Muallifi noma‘lum asar, Mahmud Zamahshariy, Abu Hayyon va ularning asarlari haqida - Tilshunoslik - Referatlar

Muallifi noma‘lum asar, Mahmud Zamahshariy, Abu Hayyon va ularning asarlari haqida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42 KB

Ko'chirib olish

Muallifi noma‘lum asar, Mahmud Zamahshariy, Abu Hayyon va ularning asarlari haqida Reja: 1. Muallifi noma‘lum asar xususida. 2. M.Zamahshariyning «Muqaddimatul-adab», «Nozik iboralar» asarlari haqida. 3. Abu Hayyon o’z davrining Etuk olimi.

Tayanch tushunchalar: Qoraxoniylar, sug’diy, skif, Parikan, Baqtriya, kushonlar, arab tili, muallifi noma‘lum asar, “Muqaddimatul − adab,” “Nozik iboralar”, sharqshunos va b. O’rta Osiyo xalqlari adabiy tillarining shakllanish tarixini yoritishda turkiy tillarga bag’ishlangan arab manbalari muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu mavzuni yoritishdan oldin shuni aytish kerakki, Yunon manbalarida O’rta Osiyoning eng qadimgi urug’lari Skiflardir. Shu bilan birgalikda ayni shu paytlarda massagetlar ham yashagan. O bir qancha viloyatlarga, hududlarga bo’lingan: Hozirgi Zarafshon vodiysi, ya‘ni Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo vohasi-SUG’DIYa; Farg’ona vodiysi- PARIKAN; Amudaryoning o’ng tomoni- BAQTRIYa va b. Bu qabilalarning, ya‘ni sak va massagetlarning o’z yozuvi mavjud bo’lgan. Milodgacha 111 asrlarda bu urug’larga yuE-chji va xun urug’lari kelib qo’shildi. Bu urug’lar qo’shilib, Kushonlar (1-1U asrlar) davlati nomi bilan tarixda ma‘lum. Keyin Kushonlar davlati eftalitlar davlati bilan almashdi. U1 asr o’rtalaridan boshlab esa turk hoqonligi tuzilib, X asr oxirigacha Ettisuv va Qashqarda Qoraxoniylar davlati paydo bo’ldi. Qipchoqlarning eradan avvalgi 111 asrning oxirlaridan U1 asr o’rtalariga qadar Shimoliy G’arbiy Oltoyda yashovchi xalqlar, elatlar bo’lganligi ma‘lum. Ko’rinadiki, turkiy xalqlar shakllanishining o’z yo’li bor. U1-X1 va undan keyingi asrlarda arablar mamlakatlarida turkiylarning mavqei oshuvi natijasida ularning tiliga, tarixiga qiziqish kuchaydi. Shu tufayli ham turkiy tillarga bag’ishlangan asarlar yozildi. Mo’g’ul istilosidan keyin turkiy xalqlarning butun-butun guruhlari arab mamlakatlariga, xususan, Misrga ko’chdi va bu Erda oldindan yashab kelayotgan xalqlar: arablar, forslar, turkiylar bilan birga hayot kechira boshladi. Arab mamlakatlarida turkiy xalqlar mavqeining oshuvi ular tiliga yanada qiziqishni kuchaytiradi. Misrda turkiy tillarni o’rganish, ularni arab tiliga solishtirish va bir- biriga qiyoslash bo’yicha filologik traktatlar, qo’llanmalar soni ko’payadi. Ana

shunday asarlardan biri «Kitobi-majmu-u-tarjimon turki va ajami va mug’oli» asaridir. Bu asarning muallifi va yozilgan vaqti aniqlangan emas. N.A.Baskakovning taxminicha, bu asar X111 asrning o’rtalarida yaratilgan. Asarda arab tilidan tashqari turkiy, fors va mo’g’ul tillari materiallari berilgan. Asosiy qism arabcha-turkiycha lug’atdan iborat. Asarning fors va mo’g’ul tillariga bag’ishlangan qismlarida mo’g’ulcha-forscha va arabcha- mo’g’ulcha lug’atlar berilgan. Bu asarning kirish qismida turkiy tillar lug’ati va grammatikasi bo’yicha anchagina qo’llanmalar mavjudligi haqida ma‘lumot keltiriladi.Bu ma‘lumot o’sha davrda turkiy tillarni o’rganish va tavsiflash bo’yicha ma‘lum traditsiya yaratilganligidan dalolat beradi. Asar muallifi turkiy tillarning (shevalarning) ko’pligi va xilma-xilligini aytib, bulardan ikkitasini alohida ajratib ko’rsatadi: sof turkiy til (xolis turkiy til) va turkman tili (turkmaniy til). Asarda keltirilgan material asosan sof turkiy tilga tegishli bo’lib,bu til, N. A. Baskakovning ko’rsatishicha, qipchoq tili (dashti qipchoq vakillarining tili) hisoblanadi. Asarda izohlangan turkiycha so’zlarning soni 1500ga yaqin. Shulardan 90 tasi turkmancha yoki turkman tili orqali o’zlashgan so’zlar sifatida sharhlanadi. Asarning turkiy tilga bag’ishlangan qismi to’rt bo’limdan iborat: 1. Otlar. 2. Fe‘llar. 3. Fe‘llarning tuslanishi. 4. Qo’shimchalar. Lug’atda otlar 26 mavzuviy-ma‘noviy guruhga ajratib berilgan. Shu mavzuviy-ma‘noviy guruhlardan namunalar: 1. Atoqli otlar va laqablar: Aysali, Arislan, Aqqush, Mo’g’ultay, Satilmish, Altun, Aqbala, Gulnar, Gulbahar kabi. 2. Qarindoshlik nomlari: ata, ana, cheche, ekaji, epchi, kuyagu, kokurdash kabi. 3. Gavda a‘zolarining nomlari: bash, baltir, bag’irsaq, bukrak, kerpik, egin kabi. 4. Yovvoyi va uy hayvonlarining nomlari: qablan, sirtlan, qulan, qulun, tana, chibich, bog’ra kabi.

5. Qush nomlari: buldirchin, yabalaq, sag’izg’an, qaz, qarlag’ach, tavshanjil kabi. 6. Bog’dorchilik va polizchilik nomlari: alma, ayva, anjir, qabaq, qabun, tarbiz kabi. 7. Ro’zg’or buyumlari va ovqat nomlari: Qashuq, chavli, elak, ash, et, qavurma, churak kabilar. 2. M.Zamahshariyning «Muqaddimatul-adab», «Nozik iboralar» asarlari haqida. M.Zamahshariy 1074 yilda Xorazmning Zamahshar shahrida dunyoga keldi. U o’zbek olimi, arabshunos, shoir va yozuvchidir. Otasi Umar ibn Ahmad o’qimishli kishi bo’lib, dastlabki ta‘limni o’g’liga o’zi beradi. O’g’lining qobiliyatini ko’rgan ota uni Urganch madrasalaridan birida o’qitadi. Mahmud Urganchda hattotlik ham qiladi, kuchli tilshunos Abumuzar Isfaxoniydan dars oladi.Mahmudning o’tkir tirishqoqligi va zehnini ko’rgan Abumuzar uni o’z ishining davomchisi qilib qoldirish niyatiga tushadi. Undan ilmiy va moddiy yordamini sira ayamasdan tarbiyalaydi.Urganchda tahsil ko’rgach, ilmini oshirish uchun Buxoroga safar qiladi. Bu Erda u Shayxulislom Abumansur Nasr Horisiy, Abusa‘d Shaqqoniy va ibn Abulbatir singari olimlardan saboq oladi. Keyin Xuroson va Isfaxonga boradi, saljuqiylarning saroylarida xizmat qiladi. U shoh Muhammad ibn No’shtagin(1097-1127) davrida Xorazmga qaytadi. Zamahshariy qattiq kasal bo’ladi (1118-1119). Sog’aygach ilmiy maqsad bilan Bag’dodga jo’naydi. Bag’doddan Makkaga o’tadi. Bu Erda ikki yilcha turgach, o’z vataniga qaytadi. U Xorazmda bir qancha vaqt turib, ilmiy tadqiqot bilan shug’ullanadi. So’ngra Shomga, bu Erdan Damashqqa, keyin yana Makkaga boradi. Makkada o’zining «Al-kashshof» (Oshkor qiluvchi) asarini tugatadi. So’ngra yana yurtiga qaytib, umrining so’ngi yillarigacha turg’un hayot kechiradi. Zamahshariy yirik tilshunos sifatida arab tilshunosligining rivojiga katta hissa qo’shdi. U o’zining «Asos ul balog’a» («CHechanlik poydevori») deb atalgan lug’ati bilan arab lug’atchiligini bir necha pog’ona yuqori ko’tardi. U lug’atida so’zlarning birinchi harfini va undan keyingi harflarni nazarga olgan

holda alifbo tartibida berdi. Bu usul sal o’zgargan shaklda hozirgi zamon leksikografiyasida ham qo’llanmoqda. So’zlarni izohlashda ham Zamahshariyning yutug’i katta. U so’zlarning asl ma‘nolarini berib, shu ma‘noni tasdiqlovchi misollar keltiradi. Olim so’zning qaysi iborada qanday ma‘noda qo’llanishiga e‘tibor beradi, so’z ko’chma ma‘nolarining paydo bo’lish sabablarini ko’rsatib o’tadi. Zamahshariyning «Al-foiq fi g’arib il-hadis» («Hadisdagi notanish so’zlarni o’zlashtiruvchi») asari ham lug’at bo’lib, hadis va adabiy asarlarda uchraydigan, ma‘nosini anglash qiyin bo’lgan so’zlarga bag’ishlangan. Bunda ham so’zlar alifbo tartibida berilib, uning ma‘nosi izohlanadi va ma‘noni ochuvchi she‘riy yoki nasriy misollar keltiriladi. Zamahshariy «Al-jibol valamkina val-miyoh» yoki «Kitobu asmo il-adviya val-jibol» («Tog’, manzil va suvlar») yoki («Dori-darmon va tog’lar ismlari») nomli ajoyib toponimik asar ham yaratgan. Bu kitobda geografik atamalar alifbo tartibida berilib, avval shu atama qaysi Er, tog’ yoki suvning nomi ekanligi aytiladi. So’ngra shu nomning qo’yilishi bilan bog’liq rivoyat va she‘rlar keltiriladi. Zamahshariyning «Muqaddimat ul adab» («Adabiyot muqaddimasi») asari arab tili uchungina emas, balki boshqa tillar uchun ham muhimdir. Bu asar besh qismdan iborat bo’lib, birinchi qismi ism turkumiga kiruvchi so’zlar, ikkinchisida fe‘llar, uchinchisida ko’makchilar, to’rtinchisida ismlarning turlanishi, beshinchisida fe‘llarning tuslanishi berilgan. Arabcha so’zlarning ostida forscha, ba‘zida turkiy, xatto mo’g’ulcha tarjimalari ham berilgan. Bu asar xorazmiy tiliga ham tarjima qilingan O’z davrining Etuk tilshunoslaridan bo’lgan Zamahshariy arab tilshunosligi an‘analarini davom ettirdi, uning ilg’or printsip va usullaridan ustalik bilan foydalandi. Masalan, arab leksikografiyasining tematik printsipi (so’zlarni lug’atda tematik gruppalar bo’yicha joylashtirish) uning qator asarlarida qo’llangan. Bu jihatdan olimning «Al jibol valamkina val-miyoh» (tog’, manzil va suvlar) nomli toponimik asari xarakterlidir. Bu asarda arab tili leksikasiga oid geografik nomlar

mavzuviy guruhlarga ajratib izohlangan. Tematik gruppalar ichida so’zlar alfavit printsipi asosida joylashtirilgan. Tematik printsip Zamahshariyning «Muqaddimatul adab» asarida ham qo’llangan. Zamahshariyning bu asari sof lug’at emas. Unda arab tilining grammatik strukturasi ham o’z ifodasini topgan. Asar besh qismdan iborat: ismlar, fe‘llar, ko’makchilar (yordamchi so’zlar), ismlarning turlanishi, fe‘llarning tuslanishi. Zamahshariyning «Muqaddimatul adab» asari faqat arab tili va tilshunosligi tarixini o’rganish jihatidangina emas, balki turkiy xalqlar tarixi tillarini o’rganish jihatidan ham muhim ahamiyatga egadir. Asarning lug’at qismida ko’pgina arabcha so’zlarning forscha, mo’g’ulcha tarjimalari ham berib borilgan. Asarda ismlar (otlar) bir qancha tematik gruppalarga ajratilgan. Bular o’z navbatida yana kichik gruppalarga ajratilgan. Masalan, ismlarning hayvon nomlari qismi (bu qism mashhur polyak sharqshunosi A. Zayonchkovskiy tomonidan e‘lon qilingan) o’n bir kichik tematik gruppachalardan iborat. Bu tematik gruppachalar asarda fasllar deb berilgan. Lekin fasllarning konkret nomlari keltirilmagan. Ularni shartli ravishda quyidagicha nomlash mumkin: 1. tuya nomlari (71 nom) 2. tuya a‘zolarining nomlari (25 nom) 3. tuya jabdug’ining omlari (32 nom) 4. eshak va eshak jabdug’ining nomlari (42 nom) 5. qoramol va qoramol a‘zolarining nomlari (19 nom) 6. qo’y va echki nomlari (42 nom) 7. qo’y va boshqa hayvon nishon(belgi) larining nomlari (24 nom) 8. jun ismlari (11 nom) 9. yovvoyi hayvon nomlari (93 nom) 10. ilon-chayon nomlari (59 nom) 11. hasharot nomlari (52 nom)

Mashhur sharqshunos V.V.Bartoldning ko’rsatishicha, Zamahshariy lug’atining turkiycha qismida X11-X111 asrlar turkiy adabiy tilining leksikasi aks etgan. Zamahshariyning yana bir asari «Nozik iboralar» nomi bilan mashhurdir. Bu kitob 1995 yilda taniqli sharqshunos U. Uvatov tomonidan tarjima qilinib, «Kamalak» nashriyotida chop etildi. Ushbu kitob, avvalo, Zamahshariy ijodi haqida, ilmu urfon yo’lida bosib o’tgan mashaqqatlari haqida hikoya qiladi. Kitobda allomaning tashvishli dunyosi, afsonaga aylanib ketgan hayoti haqida qiziqarli ma‘lumotlar berilgan. Kitobda Zamahshariy ijodidagina emas, butun islom madaniyatida o’rin tutuvchi «Nozik iboralar» risolasi to’laligicha berilgan. Biz ushbu kitobdan ba‘zi iboralar bilan tanishamiz: 1. Agar biror qayg’u alam yuz bergan yoki ta‘ziyali joyni eshitsang, darhol u Erga bor, agar ziyofatga yoki mehmondorchilikka chaqirilsang, unda o’zing o’ylab ish ko’r. 2. Qancha odamlaru qavmlar borki, sizga go’yo ip kabi eshilib mulozamat qiladilar, lekin ular payt poylab, fasod chiqarishga intiladilar, g’aflatga tushib shundaylarga aldanmangiz. 3. Eru zaminning ko’rkamligi olimlar bilan bo’lsa, osmonu falakning ziynati yulduzlar bilandir. 3. Abu Hayyon-o’z davrining Etuk olimi. Tarixiy manbalarning ko’rsatishicha, Asiruddin Abu Hayyon al-Andalusiy o’z davrining Etuk olimlaridandir. U 1256 yilda Ispaniyada tug’iladi. Abu Hayyon arab mamlakatlarida ko’p bo’ladi. Misrda yashaydi. 1345 yilda Qohirada vafot etadi. Abu Hayyon tilshunoslik bo’yicha ko’p asarlar yozgan. Uning uch asari (ba‘zi manbalarga ko’ra to’rt asari) turkiy tillarga bag’ishlangan. Bulardan «Kitob-al idrok li-lison al-atrok» asari ma‘lum. Bu asar X1U asr boshlarida Misrda yozilgan. Abu Hayyonning turkiy tillarga bag’ishlangan boshqa asari hali topilmagan.

N. A. Baskakovning ko’rsatishicha, berilgan bu asar qipchoq tilini o’rganuvchilar uchun mo’ljallab yozilgan amaliy qo’llanmadir. Asarda turkiy tillar leksikasi va grammatikasiga oid qiyosiy ma‘lumotlar ham bor. Asar ikki qismdan iborat: lug’at va grammatika. Lug’atda so’zlar alfavit printsipi asosida joylashtirilgan. So’zning lug’atdagi o’rni so’z boshidagi ikki harf (tovush) asosida belgilangan. Izohlangan so’zlarning ko’pchiligi qipchoq tiliga oid. Lekin lug’atda turkman tiliga oid deb ko’rsatilgan so’zlar ham anchagina. Mana shu faktga tayanib ba‘zi tadqiqodchilar Abu Hayyonning bu asari qipchoq-turkman tiliga oid asar degan fikrni bildiradilar. Abu Hayyonning bu asarida qipchoq va turkman tillarining fonetik xususiyatlari ham taqqoslangan. Qipchoq tiliga oid fonetik xususiyatlar quyidagicha ko’rsatilgan: So’z boshida y tovushi kelishi: yip (ip), yilan (ilon). G va y tovushlariningo’rin almashib kelishi: egin-eyin (elka). g’ va y tovushlarining o’rin almashib kelishi: bug’doy-buyday. g’ va v tovushlarining o’rin almashib kelishi: o’g’ul-o’vul. x va q tovushlarining o’rin almashib kelishi: xo’ja-qo’ja. Turkman tiliga oid fonetik xususiyatlar sifatida quyidagilar ko’rsatiladi: T va d tovushlarining o’rin almashib kelishi: tamir-damir, tilku-dilku (ulki) M va b tovushlarining o’rin almashib kelishi: man-ban.

Asosiy adabiyotlar: 1. Qo’chqortoev I. Isabekov B. «Turkiy filologiyaga kirish». Toshkent, 1984. 2. O’zbek-sovet entsiklopediyasi. 4-tom, T.1973 y. 426-427- Qo’shimcha adabiyotlar: 1. M.Zamahshariy «Nozik iboralar». Sharhlar muallifi va tarjimon U. Uvatov. T.1992 y. 2. Qo’chqortoev I. «Turkiy filologiyaga kirish» bo’yicha dastur. T. 1984.

O'xshashlar

Turkiy tillarning o'rganish tarixi

Qoraxoniylar davrida tilshunoslik

Abu hayyon o`z davrining yetuk olimi

Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan asarlar haqida

Turkiy tillarning oltoy tillari orasida tutgan o‘rni