Лексик-семантик муносабатлар - Tilshunoslik - Referatlar

Лексик-семантик муносабатлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

178 KB

Ko'chirib olish

Лексик-семантик муносабатлар Режа: 1. Лексик-семантик муносабатлар 2. Лексиканинг систем табиати. лексик зиддиятлар

ЛЕКСИК-СЕМАНТИК МУНОСАБАТЛАР Лексик бирликлар лисонда турли семантик муносабатлар асосида ҳар хил парадигмалар ҳосил қилган ҳолда мавжуд бўлади. Синонимик, антонимик, градуонимик, партонимик, гипонимик муносабатлар ана шундай лисоний муносабатлардир. Қуйида уларнинг ҳар бирини алоҳида-алоҳида кўриб ўтамиз. Синонимия. Шаклан ҳар хил, аммо бир тушунчани турли бўёқ ва оттенкалар билан ифодалайдиган лексемалар синонимлар дейилади. Синоним лексемалар орасидаги муносабат синонимия ёки синонимик муносабат дейилади. Синоним лексемалар семемаларидаги аташ ва вазифа семалари айнан бир хил бўлиб, ифода семалари фарқланади. Мисол сифатида юз-бет-афт-башара- турқ қаторини келтириш мақсадга мувофиқ. Маънодошлик қаторидаги мазкур лексемаларнинг барчасида аташ семалари бир хил: «одам боши олд томони», «пешанадан ияккача». Аммо ифода семалари ҳар бир лексемада ўзига хос. Аниқроғи, «шахсий муносабат» ҳар бир лексемада бошқа-бошқа намоён бўлган. У юз лексемасида «шахсий бетараф муносабат» кўринишда бўлса, турқ лексемасида «ўта кучли шахсий салбий муносабат» тарзидадир. Маънодошлик қаторидаги лексемаларнинг ифода семалари турли-тумандир. Улардан айримлари қуйидагилар: 1)ижобий ёки салбий баҳо ёхуд муносабат семалари; 2)лексеманинг қўлланиш даврини кўрсатувчи семалар: «эскирган», «янги», «ўта янги», «архаик», «тарихий». 3)лексеманинг қўлланилиш доирасини кўрсатувчи семалар: «шевага хос», «сўзлашувга хос», «китобий», «кўтаринкилик» ва ҳ. Маънодошлик қаторидаги лексемаларнинг биттаси доминанта (бош) лексемаси бўлиб, бошқалари шу лексема атрофида бирлашади, маънодошлик қуршови ҳосил қилади. Доминанта лексеманинг юқорида саналган барча ифода семалари нейтрал, бетараф бўлади. Масалан, катта-улкан-баҳайбат синонимик қатори «китобийлик», «кўтаринкилик» ифода семалари асосида ташкил топган. Қатордаги катта лексемасида бу сема белгиланмаган, нейтрал, улкан ва катта лексемаларида ифодаланган, ойдинлаштирилган. Маънодошлик қаторидаги доминанта лексеманинг бир қанча ўзига хос хусусиятлари бор: 1.Доминанта лексеманинг мазмуни бошқа лексемаларникига нисбатан камбағалроқ бўлади. Қиёсланг: чиройли, гўзал ва сулув. Ушбу қатордаги чиройли лексемасида гўзал ва сулув лексемасидаги кўтаринкилик бўёғи йўқ. 2.Доминанта лексеманинг қўлланиш доираси ва миқдори бошқа маънодошларникига нисбатан кенг ва кўп бўлади. 3.Доминанта лексема белгиланмаган ифода семасига эга бўлганлиги боис исталган вақтда ўз маънодошларини алмаштира олади. 4.Маънодошлик қатори мансуб бўлган катта тизимга фақат доминанта лексема киради. Масалан, «киши танаси аъзолари» луғавий маъновий гуруҳига юз доминанта лексемаси кириб, қулоқ, бурун, лаб, қош, пешона лексемалари билан парадигма ҳосил қилади. Бошқа ифода семаси белгиланган лексемалар «бетараф» бўлолмаганлиги боис юқори парадигмага кира олмайди ва уларнинг бетараф вакили бу хуқуққа эга бўла олади, холос. Маънодошлик парадигмаси доимо очиқ бўлади. Жамият, давр талаби асосида кераксизлари истеъмолдан чиқиб, қатор янгилари билан бойиб бораверади.

Нутқда маънодошлик қаторлари нутқининг аташ бирликлари, иборалар, мустақил лексема семемаларининг турлари, ясама сўзлар, сўз бирикмалари, нутқий кўчма сўзлар билан тўлиб, кенгайиб боради. Булар контекстуал синонимлар сифатида нутқнинг гўзаллиги ва бойлигини таъминловчи бебаҳо восита саналади. Антонимия (грекча anti -қарама-қарши, onuma -ном) лексемалар орасидаги зидлик муносабатидир: катта-кичик, ёш-қари, митти-улкан, оқ-қора ва ҳоказо. Антоним лексемаларининг умумий, бирлаштирувчи семалари билан бир қаторда, қарама-қарши семалари ҳам бўлиши лозим. Масалан, катта ва кичик лексемалари умумий - «сифат», «кўлам» семалари билан бирга, қарама-қарши - «нисбатан ортиқ» ( катта ) ва «нисбатан катта бўлмаган» ( кичик ) семаларига ҳам эга. Ёки қиш - «йилнинг энг совуқ фасли», ёз - «йилнинг энг иссиқ фасли», кирмоқ - «ичкарига ҳаракатланмоқ», чиқмоқ - «ташқарига ҳаракатланмоқ». Антоним лексемаларнинг асосида борлиқдаги қарама-қарши ҳодисаларнинг инъикоси бўлган қарама-қарши тушунчалар ётади. Антоним лексемалар бир турга кирувчи гипоним лексемалардир: иссиқ-совуқ (ҳаракат), катта-кичик (ҳажм), эркак-аёл (жинс) ва ҳоказолар. Антонимларнинг мантиқий асосини икки тур қарама-қаршилик ташкил этади: а)контрар қарама-қаршилик: б)комплементар қарама-қаршилик. Контрар қарама-қаршилик бу даражаланувчи лексемалар қаторидаги тафовутларнинг фарқларга, фарқларнинг зиддият, яъни қарама-қаршиликка ўсиб бориши натижасида биринчи аъзо билан охирги аъзонинг антонимлашувидир. Масалан, кичик-ўрта-катта, ёш-ўсмир-ўрта ёш-қари каби. Бунда кичик ва катта , ёш ва қари лексемалари даража қаторининг икки қарама-қаршиликда қатор аъзолари ўртасида икки антоним аъзо белгиларини ўзида мужассамлаштирган боғловчи бўғин мавжуд бўлади. Юқоридаги ўрта лексемасида кичик ва катта лексемаларининг қарама-қаршилиги сўнади. Демак, лексемаларининг контрар қарама-қаршилигини уларнинг даражаланиш (градуонимик) қаторидан излаш лозим. Комплементар антонимияда қарама-қаршилик учинчи, оралиқ бўғинсиз бўлади: рост-ёлғон, арзон-қиммат, осон-қийин . Бу лексемалар орасида оралиқ учинчи лексемалар йўқ. Антонимлар структурасига кўра қуйидаги турларга бўлинади: 1) ҳар хил ўзакли антонимлар: катта-кичик, кирмоқ-чиқмоқ, муҳаббат-нафрат; 2) бир хил ўзакли антонимлар: маданиятли-маданиятсиз, ақлли- ақлсиз, онгли- онгсиз. Фанда антонимларни фақат сифат ва равиш туркумига хос ҳамда ҳар хил ўзаклиларини тан олишдек тор тушуниш ҳам мавжуд. Бироқ бу борлиқдаги қарама- қаршиликларни тан олмаслик ёки уларни кўра билмаслик ҳамда уларнинг лисоний тажаллилари моҳиятини илғаб олмасликдан бошқа нарса эмас. Градуонимия. Луғавий бирликлар ўзаро маъновий муносабатларига кўра маълум бир даражаланиш қаторларини ҳосил этиши фанга қадимдан маълум ва унинг энг ёрқин намунаси «ўрта» сўзини ўз ичига олган сўзлар қаторидир. Масалан: Катта-ўрта-кичик Ёш-ўрта-қари Узоқ-ўрта-яқин Баланд -ўрта-паст Узун-ўрта-қисқа.

Маълумки ўрта сўзи билан ифодаланган белги-хусусият том маънода ўрталик, оралиқ, яъни икки бир-бирига зид белги оралиғидаги ҳолатни кўрсатади. Ў рта лексемаси антонимлар оралиғидан ўрин олса, ( катта-ўрта-кичик ) даражаланиши кам сезилади. Лекин ўрта лексемали бирликларни зид белгилар асосида эмас, маълум бир белгининг камайиши ёки ўсиши асосида идрок этилса, маъновий даражаланиш яққол англашилади. Даражаланиш қатори аъзолари камида учта бўлади. Даражаланиш муносабатлари билан боғланган сўзлар қаторини а) ғайрилисоний асослар; б) соф лисоний асосларга таяниб ажратиш мумкин. Ғайрилисоний омилнинг моҳияти шундаки, борлиқдаги нарса белги- хусусиятларда сифат фарқлари билан бирга миқдор фарқлари ҳам мавжуд. Масалан, инсон гўдаклик, ёшлик, навқиронлик, етуклик, қарилик ҳолатларини, ўсимлик навниҳоллик, кўчатлик, етилганлик, қуриганлик даврларини бошидан кечиради - организм ўсади. Табиатдаги ранг ва бошқа белгилар шунчалик хилма- хилки, бўёқчилар биргина қора рангнинг ҳатто ўндан ортиқ турини ажратадилар. Инсоннинг фаол онги ана шу миқдорий ва сифатий фарқларни акс эттиради. Тил онгнинг шаклий жиҳати бўлганлиги боис у онгдаги акс эттирилган мана шундай миқдорий фарқларни ҳам ифодалаши лозим. Бундай миқдорий фарқлар турли усуллар билан, жумладан, алоҳида-алоҳида лексемалар билан ҳам ифодаланади. Чунончи, ниҳол-кўчат-дарахт, нинни-чақалоқ, гўдак-бола, бузоқ- тана-ғунажин-сигир каби. Градуонимик луғавий қаторларни ажратишнинг лисоний омиллари қуйидагилар: а) маъновий омил; б) сўзлараро парадигматик муносабатлар. Градуонимик қаторларни ажратишдаги маъновий омилнинг мохияти шундаки, бир қатор лексемалар семемаларда маълум бир белгининг оз-кўплиги, турли хил даражаларига ишора мавжуд. Масалан, дарча-эшик-дарвоза лексемаларининг «Ўзбек тили изоҳли луғати»даги изоҳларини кузатайлик: 1. Дарча - илгари вақтларда дераза вазифасини ўтаган бир ёки қўш тавақали, эшик ёки деворга ўрнатилган кичкина эшикча (ЎТИЛ, 1,2,12.) 2. Эшик - уй, хона, бино ёки ҳовлининг кираверишида ўрнатилган очиб-ёпиб туриладиган мослама (ЎТИЛ, 11, 457). 3.Дарвоза - ҳовли, қўрғон, қалъа, завод ва шу кабиларга кириладиган, очиб- ёпиладиган катта эшик, қопқа (ЎТИЛ 1, 209.) Биз ажратган сўзлар миқдорий кўрсаткичларни ифодаловчи семемалардир. Бу дарча лексемаси изоҳидаги кичкина ва эшикча сўзлари, дарвоза лексемаси изоҳидаги катта лексемасидир . Бошқа бир лексемалар қаторини оламиз: гулоби-пушти-қизғиш-қизил-ол- қирмизи. Бу лексемалар қайд этилган луғатда қуйидагича изоҳланган. 1 Гулоби - гулоб рангли, пушти (ЎТИЛ, 1, 197) 2 Пушти - шафтоли гули рангидаги, оч қизил (ЎТИЛ, 11,608) 3 Қизғиш - қизилга мойил, қизилга яқин рангдаги, қизғимтир (ЎТИЛ, 11, 573) . 4 Қизил - қон рангидаги, қирмизи, олвали (ЎТИЛ,11, 570)

5. Ол - қизил, қирмизи (ЎТИЛ,11,529) 6 Қирмизи - қизил рангли, қизил, ол (ЎТИЛ,11,581) Бу тавсиф, албатта, мукаммал эмас. Чунки улар ўзларининг градуонимик тизимидан узиб тавсифланган. Агар улар бир система аъзолари сифатида таҳлил этилса, қуйидаги тавсифларга эга бўлишар эди: 1. Гулоби -гулоб рангли, оқдан қизилликка, пуштига мойил бўёқли ранг. 2. Пушти -шафтоли гули рангидаги, оч қизил, гулобидан тўқроқ. 3. Қизғиш -пуштидан тўқроқ, қизилдан очроқ, қизғимтир ранг. 4. Қизил -қон ранг. 5. Ол - қизилдан тўқроқ рангли. 6. Қирмизи -тўқ қизил рангли. Бу лексемалар денотатив маъноларидаги рангнинг миқдорий семаси асосида қуйидагича даражаланади. « қизиллик » _ Қ -3 -2 -1 0 1 2 гулоби пушти қизғиш қизил ол қирмизи Демак, луғавий градуонимик қаторларни ажратиш учун маъновий омил ўзаро яқин тушунчаларни ифодаловчи лексемалар сирасидаги ҳар бир лексемада маълум бир белгининг турлича даражаланишига ишора мавжудлигида намоён бўлади. Шу асосда маъновий омилнинг ўзини иккига бўламиз: 1)бир-бирига яқин ва ўхшаш тушунчаларни ифодалаши; 2)айни бир белгининг турли хил миқдорига ишора қилиши: Градуонимик қатор луғавий парадигмаларга қўйиладиган қуйидаги талабларнинг барчасига жавоб берди: 1)луғавий парадигманинг битта етакчи лексема (доминанти) атрофида бирлашиши; 2)луғавий парадигманинг очиқлиги; 3)луғавий парадигманинг бошқа каттароқ парадигмалар таркибига етакчи лексема билангина кириши; 4)луғавий парадигмадаги қуршов лексемаларнинг доминант лексема билан осонликча алмаштирила олиши: Демак, лексемалараро лисоний муносабат саналувчи градуонимия ҳодисаси бир неча лексеманинг маълум бир белгининг оз-кўплигига қараб, луғавий маъновий қаторда, тизимда намоён бўлиб, бунда доминанта ва қуршов лексемалари фарқланади. Луғавий градуонимик қаторда диалектиканинг энг умумий қонунлари тажаллиси мавжуд: а)градуонимик қаторда белгининг даражаланиб, ошиб ёки кенгайиб боришида миқдор ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига ўтиши қонуни тажаллиланади; б)градуонимик занжирнинг икки чекка учи маълум бир белгининг тасдиғи билан бирга, бир-бирини инкор этишида инкорни инкор қонуни намоён бўлади; в)бир-бирини инкор этувчи (антонимик муносабатда турган) лексемаларнинг бир етакчи лексема (доминанта) атрофида бирлашиб, бир луғавий маъновий

қаторни - парадигмани, бутунликни ташкил этишда қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуни номоён бўлади. Гипонимия . Лексемалараро семантик муносабатларнинг яна бир тури гипонимия (аниқроғи, гипо-гиперонимия), яъни тур-жинс муносабатидир. Гипонимик муносабатда гипероним (жинс) ва гипоним фарқланади. Гипероним жинс белгисини билдирган предметнинг номини ифодаловчи кўпгина маъноларни семантик жиҳатдан умумлаштирувчи микротизимнинг марказий лексемаси, доминантаси сифатида намоён бўлувчи луғавий бирликдир. Гипоним эса маълум жинс турларининг номларини ҳамда ўзининг семантик таркибида имплицит тарзда жинс маъносини ҳам ифодаловчи, семантик жиҳатдан гиперонимга нисбатан бой бўлган луғавий бирликдир. Гипоним ва гипероним орасидаги алоқа мантиқий асосларга эгадир. Бу эса объектив борлиқдаги умумийлик тушунчаси билан боғлиқдир. Масалан, дарахт гипероними жинс маъносини ифодаловчи лексема сифатида дарахтнинг барча турларини ифодаловчи лексемаларни лексик-семантик муносабат асосида бирлаштириб лексик-семантик гуруҳ ҳосил қилади. Шу боисдан дарахт лексемаси гипероним сифатида гипонимлари билан лексик-семантик алоқага кириша олади. Масалан, дарахт-қайин, дарахт-терак, дарахт-дуб, дарахт- арча. Гипонимлар тенг ҳуқуқли бўлиб, уларнинг гиперонимга муносабати бир хилдир. Ўз навбатида, бу муносабат полисемия ва омонимия ҳодисалари билан ҳам боғланади. Масалан, ўзбек тилидаги дарахт номлари дастлаб икки гуруҳга бўлинади: мевали дарахтлар ва манзарали дарахтлар. Мевали дарахтлар ўз мевасининг номи билан аталади. Шунинг учун бу лексемалар кўп маъноли бўлганлиги боис бир томондан мева , иккинчи томондан дарахт гиперонимлари билан семантик муносабатга киришади: Мева: олма-ўрик-шафтоли-беҳи. Дарахт: олма-ўрик-шафтоли-беҳи. Биринчи қаторда эса «дарахт» умумий, интеграл семаларига эга. Дарахт гипероними жинс тушунчасини ифодаловчи лексема сифатида, биринчи навбатда, шу жинснинг турларини билдирувчи сўзлар билан боғланади. Дарахт лексемаси унинг тури номи ўрнида қўлланиши ҳам мумкин. Лекин гипероним гипоним ўрнида қўлланганда унинг моҳиятини ёрқин ифодалай олмайди. Шу боисдан ўз олдидан гипонимни аниқловчи сифатида қабул қилади: ўрик дарахти, шафтоли дарахти каби. Гипоним лексеманинг семемаси гипоним лексемалар учун бирлаштирувчи сема бўлиб хизмат қилади. Масалан, дарахт гипероним лексемасининг семемаси «танасидан шохланувчи ўсимлик» бўлиб, «қизил, яшил, ёки сариқ рангли ёнғоқдан пиёлагача бўлган ҳажмдаги серсув мева берувчи дарахт» семемасига эга [олма] лексемасининг «дарахт» семаси дарахт гипероними лексемаси семемасининг семемалашган кўринишидир. Гиперонимнинг маъноси гипоним лексеманикига нисбатан кенгроқ ва хирароқ (ноаниқроқ), гипоним лексеманинг маъноси эса гиперонимникига нисбатан торроқ ва ёрқинроқдир. Шу боисдан, айтиш мумкинки, гиперонимнинг маъновий моҳияти барча гипонимларининг маъновий моҳиятлари йиғиндисига тенгдир. Айтилганидек, дарахт мевали дарахтлар ва мевасиз дарахтларга бўлинади. Демак, борлиқдаги бу бўлиниш гипонимия ҳодисаси сифатида тилда ҳам акс этади. Лекин д а р а х т нинг мевали ва мевасиз турларини атайдиган алоҳида лексемалар

ўзбек тилида йўқ. Демак, гипонимнинг ўрни бўш бўлиб, улар лексик лакуна (бўш хона)лар ҳосил қилади. Лексик лакуналарни турли нутқий номинатив бирликлар тўлдиравериши мумкин (М: мевали дарахт ва мевасиз дарахт сўз бирикмалари). Ҳар бир гипо-гиперонимик қатор чекланмаган миқдорда луғавий лакуналарга эга бўлади. Бу бўш хоналар айни бир жинснинг турли белгилари билан чегараланмаган миқдорда тўлиб бориш имкониятига эга. Масалан, ўнта узум номини билувчи одам учун ўзбек тилидаги 600 та узум номининг 590 таси луғавий лакуна ҳисобланади. Демак, лакуналар ижтимоий ҳам («мевали дарахт» ва «мевасиз дарахт» тушунчасини ифодаловчи лексемалар), индивидуал ҳам (мавжуд лексемаларни маълум бир кишининг билмаслиги) бўлиши мумкин. Партонимия . Борлиқдаги барча ашёлар-нарса, предмет, буюм бутунлик экан, албатта, таркибий қисмларга, бўлакларга бўлинади. Таркибий мураккаблик, бўлакларга бўлинувчанлик борлиқ ашёларининг умумий қурилиши қонунияти экан, бу қонуният онг орқали лисонда ўз аксини топиши шарт ва зарур. Мисол сифатида «одам» бутунлигини олайлик. Одам бир бутунлик сифатида қабул қилинади, лекин унинг тана аъзоларини алоҳида-алоҳида исмлар билан аташга эҳтиёж сезилади. Бутунни лисоний «бўлиш» ижтимоий зарурият тақозосидир. Бутуннинг бўлаклари ижтимоий қиймат касб этса, у умумистеъмол сўзлари билан номланади. Лисоний ва тиббий «бўлиш» фарқланади. Тиббий бўлинишда инсон танасининг ўн мингга яқин аъзоси, бўлаги ажратилади. Лекин «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да одам ва мол танаси аъзоларини атовчи 103 та лексема мавжуд. Демак, луғавий атовчисиз бошқа аъзоларнинг ажратилиши ижтимоий эмас, балки тор-тиббий аҳамиятга эга. Маълумки, объектив борлиқдаги ашёлар орасида бутун-бўлак муносабатлари поғоналидир. Буни чизмада қуйидагича бериш мумкин. Ҳовли Ҳовли 1 Ҳовли 2 Хона1 хона2 хона3 айвон супа йўлак ер (хоналар) девор дераза эшик Кўринадики, ҳовли борлиқ воқелиги сифатида чексиз бўлакланиши мумкин. Ҳар бир қуйи поғона юқори поғона учун бўлакдир. Воқеликдаги бундай бўлиниш тилда ЛМГларни ташкил этганда ўз аксини топади. Бутун дастлаб шу бутуннинг

бўлакларига, бу бўлаклар бутун сифатида бошқа бўлакларга, бу бўлаклар янги бутунлик сифатида янги бўлакларга чексиз равишда бўлиниб кетаверади. Лексемаларнинг партонимик ЛМГларида ҳам шундай бўлиниш воқеланади. Демак, партонимик ЛМГлар объектив борлиқдаги бутун-бўлак поғонали бўлинишини акс этган ҳолда тузилади. Масалан, «тирноқ», «одам» тотонимининг партонимлари бош, тана, қўл, оёқ каби тўртликдан иборат. Тирноқ бармоқнинг, бармоқ қўлнинг, қўл эса одам нинг партонимидир. Одам ЛМГсига тирноқ ҳам, бармоқ ҳам кирмайди. Партонимик ЛМГнинг лисоний асослари нимада? 1.Партонимлар орасида парадигма аъзоларига қуйиладиган эслатиш, ўхшашлик муносабатлари мавжуд. 2. Партонимик қаторда доминанта лексема бўлиб, у партонимларни ўз теварагида тўплаб, юқори бутунликка эса унинг ўзи киради. 3. Партонимик ЛМГ ҳар доим очиқдир. Бу очиқлик қуйидагиларда намоён бўлади: Биринчидан, партонимик луғат парадигмадаги исталган лексема ўзининг синонимик, градуонимик, гипонимик қаторларига эга бўлиши мумкин ва нутқ шароитига кўра ўзи мансуб ЛМГ таркибига синоним, гипоним градуонимларини олиб киради. Масалан, бош лексемаси ўрнида калла лексемаси ЛМГ дан жой олиши ҳам мумкин. Иккинчидан, жамият тараққиёти натижасида бутуннинг ижтимоий аҳамиятга эга бўлган янги-янги қисмлари очилиб ва номланиб боради. Учинчидан партонимик луғавий парадигмада лексемалар миқдори, уларнинг шакли нисбий эркинликка эга. Масалан, калла лексемасининг салбий маъноси таъкидланса ҳам, бош ва калла лексемаларидан қайси бири доминанта эканлигини очиқ айтиш қийин. Партонимиянинг лисоний ҳодиса эканлигини исботловчи асосий далил тотоним ва партоним орасида семик боғланишнинг мавжудлигидир. Бунинг учун битта тотоним ва унинг бир партоними семантик муносабатини қиёслаб кўрайлик: одам - «онгли тирик мавжудот». Семалари: «мавжудот», «тирик, онгли. Бош- одам гавдасининг юқори қисми. Семалари: «юқори қисми», «гавдага тегишли», «одамга хос». Кўринадики, тотоним (одам) нинг семемаси партонимида сема даражасигача кичрайиб намоён бўлади. Айтилганларнинг барчаси партонимик луғавий парадигманинг лисоний табиатлилигини кўрсатади. ЛЕКСИКАНИНГ СИСТЕМ ТАБИАТИ. ЛЕКСИК ЗИДДИЯТЛАР 1 1. Лисоний система ва унинг микросистемалари . Лексемаларни систем тадқиқ қилишнинг асосида уларни ўзаро ички муносабатларига таяниб маълум бир қаторларга, гуруҳларга, турларга, туркумларга, аниқроғи, кичик ва катта парадигмаларга бирлаштириш ётади. Аслида бирликлар бизнинг хоҳиш- иродамизга боғлиқ бўлмаган ҳолда онгда парадигмалар ҳолида яшайди. Бизнинг 1 Ушбу мавзуни ёритишда Л.Неъматованинг «Ўзбек тилида привативлик (нофонологик сатҳ)» мавзусидаги номзодлик диссертациясидан фойдаланилди.

вазифамиз эса ана шу парадигмаларни, уларнинг яшаш қонуниятларини очишдан иборатдир. Лексемаларнинг ўзаро муайян ўхшашлиги, фарқли ва зид белгилари асосида бирлашган гуруҳлари тизим ёки луғавий система деб аталади. Луғавий тизим бошқа тизимлар каби поғонали қурилишга эга. Лисон бир неча ички тизимлардан иборат мураккаб система бўлганлиги каби лексик система ҳам ўз ўрнида бир неча тизимчалардан ташкил топади. Бу поғонавийлик лисондан бошланиб алоҳида лексемагача давом этади ва бу бир неча босқичдаги бирликлар орасида, айтилганидек, қатъий лисоний муносабатлар ҳукм суради. Буни қуйида лисондан нутққа қараб босқичма-босқич кўриб ўтамиз. 1-босқич. Бу босқичда яхлит бутунлик сифатида қабул қилинган лисоний система «маъновийлик» оппозиция белгиси остида фонологик фонетик (Ф,), лексик-семантик (Л) ва грамматик (Г) сатҳларга бўлинади. Бу бўлаклар ўзаро приватив зиддиятли муносабатдадир. Бунда фонологикҒфонетик сатҳ белгисиз ва лексик-семантик, грамматик сатҳлар белгили аъзо ҳисобланади. Чунки лексик- семантик сатҳнинг бирликлари бўлган лексемалар, грамматик сатҳ бирликлари бўлган морфемалар ҳамиша маълум бир маъно ифодалайди. Фонологик сатҳ (С ф ) бирликларининг маънога муносабати мураккабдир. Чунки аслида фонологик бирликлар фақат ифода планига эга бирликлар сифатида қаралади. Шунингдек, айрим ҳолатларда чунончи, айрим товушларни чўзиш асосида маънони кучайтириш, баъзи фонетик ҳодисаларнинг маъно фарқлаш учун хизмат қилиши фонемаларнинг баъзан маъновий бўлишини кўрсатади. Демак, лисоннинг дастлабки бўлинишини қуйидагича тасвирлаш мумкин: «Маъновийлик» + 0 Л / Г Ф Бундаги белгили аъзо мураккаб бўлиб, лексик-семантик ва грамматик сатҳларни ўзида бирлаштирган. Ўз ўрнида бу сатҳлар «маънонинг умумлашмалиги» белгиси остида нотўлиқ зиддиятда туради. Бу зиддиятда грамматик сатҳ (С г ) белгили ва лексик-семантик (С л ) сатҳ белгисиз аъзо саналади. Чунки грамматик сатҳ бирликлари умумлашган грамматик маъноли бўлса, лексик сатҳ бирликлари умумлашган маънога ҳам, ҳар бири хусусий маънога ҳам эга бўлади. Биринчи босқич лисоний муносабатлари умумий манзарасини қуйидагича берамиз:

Лисон «Маъновийлик»(М) + о С л С г С ф «Умумлашмалик»(У) + о С г С л Лисоний тизим мураккаб бўлганлиги боис унинг зиддиятлари қаторини янада кенгайтириш мумкин. Масалан, «ифодавийлик» белгиси остида ҳам мазкур бўлиниш бирликлари нотўлиқ зиддиятда бўлади. Бу зиддиятда белгили аъзоси тилнинг ифода, моддий асосини ташкил этувчи фонологикҒфонетик сатҳларнинг услубий бўёқдор қатламидан иборат бўлиб, зиддият тасвирини қуйидагича бериш мумкин: «Ифодавийлик (И)» + о С ф С л С г Демак, биринчи босқич зиддиятлари асосида сатҳларнинг лисоний қийматларини қуйидагича бериш мумкин: С ф қМ 0 И + С л қ М + У 0 И 0 С г қМ + У + И 0 Кўринадики, сатҳлар ўзаро приватив зиддиятли бўлса-да, уларнинг бирида фарқловчи белгиси ҳам бор. Бу уларнинг эквиполент зиддиятли муносабатга ҳам эга эканлигидан далолат беради. Чунончи, С ф С л дан маъновийлиги билан фарқланади. Лексик система ва унинг микросистемалари . Ажралиб чиққан лексик сатҳ бу босқичда икки катта - мустақил ва номустақил сўзлар гуруҳига бўлинади. Бу бўлиниш приватив зидланиш асосида ҳосил бўлади ва зидланиш белгиси «маъновий ва вазифавий номустақиллик» (Н) дир. Зиддиятнинг белгили аъзоси сифатида номустақил лексемалар ва белгисиз аъзо сифатида мустақил лексемалар юзага чиқади. Бунинг сабаблари қуйидагича:

1. Номустақил лексемалар (С л н ) ҳеч қачон мустақил қўллана олмайди, боғлиқ қуршовлардагина кела олади. 2. Мустақил лексемалар (С л м ) мустақил қўлланиш билан биргаликда, нутқда номустақил сўзлар сифатида ҳам юзага чиқади. От кўмакчилар, феъл кўмакчилар, кўмакчи феъллар шулар жумласидандир. Мустақил лексемалар орасидан номустақиллашган сўзлар нутқимизда пайдар-пай воқеланиб туради. Бу босқичда лексик гуруҳ мажмуалари яна икки белги асосида зидланадилар. Буларнинг бири «шаклий ўзгармаслик» (Ў) бўлса, иккинчиси «Маънонинг умумлашганлиги »(У) белгисидир. Ҳар иккала зидланишда номустақил сўзлар белгили, мустақил сўзлар белгисиз аъзолар сифатида юзага чиқади. Номустақил сўзларнинг зиддиятда белгили аъзо сифатида намоён бўлиши изоҳ талаб қилмагани ҳолда, мустақил лексемаларнинг белгисизлиги шундаки, улар сирасида ўзгармас сўзларнинг ҳам мавжудлиги (равишлар ва тақлидлар) ва айрим ўринларда сўз ўзгартирувчи категорияларнинг нейтралланишидир. Масалан, сўзларнинг бирикувида жойлашув омили кучайганда шаклий омил сусаяди: тош кўприк, хат ёзмоқ каби. Шунингдек, мустақил лексемаларда маъновий умумлашувчанлари ҳам бор. Демак, иккинчи босқичда ажраладиган икки тизимий бирлашма (парадигма)нинг лисоний қиймати қуйидагича: С л м қ Н 0 Ў 0 У 0 С л н қ Н + Ў 0 У + Бу мажмуага С л нинг биринчи босқичда эга бўлган иккинчи босқич учун умумлаштирувчи белгиларни қўшсак, белгиларнинг тўлиқ қатори қуйидагича бўлади: С л м қМ+У 0 И 0 Н 0 Ў 0 У 0 С л н қ М + У 0 И 0 Н 0 Н + Ў + У + Маълум бўладики, мустақил сўзлар гуруҳи иккинчи босқичда ҳеч қандай аниқ ва қатъий белгига эга бўлмади. Чунки биринчи гуруҳ (яъни, мустақил сўзлар) бирликларининг асосий белгиси «маъновийлик» бўлганлиги сабабли улар шаклий ва вазифавий белгилар асосидаги зидланишда барқарор белгиларга эга бўлмаслиги мумкин. Номустақил лексемаларнинг «номустақиллик»ларининг мохияти уларнинг шаклий ва маъновий хусусиятларидадир. Шунинг учун улар бу босқичда барқарор белгиларини намоён қилади. III босқич . Бу босқичда номустақил сўзлар (С л н ) «боғлаш» функционал белгиси асосида зидланади ва гуруҳларга бўлинади. Номустақил сўзлар лексикология учун ўрганиш манбаи бўлмаганлиги боис биз уларни таҳлил этишни шу нуқтада тўхтатганимиз маъқул. Мустақил лексемалар гуруҳи бу босқичда «маънонинг ишоравийлиги» (Д- дейктивлик) белгиси асосида нотўлиқ зиддиятли муносабатини намоён қилади. Бунда ишоравий маъноли сўзлар-олмошлар ажралиб чиқади. Феъл, от, сифат, сон, равиш, тақлид ва сўз- гаплардан иборат гуруҳнинг бу зиддиятда белгисизлигининг сабаби шундаки, уларнинг барчасининг таркибида семантик «бўшашган» ва олмошларга яқинлашган сўзлар талайгинадир ( нарса, киши каби отлар, шундай қилмоқҒбўлмоқ каби феъллар, бошқа, ҳозирги каби сифатлар, кўп, оз каби миқдор

сифатлари, энди, пича каби равишлар ҳамда сўз-гапларнинг барчаси ишоравий маъноли бирликлардир). Бу гуруҳ ҳам ўз навбатида яна икки гуруҳга: а) атовчиҒномловчи сўзлар гуруҳига (С л ма ) ва б) тасвирловчи сўзлар (С л мт )га ажралади. Бундай ажратиш «тасвирловчилик» (Т) белгиси асосидаги приватив зиддият заминида бўлиб, бунда сўз-гаплар, тақлидлар тасвирловчи сўзлар-гаплар, тақлидлар тасвирловчи сўзлар сифатида белгили аъзо, атовчиҒномловчи бўлган қолган лексемалар (феъл, от, сифат, сон, равиш белгисиз аъзо мавқеида бўлади. Атовчи лексемаларнинг «тасвирловчилик» белгисига нисбатан нейтраллиги эса бу сўзлар ичида маъносида тасвирийлик, услубий бўёқдорлик кучли бўлган лексемаларнинг сони анчалиги билан белгиланади. Демак, мустақил сўзлар III босқичда маъновий хусусиятларига кўра бўлиниш асосида уч ички гуруҳни беради ва уларнинг умумий лисоний қиймати қуйидагича: Олмошлар қ Д + Тасвирловчи сўзлар қ Д 0 Т + Атовчи сўзлар қ Д 0 Т 0 Бу босқичда ажралиб чиқадиган белгили сўзлар сони тарихий тараққиёт давомида белгисиз аъзолар ҳисобидан бойиб боради. Бошқача айтганда, ёрдамчи лексемалар мустақил лексемалар ҳисобидан, олмошлар ва тасвирловчи лексемалар атовчи лексемалардан озиқланади. IV босқич . Мустақил лексемаларнинг III босқичда ажралиб чиққан 5 ички гуруҳи бу босқичда маъновий асосларда ички бўлинишларни беради. 1.Олмошлар ҳозирги тилшунослигимизда ажратиладиган маъновий турлар (кишилик олмошлари, сўроқ олмошлари, кўрсатиш олмошлари, белгилаш олмошлари) га ажралади. Уларнинг зидланишлари тенг қийматли (эквиполентдир), яъни ҳар бир гуруҳ ўзига хос маъно ва вазифа билан иккинчисига қарама-қарши туради. 2.Сўз-гаплар ҳам модал, ундов, таклиф-ишора, тасдиқ инкор сўзлар каби ички гуруҳларга ажралиб, уларнинг зидланишлари ҳам эквиполент табиатлидир. 3.Тақлидлар бу босқичда товушга тақлидлар ва образга тақлидлар сифатида эквиполент зиддиятли гуруҳларга бўлинади. 4.Равишлар ҳам мавжуд маъно турларига эквиполент зиддиятлар асосида ажралади. 5.Равишлар ажралиб чиққандан кейин атовчи лексемаларнинг қолганлари анъанавий феъллар, отлар, сифатлар, сонлар каби маъновий туркумларга ажралади. Феъллар ҳаракат-ҳолатни (Ҳ), отлар умумий предметликни (П), сифатлар белги- хусусият (БХ), сонлар миқдорли (М+) маъносини ифодалашга хосланганлиги билан атовчи сўзларнинг «шаклини ўзгартирмасликка нейтрал» гуруҳчасидан бир-бир ажралиб чиқади ва ҳозирги тилшунослигимизда ажратиладиган сўз туркумларини беради. Бу босқичнинг иккинчи қатор зидланишида Ў белгиси нейтралликдан аксига ўтади ва бу гуруҳдан ажралиб чиққан феъллар нисбат (НС), отлар сон ва кичрайтириш-эркалаш (КЭ), сифатлар даража (ДР), сонлар - тартиб, дона, улуш, жам, каср ва б. (ТЖ) каби таснифловчи грамматик категорияларга эга эканликлари билан ўзаро эквиполент зидланади.

(Лексик сатҳ ва унинг I - IV босқич бўлиниши жадвали) Атовчи лексемаларнинг ички бўлинишида феъл, от, сифат ва сонлар муносабати приватив табиатлидир: Атовчи сўзлар мажмуаси «Белги» + 0 Феъл, сифат, сон От «Динамик белги» + 0 Феъл Сифат, сон «Миқдорий» + о Сон Сифат Айтилганлардан ва жадвал умумлашмасидан маълум бўладики, лексемалар маъновий хусусиятларига кўра дастлаб 4 катта гуруҳга ажратилиши лозим: 1) ёрдамчи лексемалар; 2) ишоравий лексемалар; 3) тасвирий лексемалар; 4) аташҒномлаш маъноли лексемалар. Жадвал лексемалар орасидаги муҳим қонуниятни намоён қилади. Жадвалдаги гуруҳларнинг икки чеккасидан ўрин олган бирликлар- феъллар ва кўмакчилар лексика ва грамматика зидланишида икки қутбни эгаллайди. Феълларда лексемаларнинг бошқа сатҳ бирликларидан фарқланишининг энг олий намунаси намоён бўлса, кўмакчиларда лексемаларнинг морфемалар билан қоришиб кетишини кўрамиз. Лисоний тизимнинг I - IV босқич парчаланиши анъанавий морфологик тасниф - сўз туркумларини ажратишгача давом этди ва дастлабки уч босқич бўлиниши привативлик, тўртинчи босқич бўлиниши эса эквиполентлик муносабати асосида кечади.

Лексемаларнинг тизимий бирлашмаларини очишни сўз туркумларидан алоҳида ва муайян бир лексемагача (мисол сифатида [от] лексемасини танладик) давом эттирамиз. V босқич. От сўз туркумининг атоқли ва турдош отларга бўлиниш соф матний бўлиб, кўп ҳолларда грамматик, балки ҳатто лексик тизимга ҳам алоқадор эмас. Чунончи Тош қаттиқ гапида тош лексемаси атоқлилик ва турдошлик жиҳатидан маъновий зидланишда (контрастив дистрибуцияда) туради ва бу гап икки хил мазмун беради: 1. Тош-қурумсоқ киши . 2. Тош-мустаҳкам жисм . Турдош отлар ижтимоий шарт-шароит асосида атоқлиланиши мумкин. Шунинг учун турдош ва атоқли отларнинг ўзаро оппозицияси «алоҳидалик (якка предметни аташ)» белгиси асосидаги приватив зиддиятдир ва бунда атоқли отлар белгили, турдош отлар белгисиз аъзо мавқеида бўлади. Шунинг учун турдош отлар осонликча атоқлиланиши мумкин ва бу, асосан, ижтимоий шарт-шароитлар билан боғлиқдир. Лекин атоқли отларнинг турдошланиши жуда кам учрайди ва у маъновий усул билан сўз ясалиши сифатида қаралиши лозим. VI босқич. Бу босқичда турдош отлар муайян ва мавҳум турларга бўлинади. Бу бўлиниш турдош атоқлилик/турдошликка кўра грамматик қурилишга бир қадам яқиндир. Чунки мавҳум от ясашнинг махсус деривацион қолипи мавжуд (муайян от+лик=мавҳум от]). Аниқ ва мавҳум отлар орасидаги фарқ маъновийдир. Муайян ва мавҳум отларнинг ўзаро зидланишлари приватив бўлиб, «муайянлик» белгисига таянади. Бунда аниқ отлар белгили, мавҳум отлар ва ҳаракат исмлари белгисиз аъзо мавқеида туради. Бу босқичда иккинчи қатор зиддият «белги-хусусиятлилик» асосида бўлиб, унда мавҳум отлар белгили, муайян отлар белгисиз аъзо мавқеида бўлади. Шунинг учун ҳатто ишоравий маъноли сўзлардан ясалган менлик, кимлик, ўзлик каби мавҳум отларда белги маъноси етакчилик қилади. VII босқич. Бу босқичда отлар, одатда, якка ва жам, яъни доналаб саналиши мумкин бўлган нарсани атовчи отлар ва маълум бир мажмуани, тўпламни атовчи отларга бўлинади. Луғавий мавзуий майдон, луғавий мавзуий тўда ва луғавий-маъновий гуруҳ VIII босқич. Бу босқичда лексемаларнинг маълум бир сўз туркуми доирасида катта-кичик маъновий гуруҳларга ажралиши юз беради. Бу микросистемалар луғавий мавзувий майдон (ЛММ) луғавий мавзувий тўда (ЛМТ) ва луғавий маъновий гуруҳ (ЛМГ) лардир. Одатда, бу мажмуалар орасидаги фарқ катта- кичикликдадир: Яъни: Л + Л + Л + .. .. .. .. Л = ЛМГ ЛМГ +ЛМГ + ЛМГ + .. .. .. ЛМГ = ЛМТ ЛМТ+ЛМТ+ЛМТ+... ... ... ЛМТ = ЛММ Луғавий қаторлар ва луғавий микросистемалар фарқланади. Луғавий қаторлар деганда тенг қийматли лексемаларнинг маънодошлик, градуонимик қаторлари тушунилади. Луғавий микросистемалар эса ўзаро гипо-

гиперонимик муносабатлар билан боғланган лексик тўпламлардир. Қурилиш ва сўзлараро муносабатларга кўра бу мажмуаларнинг барчаси гипо-гиперонимик муносабатларга таянади. Бунда аниқ қонуният амал қилади - қуйи босқич мажмуасидан юқори босқич мажмуасига фақат етакчи сўз (луғавий мажмуа доминантаси) гина киради. Чунончи, «шахс» лексик майдони шахс доминантаси ва унинг одам, жин, малак каби қуршов сўзлари (гипонимлари)дан иборат бўлган ЛМГдир. Қолган барча сўзлар қуршов сўзларининг синонимлари, градуонимлари ёки гипонимлари мавқеида бўлади. VIII босқичда аниқ отлар маҳлуқот ва нарса етакчи лексемалари атрофида бирлашадиган гуруҳларни беради. Икки доминанта лексема- маҳлуқот ва нарса ўзаро оппозитив бўлади ва зиддият белгиси «ривожланиш» бўлади. Бу маҳлуқот лексемасида барқарор, нарса лексемасида белгисиз бўлади. Чунки нарса лексемаси жонлини ҳам жонсизни ҳам ифодалайди. Шунингдек, махлуқот лексемаси бугунги кунда жонзот жонивор лексемасига тенглашган. IX босқичида жонзотҒжонивор лексемалари ўсимлик лексемаси билан зиддиятда бўлади. Бу зидланиш эквиполент бўлади. Чунки жонзотҒжонивор ҳаракатланувчанли, ўсимлик эса турғунлик белгиси билан характерланади. Бу босқичдаги иккинчисида оппозиция «нафас» (жон) белгиси асосида бўлиб, унда жонзот белгили ўсимлик эса белгисиз мавқеда келган. Х босқич. «Тирик мавжудот» маъносини ифодалаган жонзот лексемаси бу босқичда одам ва жонивор доминантали гуруҳларига бўлинади. Бу икки лексеманинг зидланиши ҳам эквиполент табиатлидир. Жонивор бу зидланишда ҳайвонларнинг барча турларини атовчи лексема сифатида чиқади. Одам-жонивор лексемаларининг иккинчи сира оппозициялари «ақллилик» асосидаги привативликдир. Бунда одам лексемаси белгили, жонивор белгисиз аъзо ҳолатида бўлади. Жонивор лексемаси гипероним сифатида ҳайвонларнинг турларини атовчи ҳайвон, ҳашорат, газанда, парранда, балиқ каби лексемалардан иборат гипонимик қуршовни ташкил этади. Бизнинг таҳлилимиз от лексемасига қараб йўналганлиги ва у ҳайвон мажмуасига алоқадор бўлганлиги боис XI босқичда шу лексеманинг гипонимик қуршовлари таҳлилига ўтамиз. XI босқич . Бу босқичда ҳайвон тизими «уй ҳайвонлари» ва «ёввойи ҳайвонлар» гуруҳларига ажралади. Бу босқичда уй ҳайвонлари ва ёввойи ҳайвонлар сўз бирикмалари ўрнида қўлланадиган лексемалар йўқ. Бу бўшлиқ (лакуна) сўз бирикмалари билан тўлдирилади. Бу босқичда гипонимик қуршов, айтиб ўтилганидек, «хонаки- ёввойилик» белгиси асосидадир. Бу белги мутаносиб (пропорционал) зиддият қуриш учун асос бўлади. Чунки бу белги асосида ўсимлик турлари ҳам фарқланади. Уй ва ёввойи ҳайвонларни атовчи лексемалар, ўзбек тилида, одатда, тенг қийматли оппозиция ҳосил қилади. Қиёсланг: қулон-эшак, архар-эчки, силовсин-мушук, қирғовул-товуқ ва ҳоказо. XII босқич. «Уй ҳайвонлари» мажмуасидан қуйироқда турувчи ва от лексема билан аталувчи жониворларни ўз ичига олувчи тўпламни атовчи лексема чорва лексемасидир. Бу сўз моҳиятан хўжалик фаолияти тури билан боғлиқ. Чорва гипероним бўлиб, унинг гипонимлари улов, қорамол, қўй, эчки, парранда лексемаларидир. XIII босқич . Чорва гипероними гипонимларидан бири улов дир. Улов лексемаси «иш ҳайвони» белгиси остида қорамол ва майда мол га приватив

зиддиятли муносабатда бўлади. Бунда улов белгили, қорамол ва майда мол белгисиз мавқени эгаллайди. Чунки, биринчидан, айрим турдаги қорамол иш ҳайвони саналади (чунончи, ҳўкиз ), иккинчидан, улов лексемаси баъзан умуман «иш ҳайвони» маъносида қўлланади. XIV ва XV босқичлар . Бу босқичларнинг ажратилиши лексик тизимнинг иерархик қурилиши учун ўта шартлидир. Чунки бу босқичда ажратиладиган йилқи ва уюр лексемалари отлар мажмуасини ҳам, «от подаси» турларини ҳам атаб келади. Уюр лексемаси тилимизда пода лексемаси билан приватив муносабатдадир. Бунда зиддият белгиси «отларга хослик» бўлиб, бунда уюр белгили ва пода белгисиз мавқе эгаллайди. XVI босқич. Бу босқичда таҳлил от лексемасига етади. Бу босқичда от лексемаси эшак, туя, хачир лексемалари билан эквиполент зиддиятли муносабатини намоён қилади. Бу босқичда от ўзига хос алоҳида синонимик ва градуонимик қаторларга эга. Ўзбек тилида от лексемасининг синонимик қатори от, асп, маркаб ва тановар лексемаларидир. Бу сирада от лексемаси асп, маркаб, тановар лексемалари билан приватив, асп, маркаб ва тановар лексемалари ўзаро эквиполент зиддиятли муносабатдадир. от лексемасининг даражаланиш қатори қулун-той-ғунон-дўнон-от лексик қаторидир. Бу даражаланиш «ёшга кўра» белги асосидадир. Кўринадики, от лексемасининг синонимлари ва градуонимлари ундан қуйида алоҳида босқич сифатида ажралиб чиқа олмайди. Чунки синонимларнинг ҳажми бир хиллиги уларнинг алоҳида босқич сифатида ажралиб чиқишига йўл қўймаса, градуонимлар от лексемасидан ажралса, даражали моҳиятини йўқотиши унинг мустақил босқич ташкил этишига монелик қилади. XVII босқич. от лексемаси қуйидаги 4 та ЛМГ билан гипонимик муносабатда бўлади: а) отнинг жинсига кўра турларини ифодаловчи лексемалар; б)отнинг асл турига кўра зотларини ифодаловчи лексемалар; в) ранг-тусига кўра турларини ифодаловчи лексемалар; г) вазифасига кўра турларини ифодаловчи лексемалар. Гипонимлар қандай турни аташидан қатъи назар, бир гипонимга тобе бўлганлиги боис бир босқичда жойлашади. Ҳар бир гипоним гуруҳи алоҳида босқични ташкил эта олмайди. Жинсига кўра гипонимик гуруҳ. Бу гуруҳ жинс маъноси муайян бўлмаган от лексемаси (гипероним) ва жинс маъноси аниқ бўлган айғир, байтал лексемаларидан иборат бўлиб, гипероним ва гипонимлар орасида приватив зиддият ҳукмрон ва зиддият белгиси «жинси аниқ эмас» ликдир. Зотига кўра гипонимик гуруҳ . Бунда от лексемаси гипероними белгисиз аъзо сифатида араби, бедов, қозоқи, мугули гипоним-лексемалари белгили аъзо сифатида приватив зиддият ҳосил қилади. Гипонимлар ўзаро эквиполент зиддият асосида яшайди. Ранг-туса белгисини ифодалашига кўра от лексемаси саман, тўриқ, човкар, қорабайир, қашқа, жийрон каби лексемалари билан приватив зиддият ҳосил қилади. Вазифа белгиси асосидаги гипонимик гуруҳ да вазифаси муайян бўлмаган от лексемаси гипероним сифатида, салт, аравакаш, юкчи, улоқчи, пойгачи гипоним лексемалари билан приватив зиддиятли муносабатда бўлади.

Демак, маълум бўладики, исталган лексема бир неча қирралари асосида бир неча гипонимик қуршовни ҳосил қилиши мумкин. Бир лексема турли қирраси асосида нечта гипонимик қуршов ҳосил қилмасин, барча гипонимик қуршовлар бир босқичдан ўрин олади. Лекин гипонимнинг ўзи гипероним сифатида алоҳида гипонимик қуршов хосил қилса, гипонимлар гиперонимдан қуйи босқични эгаллайди. Шундай ҳодиса от лексемасининг байтал гипонимида кўринади. XVIII босқич . Бу босқичда байтал гипонимининг ўз гипоними- бия лексемаси туради. Урғочи отнинг умумий номи бўлган байтал лексемасидан фарқли равишда бия лексемаси «қулунли байтал» маъносига эгадир. Байтал ва бия лексемалари орасидаги зиддият ҳам привативдир. Демак, XVIII босқичда от лексемаси гипонимлари, синонимлари, градуонимлари, партонимларининг хусусий гипонимик қуршов лексемалари туради. Айтилганлар асосида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: 1.Мустақил лексемаларда иерархик бўлиниш босқичлари йигирмага яқинлашади. Ҳар бир поғонада турли катталикдаги луғавий мажмуаларни аташни битта лексик доминанта таъминлайди ва иерархик бўлинишни чексиз гипо- гиперонимик бўлинишлар занжирига улайди. Бунда тилнинг ўта юксак тежамкорлик омили шуки, исталган қуйи босқичдан фақат битта лексема - қуйи босқичнинг доминантаси юқори босқич учун гипоним бўлади. Масалан, XVI поғонада от лексемаси ўзи билан алоқадор 500 га яқин синоним, градуоним, партоним ва гипонимларнинг доминантаси сифатида қуршовлар ҳосил қилади. Бу лексема 500 дан ортиқ лексема ва сўз бирикмаларини бир марказга боғлаб туради. Лекин ундан юқоридаги, яъни XV босқичга фақат от лексемаси киради. XVI поғонадаги от лексемасининг қуршови сифатида чиқадиган бу 500 дан ортиқ лексемадан ҳар бири гипероним сифатида воқеланиб, гипонимик қуршовлар ҳосил қилаверади, бу гипонимлар эса, ўз навбатида, яна гипонимик қуршовлар ҳосил қилиб бораверади. Ҳар бир қуйи поғонада бирликлар сони олдинги поғонадагига нисбатан геометрик прогрессия сифатида ўсиб боради. 2.Гипероним ва гипоним ҳамиша бир хил - приватив муносабатларда туриш сабабли приватив оппозиция тил тизимини бошдан-оёқ қамраб олади, лекин ёндош ва «босқичдош» бўлган, бир босқичда турган гипонимлар орасида эквиполент муносабатлар етакчилик қилади. Гипо-гиперонимик муносабатларнинг нисбий ва чекланмаганлиги лисоний тизим ҳамда унинг имкониятларининг чексизлигини таъминласа, гипонимлараро муносабатларнинг эквиполент, гипероним ва гипоним орасидаги муносабатларнинг привативлиги тил ифода воситаларининг аниқ ва муайянлигини таъминлайди.

Adabiyot : 1. Р.САЙФУЛЛАЕВА, 2. М.ҚУРБОНОВА, 3. Б.МЕНГЛИЕВ, 4. Г.БОҚИЕВА 5. www.ziyonet.uz

6. www.nur.uz

O'xshashlar

Синтактик алока воситалари. Формал, лексик-грамматик ва позицион муносабатлар

Лексик антонимия

Таржиманинг лексик муаммолари

Суз лексик маъносининг синтагматик тавсифи

Таржимада лексик ва грамматик трансформациялар