O’zbeklar shajarasi va avdod-ajdodlar muammosi - Tilshunoslik - Referatlar

O’zbeklar shajarasi va avdod-ajdodlar muammosi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB

Ko'chirib olish

O’zbeklar shajarasi va avdod-ajdodlar muammosi Reja: 1. O’zbeklar shajarasi. 2. Avlod - ajdodldar muammosi.

Jahonda o’zini sof, aralashmagan deb, da’vo qiladigan biror elat yoki xalq yo’q. Chunki har bir etnos uzoq tarixiy davr davomida turli elatlar bilan aloqada, ba’zan bir joydan ikkinchi joyga ko’chib, boshqa etnoslar bilan aralashib ularni o’ziga singdirib yoki tarkibiy qism qilib olish natijasida shakllanib kelgan. Tarixdan ma’lumki, asrlar davomida davlatlar tashkil topishi bilan katta-kichik urushlar bo’lib qudratli hukmronlar ojizlarini bosib olib o’ziga bo’ysundirganlar, elatlarning esa asta - sekin ob’ektiv va sub’ektiyev omillar orqali bir - biriga singib ketishiga sabab bo’lgan. Bunday holatni juda ham boy, xilma-xil fojiali va ijobiy voqealarni ko’rgan, turli istilochilar tomonidan bosib olinib g’ayri elat va davlatlarning ta’siriga o’tgan, ammo o’zining ko’p asrshk tarixi davomida milliy xususiyatlarini saqlab kelgan o’zbeklar ham boshdan kechirgan. Afsuski, tarixiy ma’lumotlardan bexabar yoki tor doiradagi manbalarga tayangan ayrim mualliflar o’zbek, tojik va boshqa O’rta Osiyo xalqlarini faqat o’z qobig’ida paydo bo’lgan degan g’ayriilmiy fikrlarni targ’ib qilib, millatchilik tuyg’ulariga ta’sir qilmoqdalar. Mintaqada mustahkam davlatlar yuzaga kelgan murakkab bir sharoitda mazkur soxta fikrlar halol, kalbi pok xalq ommasini, chalgitib, fojiali voqealarning tugilishiga sabab bo’layotganligini tarix tajribasi ko’rsatadi. Bunday holatdan g’arazgo’y kishshar o’zlarining yovuz niyatlariga erishish uchun foydalanib, ular yana ham og’irroq va fojiali holatga olib kelishi mumkin. Tarix, tilshunoslik, etnografiya fanlarining jahon miqyosida qo’lga kiritgan ilmiy jihatdan muhim fikr — mulohazalarili mensimay, tor millatchilik doirasidan chiqa olmay mulohaza qilish nafaqat fanda, siyosatda ham eng katta zararli xotiralarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun hesh, uzbek, tojik, turkman, qirg’iz va boshqa O’rta Osiyo elat va xalqlarining etnogenezi, ya’ni kelib chiqishi muammolarini faqat jahon xalqi yutuqlariga tayangan holda (ularni yevropalik yoki osiyolik demasdan) to’g’ri, ob’ektiv hal qilish zarur. Jahon turkalogiyasining ko’p yillik ilmiy izlashailari, sharqshunoslik, arxeologik va tarixiy-etnografik tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, O’rta Osiyo xalqlari, boshqa ko’p etnoslar singari ancha chigal va murakkab etnik jarayonni boshdan kechirganlar. O’zbek xalqining kelib chiqishi nihoyatda murakkab va juda uzoq tarixga ega. Bu jarayon eng qadimiy va ilk o’rta asr davrida turli elat va xalqlarning butun Markaziy va O’rta Osiyo, Kazog’istonning keng hududida ko’chishi va aralashishi natijasida muayyan davlat birikmalari doirasida ro’y bergan. Mintaqada bir necha ming yillar davomida chegaralari o’zgarib turgan muayyan tarixiy-madaniy birikmalar yuzaga kelgan. Tadqiqotchilarning ta’siriga binoan bu birikmalar quyidagicha: 1) yarim o’troq ovchi - baliqchi elatlar; 2) daryo oqimida va yeodiylarda yarim o’troq chorva - dehqonchilik bilan shugillanuvchi aholi;

3) sug’orma va bahori yerlardagi omoch dehqonchiligi bilan chorvachilik xo’jaliklari; 4) quruq iqlimli dasht va yarim dashtlarda qisman dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi xo’jalik madaniyati vakillari. Keyingi bir necha o’n yilllarda o’tkazilgan tadqiqotlarga qaraganda, O’rta Osiyo, jumladan hozirgi O’zbekiston hududida yashagan ibtidoiy aholining antrapologik jixatdan yevropoid irqining janubiy yoki O’rta yer dengizi pushtiga yaqin ekanligi isbotlangan. Shu m’anoda ayrim tadqiqotchilar o’zbeklarni tojiklar bilan birga bir-biriga pomir - fargona irqini aloxida ajratib janubiy yevropeoid irqining uziga xos pushti ekanligini qayd qiladilar. Bunga dalil sifatida Janubiy O’zbekistonda kashf etilgan O’rta Osiyodagi eng qadimiy mustye davriga oid paleolit bolaning Teshiktoshda topilgan suyak qoldiqlari ko’rsatilgan. Mazkur irqqa o’xshash tiplarining O’rta yer dengizi, Old va Janubiy Osiyoning ayrim rayonlarida topilishi diqqatga sazovordir. Surxandaryo va Farg’ona yodiysinig turli joylaridan topilgan turli qurol va buyumlar, madaniy qatlamlar bu yerda yashagan aholi teshik toshliklar singari ovchilik va terimchilik bilan shug’ullanib, olovdan keng foydalanganliklari to’g’risida xulosa qilishga imkon beradi. Demak, O’rta Osiyo, jumladan O’zbekistan arxeologik va poleantrapologik tadqiqotlarga qaraganda, tarixiy-madaniy va etnik jihatdan insoniyat tarixiy taraqqiyotining eng ilk davrlaridan boshlab Old Osiyo bilan bog’liq bo’lgan, balki paleolit davridan boshlab O’rta Osiyoga aholi Old Osiyodan ko’chib kela boshlagan va keyinchalik ovchi va terimchi kabilarning ko’chish jarayoni davom qilib turgan. Bunga Machay g’oridan topilgan mezolit (e.a. VII –VI ming yilliklar) davriga oid odam suyagi qoldiqlari va juda ko’p moddiy buyumlar dalil bo’ladi.Bu makondagi madaniy katlamlarga o’xshashash topilmalar Toshket vohasida, Turkistonda, Janubiy Qozog’iston va Old Osiyo mamlakatlaridagi mezolit obidalaridan topilgan buyumlarga o’xshaydi. Poleantrapologik tadqiqotlar mazkur makonlarda yashagan aholi yevropoid irqiga mansub ekanligini tasdiqlagan. Topilmalar O’rta Osiyo aholisining eng qadimiy davrlaridan qo’shni elatlar, ayniqsa janubiy va g’arbiy qabilalar bilan aloqada bo’lganligini isbotlaydi. Keyingi o’n yilliklarda Markaziy, Janubiy va Sharqiy Farg’onada kashf etilgan mezolit makonlari, ayniqsa Markaziy Farg’ona mezoliti alohida ahamiyatga ega. Arxeologik tadqiqotlarga qaraganda, O’rta Osiyoda yashagan xalqlarning paydo bo’lishi mazkur xo’jalik madaniy tiplarning tarixi bilan bevosita bog’liq bo’lib, ularning etnik xususiyatlarini belgilab bergan. Dastavval shuni alohida kayd qilish lozimki, bu yerda ibtidoiy jamiyat tashkil topgan neolit davridayoq mazkur xo’jaliklar bir joyda paydo bo’lib, keyin butun mintaqaga tarqalgan. Ayniqsa juda ko’p topilgan neolit makonlari (Xorazmdagi Kaltaminor, Zarafshondagi Chinkeldi, Markaziy Fargonada va Ustyurtda, Jaytun va boshqa yerlarda) turli qabilalarning o’zaro bog’liq ekanligini tasdiqlaydi. Shunisi muhimki, masalan, mashhur

kaltaminorliklar, o’z madaniyati bilan cheklangan holda xayot kechirmay, atrofdagi uzoq-yaqin qabilalar doimo o’zaro aloqada bo’lib turganlar. Ular shimolda qadimiy uralliklar, janubda jaytunliklar va ular orqali Kaspiybo’yi va Eron qabidalari bilan aloqa bog’laganlar. Demak, mahalliy etnoslar eng qadimgi ibtidoiy davrlardan boshlab o’zaro aloqada bo’lgan urug’- qabilalarning umumiy xo’jalik madaniy xususiyatlari tufayli asta-sekin butun mintaqada tarqalib ildiz ota boshlagan. Eramizdan avvalgigi IV – III ming yilliklarga oid Kayataminor madaniyati, ayniqsa, Xorazmdagi Jonbosqal’a - 4 makoni, Qoraqalpog’istondagi Qavat-7 xarobalari qazilmalari va boshqa obidalar keng hududda ovchilik va baliqchilik, dehqonchilik bilan shug’illanuvchi elatlar yashaganligini ko’rsatadi. O’sha vaqtda Amudaryo suvi O’zboy orqali Kaspiy dengizigiga quyilgan. Janubiy Orol bo’yi, Amudaryoning Janubiy o’zani, Oqdaryo va O’zboy suvlaridan foydalanib dehqonchilik qilgan aholi neolit va eneolit makonlarini yaratganlar. Ularning xo’jaligida chorvachilik muhim sohaga aylana boshlagan. Kaltaminorliklarning yuqori dehqonchilik madaniyatiga ega bo’lgan janubiy elatlar bilan aloqalari ularni Erondagi ilk paleolit madaniyati doirasiga eltadi. Bu yerda qandaydir yangi etnik elementlarning paydo bo’lishi, ular orqali shimoliy elatlar janubiyliklar bilan aloqa qilib Kaltaminor qabilalarining ta’siri o’tganligidan darak beradi. Natijada o’ziga xos madaniy – tarixiy sohalar yuzaga kela boshlagan. Kaltaminor madaniyati mahalliy va janubiy mezolit madaniyatlari bilan uzviy bog’liq holda izsiz yo’qolib ketmagan. Mazkur madaniyat o’zidan keyin paydo bo’lgan Tozabog’yob va boshqa madaniyatlarning shakllanishiga zarur shart-sharoitlar yaratgan. Bunday jarayon Suyorg’on madaniyati obidalari, Zamonbobo-1 va Buxorodagi Lavlaxon ko’li hamda Beshbuloq qudug’i makonlari (e.a.III – II ming yilliklar) misolida yorqin ko’rinadi. Temirning kashf etilishi butun mintaqada ishlab chiqarishning rivojlanishiga zo’r turtki bo’ldi. Oqibatda keng hududda, jumladan O’zbekistonda ham aholi o’sdi. Bu davrda irqiy jihatdan ko’p uzgarishlar ro’y berdi. Dastavval antrapologik jixatdan mongoloid elementlari kuchayadi va yevropeoid yaxlitligi o’zgara boshlaydi. Ammo mongoloid belgilar hamma yerda bir xil bo’lmasdan, faqat ayrim hududlarda ko’proq jamlangan. Eramizdan avvalgi I ming yillikda O’rta Osiyoda ijtimoiy – iqtisodiy o’zgarishlar ro’y berai. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, shahar - qal’alarning paydo bo’lishi, yirik sug’or i sh va mudofaa inshootlarining qurilishi dastavval tekin qo’l mehnatisiz mumkin emas edi. Qo’shni Eron, ayniqsa Midiya davlati (eramizdan avvalgi VII – VI asrlar), Ahamoniylar imperiyasi (eramizdan avvalgi VI – V asrlar) tashkil topishdan oldinroq O’rta Osiyoda 2 ta quldorlik davlati - Baqtriya va Xorazm paydo bo’lganligi to’g’risida fors va yunon yozma manbalari xabar beradi. Mazkur manbalar va tosh qabrlarga bitilgan rasmlarda (Persepol saroyi), zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»da, Rim, yunon va Xitoy mualliflarining

asarlarida hozirgi o’rta osiyoliklarning qadimiy ajdodlari sak-massagetlar, yuechji, kangyu (kang’ar), usun va boshqa elatlar saklar juda keng tilga olinadi. Shularning ichida eng katta elat saklar juda keng hududni - Tyan-Shan va Pomir etaklaridan Kaspiy dengizi sohillarigacha butun yerlarni egallagan, ularning eng zich joylashgan yeri Sirdaryo havzasi bo’lgan. Shuni alohida qayd qilish lozimki, qadimiy Baqtriya va Xorazmda yashagan hozirgi tojik, o’zbek va qisman turkmanlarning ajdodlari asosan eroniy tillarning sharqiy shoxobchasi va qisman turkiylashgan sak yoki skif tillarida gapirishganlar. Entik davrga kelib mintaqada sug’orma dehqonchilikning ribojlanishi natijasida ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar ro’y beradi. Natijada Sug’diyona, Baktriya, Xorazm kabi dastlabki davlatlar va yirik shaharlar paydo bo’ldi. Bu davlatlarning aholisi asosan dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. Sug’orma dehqonchilik Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi havzalarda, Farg’ona va Zarafshon vodiylarida ancha rivojlangan. O’rta Osiyoning dasht va tog’li rayonlarida ilk antik zamonda ham ko’chmanchi qabilalalar yashagan. Ayrim tadqiqotchilar bu kabilalarni «Avesto»da tilga olingan, keng hududda ko’chib yurgan sak qabilalari bilan bir xil deb hisoblaydilar. Qadimiy yunon va Eron manbalarida Kaspiy dengizi sharqidan Shimoliy Xitoy, Hindiston va Janubiy Sibirgacha joilashgan sak, skif, massaget elat va qabilalari nafaqat ko’chmanchi, balki qisman o’troq hamda ovchilik-baliqchilik bilan shugullanuvchi Orolbo’yi va Quyi Sirdaryodagi qabilalrni ham o’z ichiga olganligi ta’kidlanadi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, O’rta Osiyoning markaziy qismida, shu jumladan hozirgi O’zbekiston hududida joylashgan xalqlar asli bronza davrida kelgindi shimoliy-g’arbiy va janubiy qabilalarning mahalliy elatlar bilan aralashmasidan shakllangan. Taxminan eramizdan avvalgi I ming yillik oxirlariga kelib Kang’ha davlatlari chegarasida ko’p qabilalar jipslashib o’troq holatga o’ta boshlagan, ko’chmanchi qismlari esa yirik qabila ittifoqlariga birikkan. Shu asosida tip jihatdan hesh o’zgarshilar ro’y berdi. Eramizning II asrida Sirdaryoning so’l qirg’og’i – Sug’dning dasht yerlarida xunnlar joylashgan. Ularning keyingi asrda hozirgi Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari yaylovlarini egallab, hatto qo’shni Eronga ham yurishilar qilib turganligi tarixdan ma’lum. Mazkur xunnlar tarkibida turkiy qipchoq, uyg’ur, tyurgasht kabi qabilalar bo’lib, ba’zi manbalarda ular xionitlar deb tilga olingan. Movarounnahrga keyin kelib joylashgan yana bir katta turkiy komponent- kidariylardir. Mintaqada ro’y bergan mazkur ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar, migratsiya va ko’chishlar O’rta Osiyoliklarning irqiy tuzilishida ham muayyan uzgarishlarga olib kelgan. Etnik guruhlarning ayrimlarida mongoloid belgilari sezilarli ravishda namoyon bo’la boshlaydi.

Shuday qilib, O’rta Osiyo o’troq aholisi, shimoli-sharqiy tomonda Tyan- Shan va Oloy qabilalarining, sharqda - sak-sarmat ko’chma guruhlarining, janubda dehqonchilik bilan shug’illanib kelayotgan etnik guruhlarning chatishmasidan o’ziga xos etnomadaniyat birikmalari yuzaga keladi. Shuni ham qayd qilish lozimki, mintaqaga muhim etnik qatlam bo’lib kirgan saklar, Tyan-Shan va boshqa tog’ rayonlarida yashaydigan aholi chorvachilik bilan shug’illanib kelganlar. Arxeologik qazilmalardan topilgan qurol- aslaha, turli buyumlar, xunarmandchshik va dehqonchilik mahsulotlari, mudofaa va sug’orishi inshootlari va boshqa boy maeriallar mazkur qabila va elatlar yuksak madaniyat yaratgan etnoslar ekanligidan dalolat beradi. Ular O’rta Osiyo xalqlari, jumladan o’zbeklarning ham shakllanishida eng qadimiy etnik qatlam sifatida qatnashgan qabilalardan hisoblanadi. O’rta Osiyoning eramizdan avvalgi I ming yillikning o’rtalaridan boshlab dastlab ahamoniylar imperiyasiga kirishi, keyin makedoniyalik Iskandarga bo’ysindiririshi mahalliy elatlari uzoq o’lkalar bilan aloqalarni kuchaytirishga olib keldi. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, O’rta Osiyoliklarning vakillari Eron podsholari Doro va Kserksning Yunonistonga qarshi yurishlarida ishitirok qilganlar. Saklarning ancha qismi eronliklarntg harbiy kemalarida xizmatda bo’lganlar. O’rta Osiyodan chiqqan kishilar, chunonchi, xorazmliklarni hatto Janubiy Misrda ham uchratshi mumkan edi. Aksincha, o’sha davrda tashqaridan keltirilgan qullar har xil etnoslarning vakillaridan bo’lgan. Ko’hna xarobalardan topilgan buyumlar, qurilish va fortifikatsiya (mudofaa) inshootlari, hunarmandchilik ayrim turlarining mahalliy ustalargina emas, balki janubiy qoshtni o’lkalardan asirga tushgan qullar qo’li bilan qilinganligi yodgorliklardan ko’rinib turibdi, Masalan, Xorazm va uniing tevaragidagi qudratli apasiaklarning qal’a va qasrlarida ishlagan ustalar chet eldan keltirilgan bo’lsada, ular qurilish va hunarmandchshikni o’z xo’jayinlarining talabiga binoan xorazmliklarning me’morchilik va kasb san’atiga taqlid kilib ishlaganlar. Arxeologlarning fikricha, mazkur etnik jarayonda juda keng hududga o’z ta’sirini o’tkazgan Xorazm alohida o’rinni egallaydi, Ularni aytishicha, eramizdan avvalgi II ming yillikda Xorazmning bronza davri madaniyati, aftidan Kopetdog’ etaklarida topilib tekshirilgan ilk dehqonchilik madaniyati bilan Sharqiy Yevropadagi dasht bronza madaniyatini bir-biriga boglovchi xalqa bo’lib xizmat qiladi. Makvdoniyalik Iskander eramizdan avvalgi 329 yilda O’rta Osiyoda paydo bo’lganda Kir va Doro mustabid davlatiga qaram hisoblangan mahalliy aholining ko’pchgtik qismi eroniy til guruhining turli laxjalarida gapirganligi to’g’risida juda ko’p manbalar, ayniqsa antik davr mualliflari qayd qiladi. Ammo nihoyatda keng hududda joylashgan ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi elatlarning ancha qismi turkiy tilda gapirganligi tufayli ular mahalliy xalqlar bilan juda yaqin aloqada bo’lib tub aholini turkshshashtirish jarayoni kuchaya boradi. Ularning o’troq holatiga o’ta boshlagani ham tarixda aniqlangan. Ayniqsa, ikki era oralig’idagi davr ichida o’rta

osiyoliklarning boy madaniy merosi zaminida uziga xos etnik jarayonni yuzaga keltirgan Kushan va Xorazm davlatlari ancha gullab - yashnagan. Bu davlatlarda juda ham ko’p va xilma — xil obidalar paydo bulgan. Ko’p elatli Xorazm Iskandar istilosidan keyin ham, ahamoniylar imperiyasi davridagidek, o’z mustaqilligini saqlab qolgan. Ko’kcha dengiz madaniyatiga oid Chirikrabot qo’rg’onlarining biridan topilgan skif (apasiak) jangchisining temirdan yasalgan sovuti Iskandar yurishlari davriga oid eng qadimgi shu xildagi qurol - aslahalardan hisoblanadi. Eramizdan avvalgi II asrda Mitridat I davrida Parfiyaning hududi nihoyatda kengayib Midiya, Fors, Bobil va Marg’iyona o’lkalarini o’z ichiga oladi. O’sha davrda ulug’ xokimiyatga aylangan bu mustaqil davlatning markazi O’rta Osiyodan g’arbga ko’chib, uning tarixi Rim imperiyasi bilan oradagi yerlarni bo’ysindirish uchun tuganmas kurashda o’tgan. Eramizning I- IV asrlarida O’rta Osiyo keng hududni egadlagan qudratli Kushon davlatiga kiradi. Kushonlar dastlab Qobul bohasini va Kashmir viloyatini, keyin gunn qabilalari yurishlaridan ancha bo’shagan Kangyuyning janubiy qismini va Hindistonning Benaresini bosib oladilar. Kushon imperiyasi Kanishka hukmuronlik qilgan davrda (78-123 yillar) o’zining eng gullagan « Shak davri» nomi bilan Hindiston tarixiga kirgan. Iste’dodli sarkarda va davlat arbobi Kanishka o’z imperiyasi chegarasini Janubiy Turkmaniston sa Hindiston tomon kengaytirib, poytaxtni Peshovorga ko’chiradi. U Xitoy bilan urushlar olib boradi, Rim bilan muvaffaqiyatli diplomatik aloqalar o’rnatadi. Eramizning 99 yilda Kushan elchilarning Rimga kelishi va Kushon davlati hududida ko’plab Rim tangalarining topilishi bunga dalil bo’la oladi. Kushon tangadari Kama bo’ylarida ham uchraydi. III asrdan boshlab imperiya chuqur inqirozga uchraydi, uning ayrim qismlari, jumladan Farg’ona va Xorazm ajralib,. mustaqillikka erishadi va o’z tangalarini chiqara boshlaydi. Oqibatda buyuk imperiya yemirilib, Eron podsholigi sosoniylar sulolasi tomonidan qisman bosib olinadi. Turli din, irq va tildagielatlar bo’ysundirilgan va birlashtirilgan Kushan imperiyasi davrida murakkab etnik jarayon ro’y beradi, o’zaro xo’jalik - madaniy munosabatlar iqtisodiy barqarorligi ta’minlanadi. O’rta Osiyoda kushonlar davrida xo’jalik jihatidan ancha yuksalish bo’lib, irrigatsiya inshootlari rivojlanadi. (Xorazmda Gavhar va Charmanyob, Buxoroda Gav-Kitfor, So’g’dda Darg’om magistral kanallari), kulolchilik ravna topadi, tosh yorg’uchoqlar o’rniga tegirmonlar paydo bo’ladi, tanga zarb qislish va pul munosabatlari kushayadi. Shaxar hayoti yuqori darajaga ko’tariladi, masalan Marv shahri 350 gektar, Samarqand 100 gektar yerni egallagan. Ammo qishiloq aholisi ayrim hovli - uylarda mudofaa inshootlarisiz istiqomat qilgan. XIV - XV asrlarda O’rta Osiyoga, jumladan Farg’ona vodiysi va hozirgi O’zbekistonning janubiy rayonlariga hamda Movarounnahrga mo’g’il qabilalarining (Jaloir, Barlos, qovchin, arlat, alchin, ming, mang’it, nayman va hokazo) ko’chib kelishi kuchaygan. Ularning ko’pchiligi turkiylashgan bo’lib, ayrimlari hatto turk tilini o’zining ona tili

deb hisoblaganlar. XV asrda mo’g’il qabilalari o’zlarini chig’atoy deb nomlaganlar va asta- sekin o’troq dehqonchilik xo’jaligiga o’ta boshladilar. Uchta o’zbek xonliklarining (XVI – XVII asrlar) paydo bo’lishi, turkiy xalqlarning keyingi taraqqiyoti mazkur feodal birikmalarining tevaragida jipslashgan elatlarning ijtimoiy –iqtisodiy va madaniy rivoji bilan bevosita bog’liq bo’lib o’ziga xos adabiy tilni yuzaga keltirgan: uyg’ur-qarluq shevasi asosida chig’atoy tili va qipchoq – o’g’uz shevasi asosidagi Xorazm (yoki jo’chi) turkiy adabiy tili. O’sha davrda Chigatoy tili zamirida o’g’uz lahjasi asosida saljuqiy tili dastlab Xorazmda, keyinroq Kichik Osiyoga tarqalgan. Hozirgi o’zbek tilida uchta lahja – qarluq – chigil, qipchoq va o’g’uz bo’lib, ular ham ayrim shevalarga bo’linadi. Ko’pchilik olimlarning fikricha «turk» so’zining etimologiyasi diniy e’tiqod bilan bog’liq. Akadimek V,V. Bartold «turk» so’zi etnografik emas, balki s i yosiy atama deb xisoblaydi. Uning fikricha, turk atamasini turu – qonun, odat so’zi bilan qiyos kilisht mumkin va u “qonun asosida birlashgan xalqlar” degan manoni bildiradi. Akademik N.Ya. Marr «turk»ni ijtimoiy atama bilan bog’lab, uni yuqori tabaqali «tar-xon» so’ziga o’xshatadi va hatto «xudo» ma’nosiga yaqin degan fikrni aytadi. Lenon, V.Tomson, Yu. Nemet kabi turkshunos olimlar “turk” so’zini “qudrat”, “ kuch” deb tarjima qilganlar. Hozirgacha ayrim mualliflar mashhur “Shohnoma”dagi Turon so’zini Tur ismi bilan sun’iy bog’lab, undan turk so’zi kelib chiqqanligini asossiz ravishda bayon qiladilar. Ba’zi tadqiqotchilar “turk” atamasi «umumlashtirilgan qabilalar itttifoqining nomi» degan fikrni aytganlar. Bu ittifoqining keng hududda joilashgan qabilalar birikmasini anglatadigan «tur (to’r) to’s « suziga «k» harfi qo’shilib umumiy totem nomi bilan bog’liqligi tugrisidagi fikr xam mayejud. Kup tgiglarda «tur», « yukori», « baland», « chukkki», «uchi» yoki «tog’» ma’nolarini anglatadi va osmondagi yoki yuqoridagi oliy mavjudot obraziga o’xshatiladi. Shu ma’noda bu atama « hyo’kiz» so’ziga yaqinlashitirilib ilohiy obraz, ibtidoiy totem sifatida ham ta’riflangan. Turk atamasi to’g’risidagi quyidagi muhim manba diqqatga sazovordir, Atoqli tarixchi Abulg’ozi o’zining «Shajarai turk» nomli ajoyib asarida bunday hikoya qiladi. Turklarning eng qadimiy ildizi Tavrot va Qur’on obrazlaridan Nuh payg’ambar avlodi hisoblanib, uning o’g’li Yofas otasining hukmi bilan Judi (Ararat) tovidan ketib Atil (Itil, ya’ni Volga) va Yoyiq suvining yoqasiga kelib joylashgan. U anda 250 yil turgan. Yofasning avlodi biyor bo’lib, undan sakkiz o’gil qolgan: Turk ,Xazar, Saqlab, Rus, Ming, CHin, Kamar i , Tarix. Ota o’limidan oldin ulug’ o’g’li Turkni o’rnida qoldirib, o’zga o’glonlariga Turkni uzlaringizga podshoh bilib, aning so’zidan chiqmang, Turkka Yofas o’g’loni deb laqab qo’ydilar. Turkning 4 o’g’li bor edi. Avval To’tak, ikkinchi Chigil, uchinchi Barsachar va to’rtinchi Imloq. Turkning tanlab,xushlab olgan yerlarini bu kun Issiqko’l derlar. Uning

o’g’illaridan To’tak oqil va davlatli yaxshi podshoh erdi. Turk ichida ko’p rasmlarni ul paydo qilgan, Oshga tuz solmoqni ul chiqardi. Ikki yuz qirq yil o’tgandan so’ng o‘g’li Ablachaxonni o’z o’rnida o’ltirtirib, keyin Debboquyxonni, uning o’g’li Kuyukxonni taxtga ko’tarib necha yillar odil hukmronlk qilgan. Keyingi avlod Ablachaxonning egizak tug’ilgan ikki o’g’li Tatar va Mog’ul orasida elni bo’lib berdilar. Bu ikkisi bir-biri bilan yomonlik qilmay, yaxshilik bilan davlat surib umr o’tkazdilar, Mo’g’ul birlan Tatar bulg’ondin, to Boydu zamonigacha hech orlarinda nizo yo’q erdi». Abulgozi ta’rificha, Mo’g’ulxon k’p yillar podshoh bo’lgan. Bu zamon butun el Ar tog’i va Kar tog’iga yoz faslida yaylovga ko’chgan. Qish bo’lganda Qoraqumda va Sir suvining yoqasida qishlagan. Qoraxon zamonida el andoq nodir bo’lib erdilarkim, ichlarinda bir musulmonlik qolmay erdi. Podshohning ulug’ xotinidan ko’rkali oydin va kundan ortiq bir o’g’il bo’ldi. Ul choqda Mo’g’ulning rasmi andak erdi kim, to o’g’lon bir yoshga yetmaguncha anga ot qo’ymasdilar. O’g’lon bir yoshga yetgach sovun solib, ulug’ to’y qildi. To’y kuni o’g’lonni maraka ichiga keltirib beklardan podshox so’radi:»Bizning o’glimiz bir yoshga yetdi.Endi munga ne ot qo’yarsiz « Beklar javob bermasdan burun o’g’lon aytdi: Mening otim O’g’uz turur» To’yga kelgan ulug’ va kichik barcha bu so’ziga tang qoldilar. Toki aytdilar, bu o’g’lonning o’zi otini aytadur, mundin yaxshi ot bo’lurmi , deb otini O’guz qo’ydilar» 1 O’rta Osiyoliklarning ajdodlari eng qadimiy davrlardan nafaqat tili va yozuvi bilan, balki diniy e’tiqodlari bilan ham o’zaro yaxshi bo’lganlar. Ularni muayyan diniy tasavvurlar biriktirib turgan. Butun O’rta Osiyoda sinfiy jamiyatlar payydo bo’lgandan keyin turli diniy aqidalar, topinishlar yuzaga keladi. Shulardan eng keng tarqalgan va davlat dini darajasiga ko’tarilgani zardushtiylik (uning asoschisi Zardushtra) barcha elatlar orasida hurmatlisi hisoblangan. Bu dinni ba’zan ezgu xudo Axuramazda nomi bilan mazdaizm yoki uning asoschisi yunoncha Zoroastr ismi bilan Zoroastrizm deb ataydilar. Ezgulik xudosi bilan birga zardushtiylikda unga raqib xisoblangan Anxra-Maynyu (Ariman) xudosi mavjud bo’lib, bu ikki parvardigor orasidagi qarama - qarshilikni uning ramzi sifatida kuchmanchi qabilalar va otroq axoli orasidagi rakobatni ifodalaydi. Ikki yarim ming yil muqaddam yaratilgan zardushtiylarning mukaddas kitobi «Avesta» dagi afsonaviy obrazlar ajdarxo, dev, ya’juj – ma’juj va x.k) nikox va bshqa marosim va urf-odat elementlari animistik tasavvurlar, odob - ikrom, umuminsoniy qadriyatlarning juda ko’p fazilatlari xozirgacha O’rta Osiyo xalqari, jumladan ‘o’zbeklarning milliy odatlari va xususiyatlari sifatida saqlanab kelshii bizning hayotimizda dinning nakadar muxim ekanligini tasavvur qilish qiyin emas. 1 Abulg’ozi. Shajarayi turk. T. “Cho’lpon”, 1992. 15 – 18 betlar.

Shuni alohida qayd qilish loz i mki, xalq ijodi namunalari ham uzoq ajdodlarimiz orasida keng hududga tarqalga. Eng qadimiy ajdodlarimiz – sak – massaget – skif – sarmat olami bilan bog’liq folklar asarlari mazmunan va ayrim obrazlari bilan o’zbek, turkmann, qozoq, qoraqolpoq va boshqa turk xalklarining og’zaki ijodida («Qirq qiz», “Dada-Ko’rkut »qissasi, «Alpomish», «Go’ro’g’li» dostoni, Nasriddin, Aldar ko’sa, va boshqa ertaklarda) tasvirlangan. Ulardagi ayrim obraz va voqealarning Orol va Kaspiybo’yi, Dasht Qipchok, Qotaqum, Old Osiyo hamda Shimoliy Kavkazning vohari va bepoyon dashti-biyobonlarida yashagan turli elatlarning rivoyatlari va dostonlari b i lan bog’liqligi tasodifiy emas. Demak, o’zbek, turkman, qozoq, qoraqalpoq va boshqa O’rta Osiyolik xalqlarning kelib chiqishi va etnik tarixiga mintaqadagi qadimiy murakkab etnik jarayonni aniq tasavvur qilmaguncha ob’ektiv baxo berish nihoyatda qiyin. Bizning turli irq va dindagi har xil elatlarning quramasidan tashkil topgan ajdodlarimiz eng qadimiy davrlardan yozuvli yuksak madaniyat yaratganlar. Ular ming yillab o’zaro yaqin iqtisodiy, madaniy va maishiy aloqada bo’lib asosan ahil yashab kelganlar. O’ zbek elining shakllanishi eramizdan avvalgi I ming yillikning o’rtalaridan boshlab butun antik davr davomida etnik ildizi, xo’jalik-madaniy va turmush - tarzi bir zamindagi hozirgi O’zbekiston hududdida yashagan mahalliy yevropoid aholi bilan, asta-sekin sharqdan mongoloid irqiy elementlarining tarqalishi natijasida yuzaga kelgan etnik jarayon bilan bevosita bog’liq bo’lgan. Bu hudud eramizning V asridan boshlab xunlar bilan sak-massagetlar aralashmasidan tashkil topgan Eftallar davlatiga kirgan. Bu davlat siyosiy jihatdan ko’pgina xalq va elatlarni, turli ijtimoiy- iqtisodiy tuzum, din va ibodatlarni biriktirgan, Keyingi asrda Garbiy turk hoqonligi hukmronligi Amudaryo sohillarigacha yetib Movarounnahr va Farg’ona vodiisiga shimoli-sharqdan turk qabilalari yangi oqimining ko’chib kelishiga sabab bo’lgan. Tarixiy hujjatlarga qaraganda, O’rta Osiyoning garbiy va janubiy rayonlarida turkiy aholining jiddiy ko’payishi Qoraxoniylar va Saljuqiylar davlatlarining (X – XI asrlar) hukmronligi bilan bog’liq edi. Undan oldinroq turkiy tillar Farg’ona va Choch,viloyatlarida, Zarafshon va Kashqadaryo vodiylarida mahalliy tillarni siqib chiqargan va hukmron bo’la boshlagan Xorazm voxasida mo’g’ul istilosidan keyin XIII-XIV asrlarga kelib qadimgiXorazm tili mutlaqo yo’qolib, turkiy tilning o’g’uz shevasi singadi, ammo mahalliy aholining turkiylashtirish jarayoni qadimiy yuksak madaniyatli elatlar etnik tuzilishiga ta’sir qilmagan. Movarounnahrda shimoldan kelib o’rnashib, mustaqil davlat yaratgan o’zbeklarning keyingi etnik qatlami - islom diniga o’tgan chig’atoylar sulolasi hukmronlik qila boshlagan. Unda turkiy elatlar va qablalar ko’pchilikni tashkil qilgan. Kelgindilar ichida ham turkiy va turkiylashgan mo’g’ul qabilalaridan jaloir, barlos, qovchin, o’rlat va hokazolar. Hozirgi

O’zbekiston hudud i da joylashib, umuman chigatoylar deb nomlangan. O’zbek adabiy tilini keyinchalik A. Navoiy rivojlantirib, uni dastlab «chigatoy tili» deb atalgani hesh bejiz emas. Eng keying yirik ko’chuv XV asr oxirlari va XVI asr boshlarida ro’y beradi. Bu davrda siyosiy va iqtisodiy jihatdan ancha bo’shashgan O’rta Osiyoda mahalliy hokim va podsholar orasidagi taxt talashlar’ xalq ommasining og’ir ahvolga tushib harakatga kelishi qo’shni ko’chmanchi o’zbeklarga qo’l kelgan edi. Temuriylar sulolasining oxirgi hokimlari, jumladan Farg’ona hokimi Xusayn Boyqarolar Dashti qipchoqdan kelgan qudratli Shayboniyxon boshchiligidagi ko’p sonli qo’ishinlar oldida ojizlik qilib chekinadilar. Shunday qilib, hozirgi O’zbekistonning Zarafshon, Surxandaryo va Qashqadaryo vodiylarida, Xorazm vohasi va boshqa rayonlarda Shayboniyxon bilan kelgan «o’zbek» nomli turkiy tildagi qabilalar ham o’rnasha boshlaydi va mahalliy aholi bilan aralashib ketadi. Ular yangi zamindor (feodal) larni barpo etib, ko’p yerlarni zo’rlab musodara qilib olganlar, bir qismini lashkarlarga tarqatib temuriylar to’plagan boyliklarni qo’lga kiritganlar. Shunday qilib, yuqori harbiy tabaqalar oliy siyosiy hokimiyatni o’rnatganlar. O’sha davrda o’zbek tilida adabiy va tarixiy asarlar keng tarqaladi. («Shayboniynoma», »Nusratnoma», «Abdullanoma», «Alpomish» kabilar). « O’zbek atamasi ilmiy jihatdan xal qi to’liq aniqlanmagan. Dastlab bu so’zni arab muallifi Usam ibn Munqiz (XII asr oxirari) asarlarida uchratamiz. Keyin Rashididdin solnomalarida Jaloliddinnig harbiy navkarlaridan biri ham "o’zbek" 'ismi bilan tilga olinadi. Atoqli tarixchi Hamdulloh Qaznaviy (XV asr ) Oltin O’rda xoni O’zbekning lashkarlarini ’’o’zbeklar’’ deb nomlaydi, tegishli ulkani esa «Mamlakati o’zbek» deb ataydi. Nizomidin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiylar o’zbeklarni Oltin O’rda nomi bilan bog’lik degan fikrni bildiradilar. Boshqa manbalarga qaraganda , XV asr oxiri XVI asr boshlarida Abulxayrxon va uning nabirasi Shayboniyxon karmog’idagi barcha qabila va elatlar birikmasiga umuman «o’zbeklar» deb nom berilgan. Abulg’ozining «Shajaryi turk»ida yozilganidek, Oq o’rda podshosi To’ktag’uxon o’lgandan so’ng o’n yoshli O’zbekxon taxtga kelgan. Ko’pgina manba va rivoyatlarda o’zbeklarning genealogiyasi (shajarasi) haqida gapirilib, o’zbek xalqi 92 urug’ (qabiladan) tashkil topgan deyiladi. Asli bu raqam haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki , o’zbeklarning kelib chiqishi kabi ularning etnik tuzilishi ham nihoyatda murakkab va ko’p asrlik tarixiy taraqqiyot natijasida bir necha marta o’zgarib ketgan. Ayniqsa turk –mo’g’ul elat va qabilalari o’rtasidagi hokimiyat va yer -mulk uchun tuganmas o’zaro kurashlar, katta qabilalar tomonidan mayda urug’ qabilalarining bo’ysundirilib, ba’zan yirik elatlarga singib ketishi, buyuk ko’chishlar va qabilalar birikmalarning paydo bo’lishi kabi etnik jarayonlar ayrim elatlar nomlarining ham o’zgarib ketishiga sabab bo’lgan.

XV-XVI asrlar O’rta Osiyo mualliflarining asarlarida o’sha davrdagi qozoqlarning o’zbeklar yoki o’zbek qozoq deb nomlanishi ham diqqatga sazovordir. O’zbek urug’ - qabilalarining nomlari ayniqsa etnotoponimlarda, ya’ni qishloqlar va mahallalar hamda geografik nomlarda yorqin ifodasini topgan. Yangi davr (XIV-XIX asrlar) davomida o’zbeklarning etnik shakllanishi davom qilib, o’zlaring urug’- qabilaviy nomlarini to bizning asrmiz boshlarigacha qisman saqlab kelganlar. Ular nafaqat etnik jihatdan, balki turmush tarzi va ijtimoiy tuzumi bilan ham o’zaro bir oz farq qilganlar, Ayrim o’zbek qabilalari o’troq dehqonchilikka to’la o’tmagan ko’chmanchilik xo’jaligi va turmush an’analarini saqlab yarim o’troq holatda yashaganlar. Ular tillaridagi (shevasidagi) farq jihatdan ancha ajralib turganlar. XX asr boshlariga kelib hozirgi O’zbekistan hududida 2,8 mln. ga yaqin o’zbeklar yashagan, ulardan taxminan 82 foizi qishloqlarda, 18 foizi shaharlarda joylashgan. Shuni ham alohida qayd qilish lozimki, o’zbeklarning ancha qismi qo’shni mamlakatlarda yashab, etnik xususiyatlarini saqlab qolganlar. Oktyabr to’ntarishidan keyin Sovet hokimiyatining o’rnatilishi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan o’zbek xalqining keyingi rivojiga ancha “ qulay” sharoitlar yaratib berdi. Shoshilinch va to’la o’rganilmagan holda hali milliy muammolar oxirigacha hal qilinmagan, mahalliy xalqlarning milliy shakllanish jarayoni pishib yetilmagan bir vaziyatda o’tkazilgan 1924 yilgi milliy chegaralanish natijasida jiddiy xatolarga yo’l qo’yildi. O’zbek millatining rivojiga 30 - va urushdan keyingi yillardagi turli siyosiy nayranglar va qotilliklar ham katta putur yetkazdi. O’zbek millatining eng zo’r farzandlari, ajoyib ishbilarmonlari, uz fikrni dadil ifodalaydigan siyosiy arboblar va mohir ziyolilarning ko’pchiligi tuhmat va ig’volar bidan hibsga olinib, qirib tashlandi. O’zbeklarning mustaqillikka erishishi o’zining davlati, tili, va istiqlol siyosatiga ega bo’lishi hozirgi murakkab, og’ir ahvol naqadar jiddiy bo’lmasin, uning istiqboli porloq ekanligining garovidir.

ADABIYOTLAR. 1. I.A.Karimov. Uzbekistonning uz istiklol va tarakkiyot yuli. T. «Uzbekiston», - 1992. 2. I.A.Karimov. Uzbekiston: milliy istiklol, iktisod, siyosat, mafkura. T. «Uzbekiston».1993. 3. I.A.Karimov. Uzbekiston – bozor munosabatlariga utishning uziga xos yuli. T. «Uzbekiston».1993. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Хonliklar davrida tilshunoslik

Mikroneziya xalqlari

O`zbeklarda chorvachilik

Avstraliya va Okeaniya xalqlari

“Jahon xalqlari etnografiyasi” fanining maqsadi, vazifalari va tarixi