Turkiy tillarning o'rganish tarixi - Tilshunoslik - Referatlar

Turkiy tillarning o'rganish tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.5 KB

Ko'chirib olish

Turkiy tillarning o'rganish tarixi Reja: 1. Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘otit turk”asari. 2. Mahmud Zamaxshariy va uning filologik asarlari. 3. XIII-XVII asarlarda yaratilgan filologik asarlar. Ularning turkologiya tarixidagi o‘rni.

Tayanch so’z va iboralar : Abu Hayyon, Jamoliddin ibn Muxanna, Jamoliddin At-Turkiy, «At-tuhfa», Mahmud Koshgariy, «Devonu lugotit turk», Mahmud Zamaxshariy, Jorulloh, «Muqaddimat ul-adab», arab titshunosligi, tematik lugat, qomusiy lugat. XII-XIV asrlar davomida arab tilida turkiy tillarning leksik, fonetik va grammatik xususiyatlariga bag’ishlangan bir qancha asarlar vujudga keldi. Ularning ko’pchiligi til to’rganish maqsadida, ba'zilari esa qiyosiy xarakterda yozilgan. M: Abu Hayyon asarlari bunga misol bo'la oladi. Ispaniyaning Andaluziya viloyatidagi Grenada shahrida tugilib, Misrda yashagan, aslida Afrikaning berber qabilasiga mansub bo’lgan Asiruddin Abu Hayyon al-Andalusiy (1256-1345) 60 ga yaqin asar yozgan bo’lib, 15 tasi bizgacha etib kelgan. U turkiy xalqlarning tarixi va tiliga bagishlangan 4 asar yozgan. Bular: 1) «Turk tilidan ish kitobi», 2) «Turk sintaksisi sohasidan yorqin kitob», 3) «Turk tili tarixi», 4) «Kitob al-idrok li-lison at-atrok» («Turk tilini tushunish kitobi»). Bulardan bizga «Kitob al-idrok» nomli asari ma'lum. Abu Hayyonning turkiy tiliga bo`lgan qiziqishi Misrda yashab turgan davrdayoq paydo bdlgan edi. Bu qiziqish natijasida u arablarning turkiy tilini yaxshi tushunishlarini osonlashtirish maqsadida turkiy til va uning dialektlariga hamda turkiy til bilan arab tilining o'zaro qiyosiga bagishlangan «Kitob al-idrok...» lug'atidir. Asar 1312 yilda Qohirada yozilgan bo'lib, qo'l yozma nusxasi 132 betdan iborat. Bu asarning 2 qo'lyozmasi mavjud. Ular Istanbulda saqlanadi. Mazkur qtflyozmalar asosida 1891 yilda Mustafo Bey, 1931 yilda Ahmad Ja'far o'g'li asarni nashr ettiradi. Keyingi davrlarda A.Zayonchkovskiy, K.Brokkelman, L.Bouvat, E.Fozilov, A.Kurishjonov, N.Rasulova singari olimlar bu asar yuzasidan maxsus tadqiqot ishlari olib bordilar. N.A.Baskakovning ta'kidlashicha, asar qipchoq tilini o'rganuvchilar uchun mo'ljallab yozilgan amaliy qtfllanmadir. Asarda turkiy tillar leksikasi va grammatikasiga doir qiyosiy ma'lumotlar ham bor. Asar 2 qismdan iborat. 1) lug'at; 2)grammatika.

Lug'atda so’zlar alfavit printsipi asosida joylashtirilgan. So'zning lugatdagi o'rni so'z boshidagi 2 harf (tovush) asosida belgilangan. Muqaddima qismida ma'lum bo’lishicha, Abu Hayyon tilning struktura elementlarini o'sha davrdayoq lugat tarkibi, morfoloeiya va sintaksisdan iborat deb hisoblaydi. Chunki u til o'rganish uchun uch narsani: 1) ayrim olingan so’zlarning ma'nolarini; 2) so'zlarning turlanish va tuslanish qoidalarini, 3) so'z birikmalarini bilishni tavsiya qiladi. Yuqorida ta'kidlab o'tdikki, asarning lug'at qismida turkiy so'zlar arab alfaviti tartibida berilgan. Unda 2760 so'z mavjud, Tadqiqotchilarni ko'rsatishicha, asarning lug'at qismida 5 ta arabcha so`z va 13 ta forscha so'z uchraydi. Izohlangan so'zlarning ko’pchiligi qipchoq tiliga doir, biroq lug'atda turkman tiliga oid so'zlar ham mavjud. Shuning uchun bo'lsa kerak, ba'zi tadqiqotchilar Abu Hayyonning bu asari qipchoq-turkman tiliga bagishlangan asar degan fikrlarni ham bildirishgan. 1) k, g tovushining y tovushiga o'tishi holati: dagma-tayma, atni mindum ayarlab; 2) g tovushining undoshlar oldidan tushishi: igna-ina. 3) g va y tovushlarining o'rin almashinib kelishi; bugdoy-buyday; 4) g` va v tovushlarining o'rin almashinib kelishi; o'g`ul-o'vul, ag'uz-avuz; 5) so'z boshida y undoshining orttirilishi; ilon-yilon, yip-ip; 6)x tovushining q ga o'tishi; xo`ja-qo`ja; Turkman tiliga oid fonetik xususiyatlar sifatida quyidagilar ko'rsatiladi. 1) m tovushining b tovushiga otishi: man-ban; 2) t tovushining d ga o'tishi: tilku-dilku (tulki) Morfologiya qismida so'zlar odatga kdra 3 turkumga ajratilgan: ot, fe'l, harf (yordamchi so'zlar va qo'shimchalar). Bu qismda turkiy tillarning so'z yasash, so'z o'zgartish va shakl yasash tizimi aks ettiriladi. Sifatlarning orttirma darajasi «yavlak» so'zi orqali hosil qilinadi: yavlak ko'rkludur-juda chiroylidir. «Yarim» ma'nosini bildiruvchi son manbada «yaru» so'zlari bilan ifodalanadi.

Umuman, Abu Hayyonning «Kitob al-idrok» asari turkiy tillar tarixini o'rganishda katta ahamiyatga ega. Jamoliddin ibn Muxanna XIII asrning oxiri XIV asrning boshida yashagan. Olimning ilmiy merosi P.M.Melioranskiy, S.Ye.Malov kabi turkolog olimlar tomonidan o'rganilgan. Ibn Muxanna turkiy tillarga bag'ishlah «Xiliat-ul-inson va xalibat-ul-lison» nomli asarini yozgan. Olimlar bu asarda keltirilgan materiallar o'g`uz tillariga, xususan eski ozarbayjon tiliga mansub deb ko'rsatishadi. Ibn Muxanna kitobda o`g`uz tillar xususiyatlarini boshqa turkiy tillarga qiyoslab izohladi, ularnl fonetik, leksik va grammatik farqlarini ko'rsatadi. Jamoliddin Muhammad Ahdulloh Turkiy o'z davrining yirik olimlaridan biri sanaladi. Uning qayerda yashagani va qanday asarlar yozgani haqida aniq ma'lumot yo'q. Ammo N.K.Baskakovning yozishicha, uning birgina «Kitobu bulg'ot al mushtoq fi-l-lug'ati at-turk va-l-qifchoq» («Turk va qipchoq tillariga mushtoqlarni qoniqtiruvchi kitob») lug'atigina bizgacha etib kelgan. Bu nodir asar birgina nusxaga ega bo`lib, hozirda Parij Milliy kutubxonasining Sharq qo'lyozmalar fondida saqlanadi. Asar 4 bobdan iborat bo'lib, ularning har qaysisi mavzuviy gurithlarga- fasllarga ajratilgan. Asarning birinchi bobi tangrining ismi va fazoda unga tobe bo'lgan mavjitdotlarga hamda diniy terminlarga bag'ishlangan. M: tangri, yalavach, farishta, quyosh, yog`mur, ko`kramak, ay tutulmak kabilar. Asarning ikkinchi bobi er, uning osti va uslidagi narsalar izohiga bag'ishlangan bo'lib, ularga oid so'zlar bir qancha guruhlarga bo’lingan: M: foydali qazilmalarga oid so'zlar: altun, kumush, baqo'r (mis), kamur, qurshun (qo’rg'oshin), tamur; - harbiy sohaga oid so'zlar: kozari (josus), chari (qo'shin), chalo'sh (olishuv, kurash), sano'sh (sanchilmoq), qonush (bosqinchilik); - o’simliklar nomlari: bugdoy, arpa, kunji, noxut, ekin; - hayvonlar nomi: davar (poda), dava(tuya), okuz, bug'a, qoyan, buzag'u, oglak (uloq, echkicha);

- oziq-ovqat nomlari: ai (go'sht), ash, bal (asal), chaqar (shakar), yag: - qarindoshlikka oid so'zlar: ana, ata,o`g'lan, o`g`ul, qiz; - hashorat nomlari: sinak (pashsha), chibin; - qush nomlari: sercha (chumchuq), chtipchak (chumchuq), kaklik, chil kabi so'zlar guruhiga bo'lgan. Asarning uchinchi bobida payt va o'rin ravishlari, kelishik, ko'rsatish va so'roq olmoshlari, ko’makchilar haqida, hafta kunlari va yil fasllari nomlari to'g'risida ma'lumot beriladi. Turkiy tillar lug'ati va grammatikasiga bagishlangan asarlar qatoriga muattif noaniq bo'lgan «Kitob at-tuhfatuz zakiyatu fi-l-lug'at~it-turkiya» («Turkiy til haqida noyob tuhfa») asar ham kiradi. Kitob kirish qismida muallif shunday yozadi: «Mendan (bu ishni) so’raganlarga ho’p deb va'da qildim. Tangridan muvaffaqiyat va yordam so'radim» («At-tuhfa» 8-bet) deyilishi ya'ni muallifdan mazkur asarni yozishni kimlardir so'raganiga ishora qilinishi uning etuk olim bo’lganidan dalolat beradi. Asar muallifi M.Koshgariy izidan borib, turkiy qabila tillarini, ularning o'zaro farqi va o'xshash jihatlarini aniqlashga harakat qilgan. «At-tuhfa» asarida qipchoq tili materiallari tahlil qilingan. «Men bu asarda,- deb yozadi muallif,-qipchoq tili (xususiyatlari)ga asoslandim. Chunki eng ko`p qo'llangan til qipchoq tilidir». Bu nodir yodgorlik 1922 yilida turk olimi Fuat Kupruluzoda tomonidan fan olamiga ma'lum qilindi. Shundan keyin polyak olimi A.Zayonchkovskiy, venger olimi 1942 yilda T.Xalal-Kun bu nodir yodgorlik faksimilesini nashr etdi. 1945 yilda Boaim Atalay «At-tuhfa»ning turk tiliga tarjimasini nashr etib, unga asarning to'liq lug'ati va fotokopiyasini ilova qildi. 1968 yilda S.Mutallibov mazkur asarni o'zbek tilida nashr ettirdi. 1978 yilda E.Fozilov va M.Ziyaevalar «At-tuhfa»ni kirish, leksik-grammatik ocherk, tarjima, so'zlik, grammatik ko'rsatkichlari bilan rus tilida nashr etdilar. Kirish qismida asarning o`rganilish tarixi haqida to'liq ma'lumot beriladi.

Asar 182 betdan iborat, arab tilida yozilgan. Asarda qipchoq till materiallari uch qismda izohlanadi: kirish, lugat, grammatika. «At-tuhfa»ning lug'at qismi 29 bobni tashkil etadi. Kirish qismida tafakkur va tilning inson jamiyatidagi rolini ko`rsatib, muallif «inson hayvondan faqat tushunish va so'z (so'zlash) bilan farq qiladi» deydi. Lugat qismida 3 mingta turkiy so'z berilgan bo'lib, ularning ma'nolari arab tiliga tarjima qilingan. Qipchoq till morfologiyasi va sintaksisi 64 bobdan iborat grammatika qismida tavsiflanadi. Undo muallif turkiy tildagi barcha grammatik kategoriya va shakllarni klassik arab tilshunosligi terminlari vositasida izohlaydi. Xullas, kitobning grammatika qismi qipchoq tili strukturasi to'grisida tugal tasavvur hosil qiladi. Mahmud Koshgariy va uning «Devonu lugotit turk» asari . Mahmud ibn ul Xusayn ibn Muhammad al-Koshg'ariy turkiy xalqlar orasida etishib chiqqan birinchi qomusiy turkolog olim, uning tugilgan va vafot etgan yili noma'lum, tarjimai holiga oid bevosita tarixiy manbalar yo'q. Hozirga qadar tadqiqotchilar uning hayoti xususida «Devonu lugotit-turk» asari asosida va qoraxoniylar davri tarixiga oid boshqa manbalarga tayanib quyidagi taxminlarni bayon qilgan. Mahmud Koshgariy 1029-1038 yillar orasida Qoshg'arda tug'ilgan. Mahmud Koshgariy Buxoro, Nishopur, Samarqand, Marv, Bog'dod kabi shaharlarda tahsil ko’radi, arab tilini, arab filologiyasi sirlarini puxta o'rganadi. Lekin u umrini turkiy xalqlar va ularning tilini tadqiq etishga bag’ishlaydi. Mahmud Koshgariy ko’p yillar davomida to'plagan bu materiallar asosida «Devonu lugotit-turk» («Turkiy so’zlar devoni») nomli uch jildlik asar yozadi. Bundan tashqari, uning yana bir asar yozgani ma'lum. Mahmud Koshg'ariyning «Kitobi javohir an-nahv Ji-t-lug'at at-turk» («Turkiy tillarning nahv (sintaksis) javohirlari») nomli ikkinchi asarida turkiy tillar sintaksisi ustida bahs yuritiladi. Biroq bu asar bizgacha etib kelmagan. M.Koshg'ariyning «Devonu lugotit turk» asari ikki qismdan iborat: 1) k i r i sh; 2) l u g' a t.

Kirish qismida turkiy tillarning mavqei, lug'atning oldiga qoyitgan vazifalar, asarning mundarijasi, turkiy tillarda so'z tuzilishi va yasalishi, turkiy qabilalar va ular tillarining o’ziga xos xususiyatlari, tilda va lahjalarda bo'lgan so'zlar haqida fikr yuritiladi. Asarning lug'at qismi sakkiz bo’limdan iborat: 1) hamzali so'zlar (boshida alif, vov, yoy harflari keladigan stfzlar) bo'limi; 2) solim (tarkibida alif, vov, yoy harflari kelmaydigan so'zlar) btflim; 3) muzoaf (tarkibida bir harfi ikki marta keladigan-takrorlangan so'zlar) bo'limi; 4) misol (boshila, o'rtasida yoki oxirida alif, vov, yoy harflaridan biri kelgan so'zlar) bo'limi; 5) uch harfli so'zlar bo'limi; 6) to'rt harfli so'zlar bo'lim; 7) g'unnalar (tarkibida btirun tovushlari keladigan so'zlar) bo'limi; 8) tarkibida ikki undosh qator kelgan so'zlar bo'limi. Lug'atning shu tartibda tuzilishi arab leksikograjlyasi an'analariga mos edi. Muallif lug'at tuzishda mashhur arab tilshunosi Halil ibn-Ahmadning «Kitob-ul- ayn» lug'atiga asoslanganini alohida ta'kidlaydi. Mahmud Koshg'ariy turkiy tillar qurilishini tasvirlashda qiyosiy metoddan foydalanib, tilshunoslikda qiyosiy-tarixiy metodning asoschilaridan biri bo’ldi. U turkiy tillarning leksikasini, morfologiyasini va fonetikasini bir-biriga qiyoslab, ular orasidagi o'xshash va farqli tomonlarni ko’rsatdi. Bu faktlarni izohlashda tarixiy aspektga yondoshadi. Lug'atda turkiy tillar leksikasiga mansub 7500 so'z izohlangan. O'sha davrdagi taomilga ko'ra, turkiy so'zlarga arabcha izoh beriladi. Shuning uchun ham M.Koshg'ariy «Tushunilishi oson bo'lsin uchun asarda arabcha istiloh (termin)lar qo'lladim», -deydi. Mahmud Koshg'ariy til faktlari asosida qabilalarning bir-biriga bo'lgan munosabatlarini ko'rsatadi va o'sha davrdagi iqtisodiy, ijtimoiy sharoitlar asosida qabilalarning bir-birlari bilan birika boshlashi natijasida yuzaga kelgan xalq

tilimng ilk davri materiallaridan numunalar keltiradi.U o’zbeklar, qozoqlar, qirg'izlar, turkmanlar, uyg'urlar, tatarlar va boshqa xalqlarning qadimgi qabilalanni hamda ularning qadimgi sodda tillaridagi so'zlarning qaysi xalq va qabila tiliga oid ekanligini izohladi. Shu nuqtai nazardan lug'atdagi so'zlarni bir necha guruhga ajratish mumkin. Hamma turkiy tillarda qo'llanadigan so'zlar: ish, esh, yol, bosh, boy kabilar. Bu so'zlar fonetik variantlari bilan farqlansa-da, bir xil shakl vama'noda ishlatiladi. Bir xil shakl va ma'noda bir necha turkiy tillarda qo'llaniladigan so'zlar: bol (suvor va qipchoq tilida asl ma'nosida), suzgaq (arg'u va qipchoq tilida cho’mich ma'nosida) kabilar. Muayyan xalq, qabila tiliga oid so'zlar: gejak-kokil (arg'u tilida), o'tunch- qarz (o'guz tilida), qaraqlamoq-tfg'irlamoq, taiamoq (yag'mo tilida), tunak- qamoqxona, zindon (barsag'on tilida), sugut-suzma (qarluq tilida) kabilar. Bu haqda Mahmud Koshg’ariy shunday yozadi: «Men turklar, turkmanlar o'g'uzlar, chigillar, yag'molar, qirgizlarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko'p yillar kezib chiqdim, lug'atlarini ttfpladim, turli xil so'z xususiyatlarini o'rganib, aniqlab chiqdim. Men bu ishlarni til bilmaganim uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik farqlarni ham aniqlash uchun qildirn. Vlarni har tomonlama puxta bir asosda tartibga soldim». Mahmud Koshg’ariy o'zlashma so'zlarga ikki xil munosabatda bo'ladi: 1) Kundalik turmushda qo'llanadigan turli xil narsalar borki, ular hayotga singib ketgan. Vlarni nomlovchi so'z tilda bo'lmasa, bunday so'zni qo'shni tildan olish mumkin. 2) Tilda mavjiid so'zlar o'rnida boshqa tit so'zini qffllash zararli deb hisoblaydi. B U fikrga asoslanganimizga bilge, bitig, uragut kabi turkiy so'zlar o'rnida arabcha olim, kitob, ayol kabi so'zlarni qabul qilmasligimiz kerak. Mahmud Koshg’ariy o'zlashtirma so'zlarni ham e'tibordan chetda qoldirmadi. Masaian, qarit (o'g'irlash, talash) so'zini u turkman tiliga arab tilidan o'zlashgan deb taxmin qiladi. Shu bilan birga, Mahmud Koshg’ariy turkiy tillardan boshqa tillarga o'zlashgan so'zlarga ham to'xtalib o'tadi. «Paxtali to'n» ma'nosidagi yolma so'zi haqida it shunday deb yozadi: «Forslar buni turkiy xalqlardan olib

yalma shaklida talaffuz qiladilar. Arablar forslardan olib yolmoq shaklida qo'llaydilar. Hech kirn bu so'zni turklar forslardan olgan deb da'vo qila olmaydi. Chunki men bu so'zni eng qirg'oq chegaralarda yashovchi oddiy turk xalqlaridan ham eshitganman. Bular boshqa xalqlardan ko'ra, bu xil yomgir elpig'ichiga muhtojroqdirlar. Chunki bularning yurtida qor, yomgir ko'pdir» (DLT. III , 41-42). Mahmud Koshg’ariy so'zlarni uch turkumga ajratadi: ismlar, fe'llar va harflar. Yordamchi so'zlar va qo`shimchalarni u harf termini bilan ataydi. Uning o'sha davr fonetikasiga bergan izohlari turkiy tillar fonetikasi uchun qimmatlidir. U «Devon»da fonetik qonunlarning tovush almashinuvi, tovush tushishi, tovush orttirilishi kabi ko'rinishlarini batafsil izohladi. Mahmud Qoshgariy o'z asarida asarida tovushlar garmoniyasi masalasiga alohida e'tibor berdi va shu nuqtai nazardan so'zlarni ikki guruhga ajratadi: qattiq so'zlar va yumshoq so'zlar. Qattiq so'zlar til orqa tovushlaridan tarkib topsa, yumshoq so'zlar til oldi tovushlardan tarkib topgan. So'zga qo'shiladigan qo'shimchalar shu so'z tarkibidagi tovushlarga moslashadi: qattiq so'zga qtfshimchaning qattiq varianti, yumshoq so'zga esa qo'shimaning yumshoq varianti qo'shiladi. Masaian, sifatdosh qo'shimchasining -gan varianti qattiq so'zlar, -gan varianti esa yumshoq so'zlarga qo'shiladi: bargan, kelgan kabi. Mahmud Koshg’ariy qattiq va yumshoq so'zlarni farqlashda ko'rsatkichlardan foydalanishga harakat qiladi. Masalan, tarkibida q yoki g tovushi kelgan so'zlarni u qattiq so'zlar guruhiga, tarkibida k yoki g tovushi kelgan so'zlarni esa yumshoq so'zlar guruhiga kiritadi. Mahmud Koshg’ariy turkiy xalqlar madaniyati va fani tarixida alohida o'rin tutadi. U turkiy filologiya fanini yaratgan olimlardan biri va birinchisidir. Mahmud Koshgariyning «Devonu lugotit'turk» asarii faqat tilshunoslik asari bo'lib qolmasdan, o'z davrini qomusidir. Chunki unda turli xalqlarning tarixi, jo'grofiyasi, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, urf-odatlari, tabiiy sharoiti, etnografiyasi, adabiyoti haqida qimmatli materiallar mavjud. M.Koshgariy tomonidan berilgan ma'lumotlar hozirgi tillarni ffrganishda va ularning qiyosiy-tarixiy grammatikasini yaratishda qimmatli manba bo'lib qoladi.

Mahmud Zamaxshariy va uning «Muqaddimat ul-adab» asari. Bizga ma'lumki, XV asrgacha arab tili din till, fan tiliga aylandi. Xalifalik hududida yashagan barcha din va fan ahli, qaysi xalqqa mansub bo'lishidan qat'iy nazar, o'z asarlarini arab tilida yozdilar. Shuning uchun ham dunyoga arab madaniyati, deb shuhrat qozongan madaniyatning shakllanisln va ravnaq lopishida arablardan tashqari, arab bo'lmagan xalq vakillarining ham xizmatlari beqiyos kattadir. Ana shunday olimlardan biri xorazmlik Abul-Qosim Mahmud ibn Umar ibn Muhammad az-Zamaxshariydir. U hijriy 467 sana rajah oyining 27-sida, chorshanba kttni (melodiy 1075 yilning 19 martida) Xorazmning katta qishloqlaridan biri bo'lgan Zamaxsharda tug'ilgan va shu boisdan ham az-Zamaxshariy taxallusini olgan. Az-Zamaxshariy haqidagi ma'lumotlar asosan o'rta asr arab manbalarida, qisman ma'lumotlar esa olimning o'z asarlarida keltirilgan. Az-Zamaxshariyning hayoti va faoliyatini yoritishda Ibn Xallikon («Vafoyot al-a'yon») t ibn al-Anbariy («Nuzhat ul-alibbo fi tabaqat il-udabo»), Yoqut al-Hamaviy («Mu'jam al-udabo»), ibn al-Qiftiy («Inbah ar-Ruvot») va boshqa arab mualliflarining asarlari asosiy manba rolini o'taydi. Az-Zamaxshariyning otasi unchalik badavlat emasdi, lekin o'z davrining savodti, ancha taqvodor, diyonatli kishisi bo'lgan. Zamaxshar qishlogidagi masjidlarning birida imomlik ham qilgan. U xulq-atvori yaxshi, muruvvatli kishi bo'lib, bu fazttat bilan el orasida obro'-e'tibor topgan. Az- Zamaxshariyning onasi ham juda taqvodor ayollardan bo'lgan. Olimning yoshlik yillari diniy, taqvodorlik muhitida shakllangan. Zamaxshariy dastlabki bilimni o'z otasidan oladi. Uning shaxsiy hayotiga doir ma'lumotlardan shu narsa ma'lumki, uning bir oyogi bo'lmay, yogoch oyoqda yurgan. Shuning uchun bo'lsa kerak, otasi uning bir kiyim tikuvchiga shogird qilib bermoqchi bo'ladi. Lekin Zamaxshariy ilmga havasmand bo’lgani uchun otasidan o'zini Xorazmga- madrasaga o'qishga yuborishni so'raydi. O'glidagi ilmga zo'r ishtiyoqni sezgan ota uning iltimosiga bajoni dil rozi bo'ladi. Madrasada Urn-fanning turli sohalari bilan qiziqib, o'qitiladigan ilmlarni to'liq egallaydi. Shuningdek, o'sha davrda Urn ahllari orasida muhim hisoblangan xattotlik san'ati siru asrorini ham mukammal o'zlashtiradi. U

12 yoshga to'lgach, o'z bilimini oshirish va har tomonlama zakovat egasi boiish maqsadida u Buxoroga keladi. Chunki Buxoro somoniylar davridan boshlab, Ilm- fan markaziga aylangan bo'lib, o'sha davrning ilg`or, fozil kishilari yigilgan edi. Zamaxshariy Buxorodagi o`qishini tamomlagach, bir necha yil Xorazmshohlar xizmatida bo'ladi. Biroq qobiliyati, ilmu fazilatlariga munosib e'tibor ko`rmagach, o'zga yurtlarga safar qiladi. Bu davrda Xorazmshohlar Saljuqiylar qo'l ostida edi, Xorazmda yaxshi obro'-e'tibor topmagan az-Zamaxshariy Saljuqiylar hukmdori Malikshoh huzuriga keladi. Malikshoh va uning vaziri Nizom ul-Mulk ilm-fan va madaniyat ravnaqi yo'lida katta ishlar qilgan edilar. Ular ilm-fan, ma'rifat homiysi sifatida olimlarga, shoiru adiblarga katta e'tibor beradi. Shunday qilib, az- Zamaxshariy ham Nizom ul-mulk xizmatiga kiradi va unga atab bir madhiya tarzida qasida yozadi. Biroq bu erda u o'zi orzu qilgan martabaga erisha olmaydi. Manbalarda bunga sabab qilib, Nizom~ul-mulk sunniy mazhabiga mansubligi, az- Zamahshariy esa mu'tazaliy oqimiga mansub bo'lgani uchun ham o'rtada kelishmovchiliklar bo'lgan deb ko'rsatadi. Shundan keyin Xurosonga yo'l oladi. U yerda mashhur kotib Xusayn al- Ardistoniy bilan tanishadi. Bir qancha vaqt shu yerda yasltaydi, biroq bu yerda ham lining ahvoli Xorazmdagidan yaxshi boimaydi. V erdan Saljuqiylar davlatining poytaxti Isfahonga keladi. 1118 (hijriy 512) yilda bo’lg’usi olim og’ir bir kasalga uchrab, ancha qiyinchiliklarni boshdan kechiradi. U darddan tuzalgach, mansab uchun hukmdorlar ostonasiga bosh urmaslikka ond ichadi va qolgan umrini faqat ilmga bag`ishlashga ahd qiladi. U Bog’dodga boradi, u erda, Bog’dod olimlaridan saboq oladi, munozaralar qiladi. Bir muddat Bog’dod shahrida turgandan so’ng yana safarni davom ettirib, Makkaga yo`l oladi. Makka shahrining amiri Hamza ibn Vaxxos uni iliq kutib oladi. Ibn Vaxxos bir qancha nazmiy va nasriy asarlar muallifi edi.U az-Zamaxshariy iste'dodiga yuksak baho berib, qadr-qimmatini munosib baholadi. Zamaxshariy Arabiston yarim orolining barcha mintaqalarini ziyorat qiladi.

U Makkada 2 yilcha yashaydi, o’z tuprogini qumsab, vataniga qaytadi. U qaytib kelganda Xorazmda Muhammad ibn Anushtagin hukmronlik qilardi. Anushtagin olimga marhamatlar ko’rsatdi. Uning vafotidan so`ng o`g`li Otsiz ham az-Zamaxshariy katta hurmat-e'tibor bilan qaradi. Buni olim «Muqaddimat ul- adab» asarida alohida ta'kidlaydi. Shunga qaramay yana u Makkaga boradi. Makkada amir bu safar ham iliq qarshi olib, unga katta izzat-ikromlar ko'rsatadi. Uni har doim qo`llab-quvvatlaydL Ibn Vaxxosning yordamidan ilhomlanib o`zi Qur'on tafsiriga bagishlangan mashhur asari «Al-Kashshof» asarini yozadi. Bu safar olim Makkada uch yil yashaydi va yana vatani Xorazmga qaytadi. Hijriy 538(1143 ) yil Jurjoniya (Urganch)da vafot etadi. Az-Zamaxshariy o’z davrining yirik tilshunosi, lug’atshunosi, shoiri, olimi sifatida mashhurdir. U diniy ilmlar majmuasi-hadis, to/sir, fiqh va qiroat ilmi boyicha ham katta shuhrat qozongan. Az-Zamaxshariy dastlabki ustozi al- Isfahoniy bo`lib, undan Zamaxshariy lug`at va nahv sohasida mukammal bil im oladi, umuman, Zamaxshariyning ilmiy, ijodiy faoliyatida bir millatni boshqa millatdan ustun qo`yish bo`lmasa ham, lekin u arab tiliga, arablarning ilm-fandagi yutuqlariga yuqori baho beradi. U grammatikaga bag`ishlangan «Al-Mufassal» asarini odamlarning istagini hisobga olib, «arab kalimalarini bilish uchun» yaratgani, «Muqaddimat ul-adab» asarini esa g`ayri arablar arab tilini o'rganish uchun yozganini ta'kidlaydi. O’z hayotida o’chmas iz qoldirgan Makkada az- Zamaxshariy 5 yilcha yashadi. Shu boisdan ham u o`z ismiga Jorulloh («Ollohning qo'shnisi”) degan sharafli laqab qo'shib aytilishiga muyassar bo’ladi. N.Ibrohimov olim haqida shunday yozadi; Xorazmdan yetishib chiqqan ulug’ alloma Mahmud az-Zamaxshariy arab tilining grammatikasi haqida ko’p qimmatli asarlar yaratgan. Arablar aytadilarki; «Agar shu ko'sa, cho’loq bo'lmaganida arablar o’z tillarini bilmas edilar». Bugungi kunda ham bu asarlar Arabistonda hozirda ham o’z dolzarbliligini, qimmatini yo’qotmagan. Arab tili grammatikasiga bag’ishlangan («Al-Mufassal…”) («Flektsiya san'ati haqida mufassal kitob») bu asar qv.qacha qilib «Al-Mufassal» deb atalib, az-Zamaxshariy Makkada yashagan duvrida—513-515 (1119 yil dekabrdan -1121

yil, mart) yillar ichida yozilgan. O'sha davrning o’zidayoq bu asar arablar orasida keng shuhrat qozonadi, arab tilini o`rganishda asosiy qo'llanmalardan biri sifatida taniladi. Hallo Suriya hukmdori Muzaj'fariddin Muso kimda-kim bu asarni yod olsa, unga 5 ming kumush tanga pul va sarupo sovg'a qilishni va'da qilgan. Bir qancha kishilar asarni yod olib qimmatli sovg`alarga ega boiganliklari haqida manbalarda ko’rsatilgan. Demak, anglash mumkinki, O’sha davrdayoq az- Zamaxshariyning bu asari arab tilining o'rganuvchilar uchun asosiy qo'llanma sanalgan.Az-Zamaxshariyning Xorazmshoh Alouddavla Abdulmuzaffar Otsizga bag`ishlab yozilgan «Muqaddimat ul-adab» («Adabiyotga kirish») asari alohida ahamiyatga ega. O’zFA Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyining noyob qo'lyozmalar fondida 4 tilda (arab-fors, eski o'zbek tili va mo’g’ulcha) yozilgan 202 inventarng raqamida «Muqaddimat ul-adab» qtflyozmasi saqlanadi. Asar besh qismdan iborat. 1) ismlar, 2) fe'llar, 3) boglovchilar, 4) ismlarning turlanishi, 5) fe'llarning tuslanishi. Asar ko'p tilli lugatdir. Unda arab leksikasi va grammatikasi materiallari forscha, ba 'zi nusxalarida xorazmcha, turkcha va mo'gulclui tarjimasi bilan berilgan. Mahmud Zamaxshariy o'z davrida so'zlarning ast ma'nosinigina berib qolmasadan, ularning ko'chma ma'nolarining ham mufassal keltiradi. Lug’at tuzilishi haqida tushuncha hosil qilish uchun quyidagi misollarni keliiramiz: Arabcha Forscha Turkiy Ma'nosi Ibil Shuturon Teveler Tuyalar Savr Gov Okuz Ho’kiz baqara Modagov Inek Sigir

Mazkur lugat kitob o'sha davrda arab tilining iste'molda bo'lgan barcha so'zlarni, iboralarni qamrab oladi. Bu so'zlarning ma'nolari, etimologiyasi yetarli darajada keng sharhlanadi. «Muqaddimat ul-adab» fors tilidan tashqari, chigatoy (o'zbek), mo'gul, turk tillariga o'sha davrning dzida tarjima qilingan. Shuni alohida ta'kidlash joizki, arab tilidan boshqa tilga tarjima qilingan 2 tilli lugat Zamaxshariyga qadar yaratilmagan. Zamaxshariy Sharq lugatchiligi tarixida birinchi marta alifbo tartibida izohli lug`atlar tuzish bilan qanotlanmay, yana birinchi bo`lib ikki tilda lugat yaratdi, «Muqaddimat ul-adab» asarining chigatoy va mo`g`ul tillaridagi tarjima matni 1938 yilda N.N.Poppe tomonidan alohida kitob holida nashr etilgan.

Adabiyotlar: 1. M.Qoshg'ariy "Devonu lug'otitturk". Tom. I, II, III, indeks lug'at Tb 1960-63-67. 2. Qo'chqortoev I.Isabekov B. ''Turkiy filologiyaga kirish". T, 1984. 3. Ne'matov H, Ahmatov N. "O'zbek tilining tarixiy leksikologiyasi". Buxoro. 1987 4. Tursunov U. va boshqalar. `'O'zbek adabiy tili tarixi" T. 1995. 5. Aliev A., Sodiqov Q. "O'zbek adabiy tili tarixidan". T. 1994. 6. Sodiqov Q. "Buyuk Qumaru". "O'zbekiston adabiyoti vasan'ati" gaz-si. 1991 10 may soni. 7. Ne'matov H. "O'zbek tilining tarixiy fbnetikasi". T. 1992. 8. A.Xojiyev O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati. T., 1974, 6-bet.

O'xshashlar

Turkiy tillarning tovush tizimi

Turkiy tillarning xorijiy mamlakatlarda o’rganilishi

Turkiy tillarning oltoy tillari orasida tutgan o‘rni

Tillarning tasniflari

Tillarning leksik sistemasi