha tilga o‘girib ifodalovchi manbalar. Bunday lug‘atlar har bir til leksikografiyasida juda ko‘p tuzilgan va yaratilmoqda. Masalan: N emischa – o‘zbekcha lug‘at . T., 1964; O‘zbekcha- nemischa lug‘at . T., 1967; Inglizcha – ruscha, ruscha- inglizcha lug‘at . Bishkek, 1995. Ruscha –o‘zbekcha lug‘at . M., 1954. Ruscha-o‘zbekcha lug‘at . М ., 1950-1955; Arabcha-o‘zbekcha lug‘at . 1986 va h. 3. O‘zlashma so‘zlar lug‘ati. Bunday lug‘atlar bir tilga o‘zlashgan, lekin tarjima va izohni talab qiladigan so‘zlar asosida tuziladi. Usmonov O., Doniyorov R. “Ruscha –internatsional so’zlar lug‘ati” ni nashr ettirganlar. (T., 1965) Yana «Словарь иностранных слов». 18- e изд., M ., 1989. lug ‘ati ham mavjud. 4. Tarixiy lu g‘ atlar . So‘zlarning qachondan boshlab va qanday kelib chiqishi, dastlabki fonetik, semantik, morfemik va grammatik shakllari rivojini ochib beruvchi lug‘atlar. O‘zbek tilida tom ma’noda bunday lug‘atlar hali yaratilmagan, biroq E.Fozilovning “Староузбекский язык: Харезмские памятники. XIV века ” ( ч.1-2 . , T., 1966, 1971) asarini shunday manbalar sirasiga kiritish mumkin. 5. Imlo lug‘ati. Muayyan bir tilning orfografik qoidalari, imloviy prinsiplari asosida to‘g‘ri yozishni o‘rgatuvchi lug‘atlar. O‘zbek lug‘atchiligida hozirga qadar 20 dan ortiq imlo lug‘atlari yaratilgan. S h ulardan eng mukammali 1975-yilda nashr qilingan, 6500 so‘z va so‘z shakllarini o‘z ichiga oluvchi lug‘atdir. Lotin grafikasiga asoslangan Yangi o‘zbek imlo lug‘ati esa 1995-yilda bosilib chiqdi. 6. Qiyosiy (tipologik) lug‘atlar. Bir oilaga mansub tillarni o‘zaro chog‘ishtirib izohlovchi manbalar: Будагов Л. «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий». ч. 1-2., 1869; Радлов В.В. «Опыт словаря тюркских наречий. 1-4. С.-Пб. 1888-1911. 7. Sheva lug‘ati . Bir til doirasidagi sheva. Dialekt va lahjalariga xos bo‘lgan fonetik yoki semantik jihatlarni adabiy til bilan solishtiruvchi lug‘atlar: O‘zbek xalq shevalari lug‘ati, 1971; Cловарь русских народных говоров. M., 1965-74. 8. Orfoepik lug‘at. To‘g‘ri talaffuz qoidalarini, ya ’ ni adabiy talaffuz me’yorlarini ko‘rsatuvchi lug‘at. Sodiqova M., Usmonova O‘.O‘zbek tilining orfoepik lug‘ati. T., 1977. 9. Frazeologik lug‘at. Frazeologik so‘z va iboralar ma’nosini shar h laydigan manba: Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati. T., 1978. Sodiqova M. Ruscha – o‘zbekcha frazeologik lug‘at. 1972; Jukov V. Фразеологический словарь русского языка. M., 1967. 10. Morfem lug‘at. So‘zlarning morfem tarkibini tahlil qiluvchi qomus: G‘ulomov A.va b. O‘zbek tilining morfem lug‘ati. T., 1977. 11. Ma‘lum bir yozuvchi yo asar tilini shar h lovchi lug‘at. Bular sirasiga: A.Navoiy asarlari tiliga bag‘ishlangan “Abushqa” lug‘ati; Navoiy asarlari lug‘ati, 1972; A.Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati, 1-4-j.lar. 1983-1984; Словарь языка Пушкина. 1-4, M, 1956-61; Hasanov B . “Qur’oni Karim” so‘zlarining arabcha-o‘zbekcha ko‘rsakichli lug‘ati, 1995. 12. E timologik lug‘atlar. So‘zlarning kelib chiqishini beruvchi lug‘at. Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining etimologik lug‘ati. T., 2000; Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков, shuningdek, Фасмер M. Этимологический словарь русского языка. M., 1964-73. 13. Sinonimlar lug‘ati: Hojiyev A. O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. T., 1980; Словарь синономов русского языка. 3- e изд. M ., 1971. 14. O monimlar lug‘ati. A хманова О.С. Словарь омонимов русского языка . M., 1974, o ‘zbek tilida ham omonimlarning izohli lug‘ati mavjud. 15. Antonimik lug‘at. Rahmatullayev SH. va b. O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati. T., 1980. 16. Antroponimik lug‘at. Begmatov E. O‘zbek ismlari lug‘ati. T., 1991. 17. Toponimik lug ‘ at. Do‘simov Z , Egamov X. Joy nomlarining izohli lug‘ati. T., 1977. 18. Paronimlar lug‘ati. Ma’rufov A . Paronimlar lug‘ati.T., 1974. 19. Terminologik lug‘at . Bunday lug‘atlar- ensiklopedik lug‘atga ham, lingvistik lug‘atga ham yaqin turadi. Ulardan maxsus lingvistik lug‘at bo‘lmish Aхmаnova O. ning “Словарь лингвистических терминов” (1966) lug‘ati alohida o‘rin tutadi. 1925-yildan hozirgacha O‘zbekistonda 50 dan ortiq mutaxassislik bo‘yicha 140 qa yaqin atama lug‘atlari nashr qilingan. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlari lug‘ati. T., 2002 . 20. Chastotali lug‘atlar. So‘zlarning qo‘llanilish darajasini statik aniqlab beradigan lug‘atlar: Штейнфельдт Э.А.Частотный словарь современного русского литературного языка. Ta л ., 1973. 21. Chappa (ters) lu g‘ atlar . So‘zning tugagan harfi asosida tuzilgan lug‘atlar, masalan: bol a , pon a , shon a , don a kabi. Qo‘ng‘urov R . , Tixonov A . Обратный словарь узбекского языка. М., 1968; Обратный словарь русского языка . M., 1974. O‘zbek leksikografiyasi uzoq va boy tarixga ega. Biroq hozirgi kun nuqtai nazaridan olib qaraganda, lug‘atchiligimizda ba’zi muammolar ham mavjud. Ayniqsa, kundan kunga rivojlanib borayotgan davlatimiz, fanimiz va madaniyatimizni yuksaltirish singari ezgu vazifalar lug‘atchilik muammosini va lug‘atxonlik madaniyatini keskin hal qilish lozimligini ko‘rsatmoqda. Mustaqillikka erishgan o‘zbek xalqining ma’naviy-ma’rifiy yuksalishi, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va uning oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarish, xususan, ijodiy tafakkur sohibini tayyorlash, ta’limning ilk bo‘g‘inlaridanoq lug‘atlardan keng, maqsadli foydalana oladigan, izchil va mantiqiy so‘z bankiga ega o‘quvchini tarbiyalash ham aynan o‘zbek lug‘atchiligini rivojlantirish va ommalashtirish tamoyili bilan uzviy bog‘liq. Lug‘atchiligimizdagi bugungi eng dolzarb muammo – o‘quv lug‘atlarining yo‘qligidir. Afsuski, soha bu borada ancha orqada qolgan. O‘quv lug‘atlari –har qanday tur va hajmdagi, aynan biror tilda so‘zlashishni o‘rgatishga mo‘ljallangan leksikografik asar hisoblanadi. O‘zbek leksikografiyasida lug‘atlar yaratish borasida ancha yutuqlar qo‘lga kiritilgan bo‘lsa-da, o‘quv lug‘atchiligi oqsab kelmoqda. Hozirgi kunda o‘quvchilarimiz quyidagi lug‘atlardan foydalanib kelishmoqda: 1. “O‘zbek tilininig imlo lug‘ati”: (Rahmatullayev Sh., Hojiyev A. T., 1995. Tiraj: 15000 nusxa). 2. “Imlo lug‘ati” (Hojiyev A., Abdullayev Y., Zafarova S. T. 1-nashri, 1964. 4-nashri 1981. Tiraj: 100000). 3. “O‘zbek tilining orfoepik lug‘ati” (Hojiyev A. tahr. ostida T., 1977. Tiraj: 13000). Lug‘atlardan foydalanish madaniyati saviyasining shakllanganligining yorqin dalillaridan biri shuki, 1995-yilda atigi 150000 nusxada nashr etilgan, «O‘zbek tilining imlo lug‘ati”ni hozir ham kitob do‘konlaridan topish mumkin. Vaholanki, agar maktab o‘quvchilarining har yillik miqdori qariyb 6000000 ekanligini nazarda tutsak, bu imlo lug‘atidan 400 o‘quvchiga 1 lug‘at to‘g‘ri keladi. Shunisi ham borki, lotin yozuviga asoslangan hamda hozirgi davr talabi bo‘lgan bu imlo lug‘atidan nafaqat o‘quvchichilar, balki talabalar, ma’rifat va madaniyat xodimlari, davlat va tashkilot organlari foydalanishga ehtiyojmand. Demak, bu holda, 1500-2000 kishiga atigi 1 ta lug‘at to‘g‘ri kelishi kelib chiqmoqda. Imlo lug‘ati bilan ta’minlanish rivojlangan davlatlarda 15-20 talabgorga bitta to‘g‘ri kelishini hisobga olsak, O‘zbekistonda amaliy imlo lug‘ati bilan ta’minlanish qariyb 70-100 baravar kamdir. Maktab o‘quvchilari uchun yangi yozuvda chiqarilgan “ Imlo va talaffuz lug‘ati” ham mavjud bo‘lib, sanoqli nusxalarda chiqarilgan. Bu lug‘atdan ham keng omma foydalanish imkoniyatiga ega emas. Shunisi achinarliki, o‘zbeklarda umuman 2000 kishiga 1 ta lug‘at to‘g‘ri kelsa, ruslarda bitta oilaga 4-5 ta lug‘at to‘g‘ri keladi. Bunaqada madaniy saviyaning yuksalishi-yu, ilm-fan taraqqiyoti haqida so‘z borishining o‘zi foydasizdir. Xullas, shu kabi jiddiy muammolarni hisobga olib, hozirgi o‘zbek leksikografiyasi o‘quv lug‘atlarini, xususan, uyadosh so‘zlar lug‘ati, o‘quvchilar uchun sinonimik so‘zlar lug‘ati, shakldosh so‘zlar lug‘ati, o‘quvchilar uchun izohli lug‘at (hayvon nomlari asosida (qar: Jumaeva Saodat, Murodova Zulxumor. MB. Buxoro -2004), ideografik lug‘atlar tuzish kabi masalalarni o‘z oldiga dolzarb vazifa qilib qo‘ydi. Endi, O‘TIL haqida to‘xtalsak. Ma’lumki, bu lug‘at 2 jildli, 1981-yilda nashr qilingan bo‘lib, umumiy izohli lug‘at hisoblanadi. 60000 so‘zning izohiga bag‘ishlangan bu lug‘at o‘zbek lug‘atchiligining yutug‘i, desak xato bo‘lmaydi. Biroq, bugungi kun nigohi bilan qaraganda, ba’zi bir ko‘z yumib o‘tolmaydigan kamchiliklarning guvohi bo‘ldik. Jumladan, lug‘at maxsus mutaxassislarga mo‘ljallangan. Bu esa o‘zbek xalqi uchun nisbiy qiyinchiliklarni, hatto tushunmovchiliklarni keltirib chiqargani sir emas. Lug‘atda keltiriladigan ko‘pchilik tavsiflar o‘zbek ongi-shuuri, tafakkuriga mos emas. Bundan tashqari, lug‘atga kiritilgan so‘zlarning 40 foizi rus tilidan kirib kelgan, qo‘pol qilib aytganda tarjima qilingan (buni olma – meva va daraxt: яблоко – яблоня misolida). Shuningdek, milliy g‘oyalarimizga muvofiq kelmaydi. Ana shu va boshqa ko‘plab jihatlarni e’tiborga olgan holda O‘zRFA “Til va adabiyot instituti” ilmiy jamoasi ko‘p jildli “O‘zbek tilinining izohli lug‘ati”ni yaratishga kirishdilar. Xuddi shu fikrlarni 70-yillarda yaratilgan “ O‘zbek sovet ensiklopediyasi ” to‘g‘risida ham aytish mumkin. Sovet voqeligi, sho‘ro siyosati ta’siri aks etib turuvchi, milliy tariximiz va ma’naviyatimiz buzib ko‘rsatilgan qomuslarni yangilash maqsadida, Prezidentimiz I.A.Karimovning sa’y-harakatlari bilan 12 jildli “ O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi ”ni yaratishga kirishildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1997-yil 20-martda “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyotini tashkil etish to‘g‘risida 154-qarorni qabul qilgach, bu katta ishni amalga oshirish uchun barcha shart-sharoitlar yuzaga keldi. “Farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va, albatta, baxtli bo‘lishlari kerak” (I.Karimov). Darhaqiqat, mustaqil diyorimizning poydevori bo‘lmish kelajak avlod mana shu sifatlarni mujassam etishi lozim. Lug‘at – bilimlar xazinasi, madaniyatimiz, ilm-fan va san’at, dunyoqarashimizni yuksaltirishga qaratilgan ulkan zahmatlar mevasi. Lug‘atlar tuzilishi, ya’ni leksikografiyani – igna bilan quduq qazishga o‘hshatish mumkin. Shuning uchun har bir leksikografik asar – yuksak tahsinga, hurmatga loyiq javohirdir. Lug‘atlardan olam -olam bilim, ma’lumot olamiz. U fan – t e x nika, san’at, adabiyot bo‘yicha yangiliklarni bayon etib, nutq madaniyatimiz va so‘z boyligimizni oshiradi. Lug‘at bilan ishlash - maroqli, qiziqarli va zavqli. Lug‘atlar, ensiklopediya va ma’lumotnomalar bilan ishlashni tamoyil qilib olgan kishi esa savodli, ongli va madaniyatli insondir. Leksikografiya – tilning mana shunday dolzarb masalalari bilan shug‘ullanuvchi sohasi ekan, ishonch bilan ayta olamizki, o‘zbek madaniyatini, ilmu fanini, ma’naviyatini yuksak rivojlangan mamlakatlar safiga olib chiqishdek mas’uliyatli vazifalarni bajarishga o‘zbek lug‘atchiligi munosib hissa qo‘sha oladi.

O'xshashlar

Leksikografiya
Uslubiyat. Leksikografiya. Etimologiya
Leksikologiya, leksikografiya haqida tushuncha
Leksikografiya. Lug’at va uning tuzilishi, turlari
“Leksikologiya”, “frazeologiya”, “leksikografiya” bo’limlarini o’qitish metodikasi