Лексик маъно тараккиёти. Сўз маъносининг кўчиш йўллари - Tilshunoslik - Referatlar

Лексик маъно тараккиёти. Сўз маъносининг кўчиш йўллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB

Ko'chirib olish

Лексик маъно тараккиёти. Сўз маъносининг кўчиш йўллари Режа: 1. Полисемия ва унинг вужудга келиш сабаблари. 2. Лингвистик фактор асосида янги маъно ҳосил қилиш. 3. Метафора усули билан маъно кўчириш 4. Метонимия (алоқадорлик) асосида ном кўчиш. 5. Синекдоха ва вазифадошлик асосида ном кўчиш

Полисемия ва унинг вужудга келиш сабаблари. Тилларнинг бой ёки камбағал эканлиги нафақат шу тилдаги сўзларнинг миқдорига, балким сўзлар билдираётган маъноларнинг сонига ҳам боғлиқ бўлади. Тил бирликлари моносемантик ва полисемантик хусусиятларга эга. Моносемантик сўзлар фақат битта маънога эга бўлган сўзлардир. Масалан, олмош , равиш , чумчуқ каби сўзларнинг иккинчи маъноси йўқ. Уларни ўрганувчи лексикология бўлимига моносемия (юнонча: monos—бир, sema—белги сўзларидан олинган) деб аталади. Бирдан ортиқ маънони англатувчи сўзлар полисемантик сўзлар атамаси билан юритилади. Тилдаги кўп маънолиликка эса полисемия (юнонча: polus —кўп, sema — белги сўзларидан олинган) ҳодисаси дейилади. Масалан: o й (июнь ойи, ой кўринди, ой келди) Сўз маъноларини анализ қилиш орқали шуни кузатиш мумкинки, барча сўзлар дастлабки босқичда моносемантик характерга эга бўлади. Улардан муайян нарса ва ҳодисаларни ифодалаш мақсадларида фойдаланилади. Кейинчалик улар бошқа предмет ва ҳодисаларни ифодалаш мақсадлари учун ҳам ишлатилади. Натижада сўзларнинг кейинги маънолари келиб чиқади. Полисемия ҳодисаси бўйича ўзбек тилида 1966 йили Т.Алиқулов "От сўз туркумида полисемия ҳодисаси" мавзуси бўйича номзодлик иши қилган. М.Миртожиев 1995 йилда "Ўзбек тилида полисемия" номли монографиясини нашр эттирган. Уларнинг фикрича, полисемия ҳодисасининг юзага келишида қуйидаги ҳолатлар муҳим рол ўйнайди. 1. Кўчма маънонинг ҳосил бўлиши. Масалан, бурун , қулоқ , тиш , кўз сўзларининг биринчи маъноси киши организмининг бир қисми саналган. Кейинчалик маъно такомили жараёнида мазкур аъзоларга ўхшаш бўлган нарса ва предметларга нисбатан ҳам юқоридаги сўзлар ишлатила бошланган. Чойнакнинг бурни, дуторнинг қулоғи, арранинг тиши, деразанинг кўзи каби. 2. Маъно кенгайиши. Баъзи бир тилшунос олимлар бу фикрга

қўшилмайдилар. Маъно кенгайишини маънонинг ички ўзгариши сифатида талқин қиладилар. 3. Эвфемизм ва дисфемизм ҳодисалари ҳам полисемия учун асос вазифасини ўташи мумкин. Маълумки, эвфемизм нутқни ёқимли ва кўнгилли қилиш мақсадида ишлатилади. Қизамиқ дейиш ўрнига чечак, фурункуль яраси дейиш ўрнига гўштемас, хотин ўрнига рафиқа сўзларининг ишлатилишида маъно кўчиш ҳодисаси мавжуд. Дисфемизмда эса нутқ дағаллашади, қўполлашади. Аблаҳ сўзи ўрнида газанда, аҳмоқ сўзи ўрнида эшак каби сўзларнинг ишлатилишини бунга мисол қилиб келтириш мумкин. 4. Аффиксация усули билан. Ўзбек тилидаги  ли,  лик,  дош,  чилик,  гарчилик,  ма,  к,  ик каби қўшимчалар кўп маъноли сўзларинг пайдо бўлиши учун хизмат қилиши кузатилади. Масалан: гулли—а) гули бор; б) гулга ярайдиган; ёғли—а) ичида ёғи бор; б) ёғ юққан ва ҳоказо. Демак, юқоридагилар асосида шундай хулосага келиш мумкинки, ўзбек тилида полисемия ҳодисаси кенг тарқалган ва у уч хил йўл билан ҳосил бўлади. Лингвистик фактор асосида янги маъно ҳосил қилиш Полисемияни вужудга келтирувчи факторларни олимлар иккига бўладилар. 1. Лингвистик фактор. 2. Нолингвистик фактор. Эллипсис, сўз формасининг фонетик ўзгариши ва семантик калька ҳодисаларини лингвистик факторлар ёрдамида ҳосил бўлади деб талқин қиладилар. Аслида бирикмага тенг бўлган тил бирлигининг таркибидан бирор компонент тушиб қолса  ю, қолдирилган қисм орқали бутун маъно ифодаланадиган бўлса, бу ҳодисага эллипсис ҳодисаси дейилади. Масалан: палов - ош, угра овқат, жони узилди, py ҳи осмонга учиб кетди дейиш ўрнига ош, угра, узилмоқ, учмоқ сўзлари ишлатиладиким, бу ҳолат нутқнинг лўнда ва аниқ бўлишини таъминлайди. Эллипсисларнинг юзага келишини миллий реалиялар билан изоҳлаш мумкин. Сўз формасининг фонетик ўзгаришида шу сўзнинг таркибидаги сўз ясовчи ёки шакл ясовчи қўшимча нутқ жараёнида тушириб қолдирилади,

лекин шунга қарамасдан кутилган маъно юзага чиқаверади. Масалан, бирор ерга мансублик, тааллуқлилик маъносини бериш учун  лик қўшимчасидан фойдаланилади, андижонлик, қўқонлик, қаршилик каби. Оғзаки нутқда бирор кимсага мурожаат қилишда «Ҳой, Фарғона, бу ёққа қараб қўйинг!» дея ишлатиш ҳолати бор. Бу ерда фарғоналик маъноси назарда тутилади. Кабобпаз ўрнида кабоб, масхарабоз ўрнида масхара, қизиқчи ўрнида қизиқ сўзларининг ишлатилиши ҳам бунга мисол бўла олади. Лингвистик фактор ёрдамида маъно кўчишнинг кейинги йўли семантик калька саналади. Семантик калька усулида чет тилларидан ўзлашаётган сўз айнан таржима қилинади. Бу таржима тилида азалдан ишлатилиб келинаётган сўзлар ҳисобига амалга оширилади. Ўз  ўзидан янги пайдо бўлган сўз аввалгисига нисбатан иккинчи маъно бўлиб қолаверади. Масалан гласность  ошкоралик, аукцион—кимошди, недельник—ҳафталик каби. Шунингдек, сўзларнинг синонимик, антонимик, паронимик муносабатлари натижасида ҳам янги маъно ҳосил бўлиши кузатилади. Умуман олганда, маъно кўчиш ҳодисаси учун хилма—хил омиллар асос вазифасини ўташи мумкин. Метафора усули билан маъно кўчириш Янги маънонинг нолингвистик усул билан ҳосил қилиниши 4 хил йўл билан амалга оширилади. 1. Метафора, 2. Метонимия, 3. Синекдоха. 4. Вазифадошлик. Полисемия ҳодисасида шу нарсага алоҳида диққат қилинадики, кўчма маънода бирор предмет, воқеа ёки ҳодиса номи шунга ўхшаган бошқа предмет ёхуд воқеа-ҳодисаларга кўчирилади. Натижада тилда ўз номига эга бўлмаган предмет, воқеа—ҳодиса янги ном олади ва олдинги номга номдош бўлиб қолади. Буларнинг биринчиси номдошловчи, иккинчиси номдошланувчидир (М. Миртожиевда). Предмет ёки воқеа  ҳодисалар ўртасидаги ўхшашлик асосидаги маъно

кўчишига метафора дейилади (лотинча metaphora — кўчириш деган маънони билдиради.) Предметлар ўртасидаги ўхшашлик учун уларнинг турли жиҳатлари асос қилиб олиниши мумкин. Масалан: одамнинг бурни-географик бурун, кўйлакнинг этаги- дарёнинг этаги, осмондаги ой — байроқдаги ой каби. Бу ўринда предметларнинг ташқи жиҳатдан ўхшашликларига алоҳида аҳамият берилган. Шунингдек, уларнинг ички ўхшашликлари, вазифавий бир хилликлари асосида ҳам маъно кўчирилади. Мисол учун тоза кўйлак—тоза одам, тўғри йўл-тўғри г a п, дўстим келди— сув келди каби. Метафора усули билан маъно кўчиш ҳодисаси от, феъл, сифат сўз туркумларида кўп учрайди. Мисолларга эътибор берайлик: олтин куз, темир интизом, пўлат ирода; ширин г a п, аччиқ ҳақиқат, узун суҳбат; суҳбат қизиди, кўнгли совуди, г a п чўзилди. Эътибор берилса, барча ўринларда ўхшашлик биринчи планга чиқаётганини ва метафорани вужудга келтираётганини сезиш мумкин. Метафора усулидан бадиий услубда ҳам фаол фойланилади. Метонимия (алоқадорлик) асосида ном кўчиш Метонимия сўзи юнонча metomumia — қайта номлаш сўзидан олинган бўлиб, бирор предмет, воқеа—ҳодисани ўхшашлик асосида эмас, балки ўзаро алоқадорлик асосида янги ном билан атайди. Метонимиянинг асосий кўринишлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин. 1. Бирор предмет ёки ҳодисадаги ном шу қисмга кўчирилади. Масалан: шаҳар — одамлар ғуж яшайдиган, маданий марказ. Бутун шаҳар кўчиб чиқди гапида эса шаҳарда яшовчи одамлар назарда тутиляпти. Бош—одам гавдасининг елкадан юқори қисми. Бошим қотиб қолди гапида эса мия маъносини беряпти. Демак, бундай ҳолатларда предметлар ўртасидаги маъно кўчириш учун мезон қилиб олинади.

2. Бирор нарсанинг номи шу нарсага асосланган ўлчов бирлигининг номи сифатида олинади. кун—қуёш, кун—24 соатлик ўлчов бирлиги, соат-кун вақтларини аниқ кўрсатиб берувчи механизм, соат - аниқ вақт, ой—самодаги планета номи, ой-йил бўлаги. 3. Бир предметнинг номи шу предметдан ҳосил қилинган нарсага кўчирилади. Масалан, чой—ўсимлик, чой—ичимлик, сув—табиий суюқлик, сув—ҳар хил саноат маҳсулотлари ва ҳоказо. 4. Белгининг номи шундай белгиси бор нарсага кўчирилади; аччиқ (маза, таъм)—аччиқ (қалампир), чаён (заҳарли ҳашарот) — чаён (сержаҳл, ёмон одам), заҳар (оғу) —заҳар (мараз одам) ва шу кабилар. 5. Айрим нарса  предметлар номи маълум бир хатти  ҳаракатлар натижасида ўзаро алоқадорлик йўли билан ҳосил қилинган, лекин бу усул диахрон характерга эга бўлиб, тилимизнинг бугунги босқичида учрамайди. қатлама — хамирни қ a т—қ a т қилиб қўйиш натижасида, тўй—тўймоқ феълидан, қиринди— қирмоқ сўзидан ясалган. 6. Бобурни ёдладим, Американи учратдим, Навоийни в apa қлаб кўрдим каби бирликларда ҳам алоқадорлик ҳодисаси мавжуд деб қаралади. Синекдоха ва вазифадошлик асосида ном кўчиш. Синекдоха сўзи юнонча synekdoche — назарда тутиш сўзидан олинган бўлиб, қисм орқали бутунни, бутун орқали эса қисмини ифодалаш саналади. Синекдоха усули асосида ҳам предметлар орасидаги алоқадорлик ётади. Шу боис унга метонимиянинг бир кўриниши сифатида баҳо бериш ҳам мумкин, лекин бу алоқадорликда бутун  бўлак муносабати доимо яққол кўриниб туради. Мисолларга эътибор берайлик. Ty ёқ боқмоқ (мол ёки қўй боқмоқ), тирноққа зор (фарзандга) каби кўринишларда қисм орқали бутун ифодаланяпти. Ўзбекистон ютди, Фарғона келди ибораларида эса бир киши ёки гуруҳ назарда тутилади. Бундай ўринларда эса бутун орқали қисм ифодаланади. Маъно кўчишнинг яна бир усулига функционал кўчиш дейилади. Баъзи

бир адабиётларда унга вазифадошлик асосидаги маъно кўчиш деб ҳам баҳо берилади. Бу усулнинг моҳияти шундан иборатки, маъно икки предмет ўртасидаги вазифавий ўхшашлик асосида кўчирилади. Масалан: o ёқ  инсоннинг тик туриши учун хизмат қиладиган анатомик орган. Стулнинг оёғи деб атаганимизда ҳам мана шу функцияга асосланилади. Одамнинг кўзи—деразанинг кўзи (ҳар иккаласи кўриш учун), қушнинг қаноти — самолётнинг қаноти (ҳ ap иккаласи учиш учун) мисолларида ҳам вазифадошлик асосидаги маъно кўчишни кузатишимиз мумкин. Яна шуни ҳам алоҳида айтиб ўтиш жоизки, баъзи бир ҳолатларда бир фактнинг ўзида метафорик— функционал, метафорик — метонимик ёки метонимик-функционал, метофорик- синекдоха усуллари намоён бўлиб қолади. Мисол учун кўк-осмон, кўк-тепа, юқори, бош-калла, бош-бир жуфт ҳолатларида метафорадан ташқари метонимик ҳолат ҳам мавжуд. Умуман олганда, сўз маъносининг кўчиши мураккаб ва кўп қиррали ҳодиса саналади.

A дабиётлар: 1. У.Турсунов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўзбекистон. 1992. 151  166  бетлар. 2. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.Ўқитувчи. 1980. 124  127  бетлар. 3. Э.Бегматов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. Тошкент. ФАН. 1985. 126  190  бетлар. 4. Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент. ФАН. 1981. 142  158  бетлар. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Лексикология. Бир маъноли ва кўп маъноли сўзлар. Сўз маъносининг тараккиёти

Суз лексик маъносининг синтагматик тавсифи

Араб тилида полисемия – кўп маънолилик

Семасиология. Суз маъноси турлари

Прагматик синонимия