O`qituvchi nutqiga qo`yiladigan asosiy talablar - Tilshunoslik - Referatlar

O`qituvchi nutqiga qo`yiladigan asosiy talablar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52 KB

Ko'chirib olish

O`qituvchi nutqiga qo`yiladigan asosiy talablar Reja: 1. Til va nutq munosabatlari. 2. O`qituvchi-madaniyatli nutq egasi. 3. O`quvchi va o`qituvchi munosabati. 4. Nutqning ta`sirchanligiga erishish yo`llari. 5. Istiqlol davri o`qituvchisining nutqiga qo`yiladigan talabalar .

Ma`lumki, til inson tafakkuri va aqliy faoliyatining mahsuli hisoblanadi. So`zlash qobiliyatiga ega ekanligi tufayli insoniyat koinot gultojiga aylandi. Qadimiy islomiy manbalarga ko`ra Parvardigorning bir og`iz “bo`l” degan so`zi bilan dunyo yaralgan ekan. Tangrining inoyati va so`zning qudrati ila paydo bo`lgan bu olamda shuning uchun ham so`zning qadr-qimmati balanddir. Ammo so`z qanchalik qadr-qimmatga ega bo`lmasin yakka holatda amaliy ahamiyat kasb eta olmaydi. So`zning qudrati nutq jarayonida namoyon bo`ladi. “So`zning tarixiy-madaniy xizmati cheksiz albatta. Lekin tilning olijanob imkoniyatlari nutq orqali, nutq jarayonida ochiladi” 1 - deb yozadi adabiyotshunos olim Nusratullo Juma Xo`ja. Darhaqiqat, buyuk alloma Alisher Navoiy ham til shunchalik sharafi bilan nutqning quroli ekanligini uqtiradi. Nutq kamon bo`lsa, so`z-o`q. O`q hisoblangan so`z nishonga bexato yetib borishi uchun kamon-nutq mustahkam bo`lishi lozim. Demak, til va nutq ajralmas hodisalar bo`lib, ularni o`zaro uyg`unlikdagina tasavvur etish mumkin. Mana shu uyg`unlikdan hosil bo`luvchi madaniy nutqni yuzaga chiqaruvchi kuch-shak-shubhasiz insondir. Avvalo har bir inson kim bo`lishi va qaysi sohaning egasi ekanligidan qat`iy nazar chiroyli va ma`noli so`zlash qobiliyatiga ega bo`lishi lozim. Chunki insonlar nutq orqali munosabatga kirishar ekan, bir-birlarini tushunmog`i, o`zaro kelishib olmog`i uchun nutqi ravon bo`lmog`i maqsadga muvofiq. Nutq qudratli kuch: u ishontiradi, undaydi, majbur etadi-degan edi mashhur g`arb donishmandi B.Emirson. Demak nutq kishilarni ishontirish san`atidir. Mashaqqatli kasb egalari bo`lgan o`qituvchilar ham o`quvchilar bilan munosabatga kirishar ekan, avvalo bolalarni bilim olishga ishontirishi undashi lozim. O`quvchini ishontirish uchun avvalo o`qituvchi ishonarli gapirishi, nutqi ravon, tushunarli, chiroyli dalillangan, puxta asoslangan bo`lishi lozim. Shuningdek bu so`zlarga avvalo o`zi rioya qilmog`i shart. Taniqli notiqlar ham o`z nutqlarini namunali bo`lishi uchun quyidagi asosiy holatlarga e`tibor berganlar: 1 Nusratulla Ato ullo o`g` li Jumax o` ja. Isti q lol va ona tilimiz. T., 1998.

1. O`zi to`xtalmoqchi bo`lgan masala yoki mavzuni chuqur o`rganish, o`zlashtirib olish, undagi masalalarga o`z munosabatini aniq belgilab olish. 2. O`z dunyoqarashiga ega bo`lish, so`z bilan ish birligi nazariya bilan tajribaning dialektik birligiga erishish, fikrlarni ilmiy asoslash. 3. Mavzuga mas`uliyat bilan yondashish, uni tinglovchi oldida to`liq ochib berishga, yoritishga diqqat qilish. 4. Har bir nutqqa jiddiy tayyorgarlik ko`rish, ma`ruzani nimadan boshlashdan tortib, nima bilan tugatishgacha jiddiy uylab olish, masalalarni o`rtaga tashlash ketma-ketligini yaxshi belgilab olish, ularning o`zaro bog`lanishini ta`minlashi, ma`lum rejalar yoki reja-konspektlar tuzib olish, o`zi uchun alohida va keng to`xtalishi zarur bo`lgan o`rinlarni belgilab olish. Ochiq chehrali o`qituvchi bola mehrini tez qozonadi. Bu saxovatli yurak egalari o`zining keng fe`li, o`tkir zehni, tiyron nigohi bilan ham o`quvchi qalbiga yo`l topadi. Shuningdek, madaniyatli o`qituvchi o`quvchi shaxsini hurmat qila oladi, unga shunday muomalada bo`ladiki, bola bu muloqotdan o`zining ahamiyatli, kerakli ekanligi his etadi. Ahamiyatli bo`lish hissini tuygan bola qalbida o`qituvchi siymosi yanada ulug`lanadi. O`quvchini hurmat qila olgan o`qituvchigina chinakam ustozga aylanadi. O`qituvchi o`z ustida tinimsiz ishlar ekan, u avvalo nutqining ta`sirchanligiga e`tibor qaratmog`i lozim. Yuqorida tarixda o`tgan buyuk notiqlarning o`z so`zlarini ta`sirchan chiqishlari uchun qanday qoidalarga rioya qilmoqlari haqida gapirib o`tgan edik. Nutqni ta`sirchan etishning yo`llaridan biri vaziyatga mos, mavzuga xos bo`lgan xalq maqollari, ayniqsa ta`sir kuchi yuqori bo`lgan rivoyatlardan, she`rlardan, badiiy asarlardan foydalanishdir. Badiiy asarlarda epigraf qanday vazifani bajarsa, nutqda maqollar, aforizmlar, rivoyatlardan foydalanish ham shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan talabaga so`z qudrati haqida ma`ruza o`qir ekanmiz, Navoiyning quyidagi she`riy misralarini misol qilib keltirish, nutqning yanada ta`sirchanligini oshiradi. Qalam guftoni: “Man shohi jahonam, Qalamkashro bamaqsad merosanam”.

Qalam dedi: “Men-shohman va egam-qalamkashni albatta maqsadiga yetkazaman”. Yoki, Olibmen taxti farmonimga oson Cherik tortmay Xitodin to Xuroson. Ya`nikim, cherik (lashkar) tortmasdan Xitoydan Xurosongacha bo`lgan o`lkani o`z tasarrufimga oldim, zabt etdim. Shuningdek, rivoyatlardan foydalansak. Shu mavzuni davom ettirar ekanmiz, so`z qudrati haqida quyidagi rivoyat mavzuga mos tushadi. Husayni Boyqaro uzoqqa ishkorga ketgan chog`ida sevimli malikasi og`ir betob bo`lib bu dunyodan ko`z yumibdi. Bu qayg`uli xabarni shohi yetkazgan kishiga shubhasiz o`limga mahkum etiladi. Saroy a`yonlari Navoiydan yordam berishni so`rashibdi. Shunda Navoiy mazkur satrlarni bitibdi: Sarvigulning soyasinda so`ldi gul, netmoq kerak? Maktubni choparlar shohga yetkazishibdi. Bu satrlarni o`qigan Husayn Boyqaro shunday javob yozibdi: Sarvidin tobut yasab, guldin kafan bichmoq kerak! Saroy ahli chopar keltirgan xabardan xursand bo`lib, so`zning qudratiga qoyil qolishgan va dafn marosimiga kirishishgan ekan. Nutq ta`sirchanligini oshirishda ovozning o`rni ham katta. Tiniq, jarangdor, shirali ovoz tinglovchini o`ziga maftun etadi. Notiq pauza, urg`uga e`tibor bersa, nutq yanada samaraliroq natijaga erishadi.O`xshatish, tasviriy vositalar metafora, metonimiya, sinekdoxa, mubolag`a, epitet, takror va adabiy ko`chimlardan foydalanish ham nutqning ta`sirchanligini oshiradi. O`zbekiston istiqlolga erishgach, ma`naviy –ma`rifiy va ta`lim sohasida ham jiddiy o`zgarishlar yuz berdi. Bugungi kun o`qituvchisi har tomonlama yetuk, kamolga yetgan bo`lmog’i

lozim. U tushunarli va chiroyli nutq sohibi bo`lish bilan birga zamonaviy fan yutuqlarini, kompyuter texnikasini mukammal o`rganishga harakat qilishi lozim. Istiqlol davrining zamonaviy o`qituvchisi zimmasiga mas`uliyatli vazifalar yuklangan. U yangi pedagogik texnologiya bilan tanish bo`lmog`i, darsni turli usullar asosida tashkil etmog’i, bugungi kunning va zamonaviy o`quvchining barcha talablariga javob topmog’i zarur. Shuningdagina bu bilimli, serg`ayrat, zamonaviy fan yutuqlari bilan qurollangan o`qituvchi jamiyatda hurmat topishi mumkin. Bularni yuzaga chiqarishda ham o`qituvchi nutqi asosiy vazifani bajaradi. O`qituvchi nutqiga quyiladigan talablar quyidagilar: 1. Imkoni boricha o`rtacha, muloyim ovozda so`zlamog’i. 2. O`zini qo`pol, nojo`ya so`zlardan tiymog’i. 3. Bir maromda, ohangda gapirmasligi. 4. So`zlaganda keraksiz harakatlar qilmasligi. 5. Gapirganda qomatini to`g’ri tutishi. 6. Har qanday og’ir vaziyatda ham jahlini sezdirmasligi. 7. O`z nutqi ustida tinimsiz ishlashi, mashq qilishi. 8. So`zlaganda inson shaxsini kamsituvchi so`zlardan foydalanmasligi. 9. O`quvchining fikrini sabr-toqat bilan tinglay bilishi. 10. O`z ona tilini, adabiy til me`yorlarini chuqur bilmog`i. 11. 10-12 ming so`z boyligiga ega bo`lmog’i. 12. Badiiy kitoblarni mutolaa qilishi. 13. Sinonim-ma`nod osh so`zlarni yaxshi o`rganmog’i. 14. O`z so`zlariga rioya qilgan holda o`qituvchiga xos kiyinishi. 15. Nutqida o`quvchilar ko`nglini ko`taradigan samimiy maqtovlardan foydalanishi. 16. Zamonaviy fan yutuqlarini o`rganmog’i. 17. O`z so`zini dalillar asosida isbotlab berishi.

18. Eng avvalo o`zi aytgan so`zlariga o`zi rioya qilmog`i va o`quvchiga ham nutqi, ham fe`l-atvori, ham kiyinishi, ham odobi bilan namuna bo`lmog’i shart. O`qituvchi nutqiga qo`yilgan bu talablarni yana ham davom ettirish mumkin. Mashhur notiq Husayn Voiz Koshifiy “Futuvvatnomayi sultoniy” asarida nutq odobi haqida ibratli fikrlarini bayon etadi. Ko`ngildagi yashirin sirlar zarurat taqozosi bilan quyidagi holatlarda oshkor etiladi: mazlumlar faryodiga, iltijosiga javob berish, ularga madad berish uchun so`z aytish. Bu holatda ko`ngil yengil tortib, aytilgan so`z mazmuni zolim zulmidan ozod etishi mumkin. Tilni asrash ham ahamiyatlidir. Koshifiy notiq tilini saqlashi lozim bo`lgan quyidagi holatlarni bayon etadi: 1. Yolg’on gapirishdan, zero yolg’onchi xudoning dushmani. 2. Va`daga xilof gapirish, munofiqona so`z aytishdan. 3. G’iybat va bo`hton gaplardan, chunki bo`hton fosiqlar ishi. 4. Behuda bahsdan, ayb qilishdan, gap tashishdan. Bular shayton vasvasasi. 5. O`zni maqtash va ta`riflashdan. Bu xudbinlikdir. 6. Navkar va xizmatkorlarni-xalqni la`natlashdan. 7. Qarg’ash, duoyi bad qilishdan, chunki bu jonu dilning ofati. Suxandon Koshifiy o`z asarida tariqat ahlini martabaga erishganlar va martabaga erishmaganlar kabi ikki toifaga bo`ladi. Shayxlar va martabaga erishganlar uchun suhbatda qaysi qoidalarga amal qilishi haqida gapirib, quyidagi qoidalarga rioya qilishni talab etadi: 1. Har kishining ahvoliga qarab munosib so`z aytsin. 2. Dag’allik qilmasdan, lutf va muloyimlik bilan gapirsin. 3. Gapirayotganda tabassum qilib, ochilib gapirsin. 4. Ovozini baland ko`tarmasin, eshituvchilarga malol keltirmaydigan qilib gapirsin.

5. Odamlarga naf`i tegadigan ma`noli gaplarni gapirsin. 6. So`zning qimmati-qadri bo`lmasa, uni tilga olmasin, chunki ulug’larning so`zi bamisoli urug’dir, agar urug’ puch yoki chirigan bo`lsa, uni qaerga ekmang, unib chiqmaydi. Martabaga yetmaganlarning ham suhbat odobi sakkiz qoidaga asoslanadi: 1. So`ramagunlariga gapirmasin. 2. Gapirganda ovozini baland ko`tarmasin. 3. Gapirayotganda o`ngu so`lga qaramasin. 4. G’arazli va kinoyali gaplarni gapirmasin. 5. Qattiq gapirmasin, betga choparlik qilmasin. 6. Pushaymon bo`lmaslik uchun o’ylab gapirsin. 7. Odamlar gapini bo`lib so`z qotmasin. 8. Ko`p gapirmasin. Chunki ko`p gapirish aqli noqislik belgisidir. Oz bo`lsa ham o ’ z gapirishni shior etsin. Mavzuni xulosalar ekanmiz, fan-texnika va jamiyat rivojlangan sari o`qituvchi zimmasiga yanada mas`uliyatli vazifalar yuklanadi. Chunki u jamiyatdan bir qadam oldinda yurmog’i shart. Shundagina u tarbiyalagan o`quvchi jadal sur`atlar bilan rivojlangan zamon talablariga javob bera oladi. Bu vazifalarni amalga oshirishda o`qituvchining nutqi asosiy vosita hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Nusratullo Atoullo o`g`li Juma Xo`ja. Istiqlol va ona tilimiz. T., 1998. 2. Qudratov T. Nutq madaniyati asoslari. T., 1993. 3. Qilichev E, Qilichev B.E. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Buxoro, 2002. 4. Mahmudov N. “Ma`rifat manzillari”. T., 1999. 5. Husayn Voiz Koshifiy. Futuvvatnomai Sultoniy yoxud javonmardlik tariqati. T., 1994. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`qituvchi nutq odobi

Qo`shib yozish

Yozuv qurollari va ulardan foydalanish

Madaniy nutq mezonlari

O’qish darslariga qo’yiladigan zamоnоviy talablar