logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. ME’MORCHILIK

ME’MORCHILIK

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB
Ko'chirib olish
ME’MORCHILIK Me’morchilik keng ma’noda inson mehnatining muayyan sohasi sifatida juda qadim zamonlarda paydo bo’lib, kishilarning eng zarur turmush ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan edi. U insonning turli-tuman amaliy – foydali, ijtimoiy-siyosiy, moddiy, diniy va boshqa ehtiyojllarni qondira oladi. Me’morchilik jamiyatning amaliy-foydali ehtiyojlarini qondirishni o’zining zarur vazifasi va maqsadi qilib olgan. Bundan 2000 yil avval qadimgi Rim me’mori Vitruviy ifodalab bergan « triada » yoki uchlik qoidasi shu kungacha o’z ahamiyatini saqlab qoldi. U me’morchilikda uchta asosiy element bo’lishi,ya’ni fodali, mustahkam va go’zal bo’lishi shart, degan edi.Bu uch yo’nalish musulmon Sharqi me’morchiligida ham ma’lum edi.Bu haqda Abu Ali ibn Sino shunday deydi: « O’ziga yashash joyi tan-laydigan kishi,tuproqning qanday ekanligini va yerning qanchalik baland past ekanligini, suvning tashqariga chiqishini va uning yuqori yoki past joylashganligini, shuningdek, qanday dengizlar, botqoqliklar, tog’lai va ruda konlari... qabriston vahokazo borligini bilish lozim ». Ibn Sinoning me’morchilikdagi bu « inson va muhit » nazariya-siga Mikelanjelo hamda Leonardo da Vinchilar ham keng to’xtalib o’tadi. Abu Ali ibn Sino o’zining “Tibbiy risolalar” asarida: “Qaysi shahar tog’ ustida joylashgan bo’lsa, u yer sovuq bo’ladi, agar tog’lar tagida joylashgan bo’lsa, uning issiqligi bor” deb hukm qil. Agar shahar tog’ning janubiga joylashgan bo’lsa, unda issiq shamol esib turishi hukm qilinadi. Agar tog’lar shu shaharning janubida bo’lsa, shim-oliy shamolning sovug’ unga ta’sir qiladi. Agar tog’lar g’arb tomonda bo’lsa, u shaharning havosi og’ir bo’ladi. Sharq tomonda bo’lsa, toza bo’ladi ” deb yozadi. Me’morchilik kishilik jamiyati taraqqiyotining ilk bosqichlaridayoq paydo bo’lgan. Ibtidoiy odam tabiat kuchlaridan o’zini muhofaza qilish uchun zarurat tufayli oddiy boshpana va chaylalar qurgan. Asta-sekin u qurilayotgan binoning ko’rkam bo’lishiga ham e’tibor berib, go’zallik qonunlari asosida ijod eta boshlagan. Me’morchilik (lat. architectura so’zidan olingan) - me’morlik san’ati inson ijodiy faoliyatining qurilish bilan bog’liq alohida turidir. Me’morchilik- me’morlik san’ati tarixi, qonuniyatlari, nazariyasi binolarining turi va uslubi,kompozitsiyasi kabi qator masalalarni o’rganuvchi san’at sohasidir. Me’morchilik jamiyatning ijtimoiy-maishiy va g’oyaviy – badiy ehtiyojlarga xizmat qiladi.Inson dahosi va mehnati bilan yaratilgan muhit - turli-tuman binolar, inshootlar, shahar va qishloqlar me’morchilik nomi bilan yuritiladi. Me’morchilik davr o’tishi bilan o’zgara borib, jamiyat taraqiyotidagi tuzumlarning tub mohiyatini o’zida ifoda etadi. Me’morchilik asari amaliy xizmati bilan bir qatorda ma’lum g’oyaviy-badiiy mazmunni ham ifoda etadi. Me’morchilik mahsuloti jamiyat moddiy madaniyatining tarkibiy qismini tashkil etadi va ayni vaqtda san’at asari sifatida ham namoyon bo’ladi. Me’morchilik quldorlik jamiyati davrida tez taraqqiy topdi. Jamiyatning sinfiy talabiga munosib uy-joy va jamoat binolari yaratildi. Me’morchilikning modiy- texnik va badiiy imkoniyatlari ham kengaydi. Qadimgi Sharqda (Misr, Mesopotamiya) piromida, zikkurat kabi ulkan diniy binolar majmuasi, shohona saroy va boshqa me’moriy inshootlar barpo qilindi. Me’morchilikning ba’zi amaliy va nazariy masalalari ishlab chiqildi. Qadimgi Yunonistonda binolarning maktab, stadion, teatr, ibodatxona, amfiteatr kabi turlari paydo bo`ldi. Ellinizm davriga kelib order tuzumi arxitektura tarixida keng va chuqur iz qoldirdi. Forum, Zafar darvozasi (Triumfal ark) kabi harbiy qudrat g’oyalarini namoyish etuvchi yangi inshootlar paydo bo’ladi. Binolar bezagiga e’tibor ortdi. O`rta asr arxitekturasida (asosan G`arbiy ovro`pa mamlakatlarida) ( X-XII asrlar) roman-me`morchilik uslubi , keyinroq ( XII-XIV asrlar) qotika-me`morchilik uslubi alohida o`rin tutadi. Gotika uslubiga xos bo`lgan cho`ziq ravoqlardan iborat konstruksiyali binolar ichida ulug`vor ibodatxonalar diqqatga sazovor. Me`morchilik va san`at taraqqiyoti tarixida yorqin sahifa ochgan Uyg`onish davri – Renessans ( XV asr oxiri, XVI asr boshlari) uslubi negizini qadimgi davr klassik me`morchilik tamoyillarini yangi davr talablari asosida tiklash va rivojlantirish tashkil etadi. Klassik qonunlarni uzviy rivojlantirish tamoyillari binolar kompozitsiyasida yaqqol ko`rinadi. XVI asr o’rtalarida binolar haddan tashqari bezakdor qilib quriladigan bo’ldi. Movarounnahrda XV-XVI asrda Samarqandda va Hirotda me’morchilikning nodir namunalari yaratildi. Hashamatli jamoat binolari qad ko’tardi. Shohizinda majmuasidagi maqbaralar, Shahrisabzdagi Ko’kgumbaz, Yassidagi Ahmad Yassaviy maqbaralari shular jumlasidandir. O’rta Osiyo me’morchiligi va amaliy san’atida asriy an’analar takominlashtirildi. Bu me’moriy obidalarni muhandis-u me’morlari go’zallikning obyektiv qonunlarini chuqur bilganlar va o’z ijodlarida davirning g’oyasi va ruhini bera olganlar. Ularning me’moriy uslubi, naqshi va o’ziga xos bo’yoqlar jilosi beqiyos va takrorlanmasdir. TASVIRIY SAN’AT Nafis sanat, rang-tasvir (Jivopis)- tasviriy sanat turi bo’lib, u bo’yoq yordamida yaratiladi. Badiiy asar sifatida insoniyat uchun ta’lim-tarbiya, estetik zavq berish vazifasini o’taydi, ayrim namunalari esa ma’rifiy ma’lumot qimatiga ham ega. Ijodning bu turi bilan shug’ullanuvchi san’atkor-rassom ranglar vositasida tabiatni, muhutni (uning ma’lum bir qismini, ma’lum bir daqiqadagi holati) gavdalantirish bilan birga ro’y berayotgan voqea, hodisa mohiyati, kishilarning ichki dunyosini va ma’lum bir g’oyani aks ettiradi. Vazifasi va obrizlari xarakteriga ko’ra rassomlik san’atining me’moriy inshootlari bezak bo’lib ham xizmat qiladigan monumental-dekorativ, devoriy rasimlar (panno), teatr va kinofilimlar uchun tayyorlanadigan dekoratsiya, panorama, kichik hajimli miniatura xillari ham bor. Bo’yoq xili va tas’vir hosil qilishdagi texnologik usullariga ko’ra moybo’yoq rassomligi, freska, keramika bo’yoqlari rassomligi ( chinni va sopolga gul, naqsh, tas’vir ishlanib so’ng qattiq qizdiriladi), silikat bo’yoqlar rassomligi va h.k. turlariga bo’linadi. Mozaika, vitraj ham rassomlik san’ati xili bo’lib, monumental-dekorotiv san’at vazifasini bajaradi. Rassomlik san’ati akvarel, guash, pastel, tush bilan ham ishlanadi. Rassomlik san`atida asosiy tasvir vositasi rang bo`lib, tasvir turli ranglar va bir rangning bir necha ko`rinish (och, to`q va h.k.)dan foydalanib hosil qilinadi. Rang va chiziqlar bilan hosil lavhasini aks ettiradi. Rassomlik san`ati asarlari mato, hayot lavhasini aks ettiradi. Rassomlik san`ati asarlari mato, karton, qog`oz, yog`och, tosh, oyna, metall, ganch (yoki alebastr) va boshqalarga chiziladi. Rassomlik san`ati so`nggi paleolit-tosh davrida vujudga keldi. Antik davrda esa rassomlik san`ati me`morlik va haykaltaroshlik bilan uzviy bog`liq ravishda rivojlanadi. O`rta asrlarda Ovro`pa va Kavkazda ibodatxonalarni, diniy qo`lyozma kitoblarni bezashga xizmat qildi. Bu davrda Yaqin Sharq, O`rta Osiyo, Hindiston, Xitoy va Yaponiyada miniatura san`ati rivojlandi. Tasviriy san’at rivojiga Uyg’onish davrida katta hissa qo’shildi. Bu davrning insonparvarlik g’oyalar ta’sirida realistik tasvir avj oldi. Velaskes, Murilbo, Pero della Francheska, Bottichelli, Leonardo daVinchi, Mikelanjelo, Rafael, Titsian kabi buyuk rassomlar estetik jihatdan bebaho asarlari bilan tasviriy san’at tarixida unutilmas obrazlar yaratdilar. Movarounnahrda musavvir Kamoliddin Behzod boshchiligida san’at rivojlanadi, estalik jihatdan yuksak pog’onaga ko’tariladi. Hunoyun asos solgan va Akbar davrida nihoyatda taraqqiy etgan musavvirlik va hattotlik maktabi haqida Qozi Ahmad Qumiyning “Guliston hunar”, Mir Alouddavla Qazviniyning “Nafois ul- musavvir” asarlarida ajoyib ma’lumotlar bor. “Gulistoni hunar”da aytilishicha, Kamoliddin Behzodning shogirdi Do’st Devona mahoratda tengsiz bo’lgan musavvir sifatida Hindistonda nihoyatda shuhrat topgan ekan. Uning mashhur musavvir Mahmud Muzahhib bilan yaratgan suratlar, ziynatlangan nodir qo’lyozma kitoblari hozirda ham jahon kutubxonalari va muzeylarini bezab turibdi. Ular “Nodir ul Mulki Humoyun” unvoniga sazovor bo’lgan Mir Said Ali rahbarligida “Qissai Amir Hamza” nomli asar uchun katta hajmli (52x68 sm) matoga rasm ishlash bilan mashg’ul bo’lganlar 1570-yilgacha “Qissai Amir Hamza”ning har biri yuz rasimdan iborat bo’lgan to’rt jildi Mir Said Ali rahbarligida ishlangan bo’lsa, keyinchalik “Shirin qalam” unvoniga sazovor bo’lgan Abdusamad Sheroziy rahbarligida “Qissai Amir Hamza” rasmlari davom ettirilgan va ularning soni 2800 taga yetkazilgan ekan. “Bunday ajoyib rasmlarni tabiat-u osmon yaratilib, u yulduzlarga to’lgandan buyon hechkim ko’rgan emas”,-deb yozadi Qazviniy. Akbar kitobat, xattotlik san’atga mehr qo’ygan, uning kutubxonasida yigirma to’rt ming kitob bo’lib, bu nodir qo’lyozmalar musavvirlik san’ati bilan ziynatlangan. Jahongir Mirzo, Shoh Jahon, Avrangzeb davrlarida ham Hindistonda musavvirlik nihoyatda taraqqiy etgan. XVI asrda yaratilgan Do’st Muhammadning “Holati hunarvon” (“San’atkorlar ahvoli”) va Qozi Ahmad Qumiyning “Gulistoni hunar” (“San’at gulistoni”) nomi hattotlik va kitobat san’atiga bag’ishlangan risolalarida Alisher Navoi davrining mashhur xattotlari, naqqosh musavvirlari va muzahhiblariga alohida e’tibor beradilar. Ayniqsa, ulug’ allomalar Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Sa’diy, Dehlaviy, Attor, Jomiy, Navoiy, Bobur asarlarini katta mahorat bilan bzatgan “asr nodirlari” ijodi to’g’risida hurmat bilan yozadilar. Mashhur xattot Do’st Muhammadning “Xattotlar va musavvirlar haqida risola”si san’at olamida mashhur xattotlar va musavirlar hayoti hamda ijodi to’g’risidagi bebaho manbalardan biridir. Mazkur risolada islom dini nima sababdan soyasi bor narsalarni tasvirlashni taqiqlagani, bu taqiqning nisbiy darajalari ham ko’rsatib o’tilgan. Demak islomda tasviriy san’at turlari va ko’rinishlariga ko’proq soyasiz narsalarni chizishga, ayrim hollardagina jonzotlarni, jumladan, odam siymosini tasvirlashga e’tibor berilgan. Alishe Navoiy siymosini kichik zamindoshi-buyuk musavvir Kamoliddin Behzod chizib qoldirgani hozir ko’pchilikka ma’lum. HAYKALTAROSHLIK Haykaltaroshlik-tasviriy san’tning turi bo’lib, tasvirlanadi-gan narsani hajmli, uch o’lchovli uzunlik, kenglik, balandlikka ega qilib aks ettirish tamoyiliga asoslangan san’at turi. Asosan inson, qisman hayvon va qushlar, tabiat (manzara), narsalar (natyurmort) ifodalanadi. Haykaltaroshlik asarlari, asosan ikki turga: hamma tomonidan ko’rish imkoni bo’lgan, mukammal shakilli haykalga va bir tomondangina ko’riladigan relyefga bo’linadi. Haykalda kishining boshi, beligacha (byust), tizzasigacha, butun gavdasi (bularda muayyan shaxs aks ettirilgan bo’lsa-guruh portret) ishlanishi mumkin. Relyefning hajmi va shakli uning o’rnatiladigan joyiga, qanday maqsadda xizmat qilishiga qarab tanlanadi, undan ko’pincha me’morchilik (friz, fronton, plafon va boshqalar) da foydalaniladi. Relyefning past (barelyef), baland tasvir (Gorelyef), fonda o’yib ishlaniladigan xillari bor. Mazmun va vazifasiga ko’ra haykaltaroshlik monumental haykaltaroshlik (yirik haykal, yodgorlik, memorial inshootlar-jamoat joylariga o’rnatiladi, yirik hajimda ishlanadi, muhim g’oyalar tartg’ibotiga xizmat qiladi) va monumental bezak haykaltaroshlikka (binolar, turli inshoatlar, bog’, park, maydon, yo’l va boshqa joylarda muhitga moslab, bezak tarzida o’rnatiladi, hajmi har xil; badiiy favoralar ham unga kiradi) bo’linadi. Dastgohli haykaltaroshlik (muzey, ko’rgazma zallariga, binolarning interyerlariga qo’yiladi, hajmi asliga yaqin yoki sal yirik; yaqindan ko’rinadi) va juda kichik haykaltaroshlik asarlari (sopol va chinni haykalchalar, shuningdek, plaketga (relyef, tasvirli plastinka) o’yib ishlangan shakillar, uy-ro’zg’or buyumlar, jihozlar, qurol va idishlardagi shakil-tasvirlar, zargarlikda relyef hosil qilib tayyorlangan bezaklar va shu kabilar)ga bo’linadi. Monumental, monumental bezak, qisman dastgohli haykaltaroshlik asarlari ko’pincha uy ichini bezaydi, jihoz, qurol, idish va boshqa buyumlarni badiiy buyumga aylantiradi. Haykaltaroshlikning bu turi juda qadim zamondan rivoj topgan. Metall (bronza, mis, qalay, cho’yan, po’lat, alyumin), gips, beton, shisha, plastmassa kabi materiallardan asar quyib, qotiriladi (boshqa materialdan tayyorlangan modeldan shakil-qolip tayorlab quyiladi). Tayyorlangan metallga zarb berib, ishlov berib, bog’lab ham haykaltaroshlik asari ishlaniladi. Tosh (marmar, granit, ohaktosh, qumtosh, bazalt, diorit va boshqalar), sutak, yog’ochni kesib, yo’nib, o’yib tasvir ishlaniladi. Tosh shakil tayyor bo’lganda sayqal beriladi. Yog’och, odatda nim rangga bo’yaladi. Haykaltaroshlik tarixi qadimiy paleolit va neolit davrlardayoq sopol, suyak, shox, toshning yumshoq xillaridan hayvon, qush, kishilarning tasvirlari tayyorlangani ma’lum. Qadimgi Misrda toshdan ulkan sfinkslar ishlandi, fir’avinlarning katta haykal va relyeflari yaratildi. Ularda fir’avinning qudrati ifodalanadi, ko’pincha ilohiylashtirib aks ettiriladi. O’tmishda ham, bugungi kunda ham haykaltaroshlik insonparvarlik g’oyalariga xizmat qilmoqda.

O'xshashlar

Men – kelajagi buyuk davlat fuqarosiman
O’zbeklar shajarasi va avdod-ajdodlar muammosi
O‘zbek tilinig o‘zlashma so‘zlar lug‘ati haqida
Yangi alifboda hujjatlar tayyorlash e’lon reklama majlis bayoni
Davlat tilida ish qog‘ozlari yuritish tarjimayi hol tavsifnoma tavsiyanoma