Араб тилида полисемия – кўп маънолилик - Tilshunoslik - Referatlar

Араб тилида полисемия – кўп маънолилик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

Араб тилида полисемия – кўп маънолилик Режа : 1. Кўп маъноли лик – полисемия тушунчаси. 2. Сўзларнинг маъноларига кўра ўзгариши: a) М аъноларнинг торайиши; b) М аъноларнинг ке н гайиши; c) М аъноларнинг аралашиши, ўзгариши.

1. Кўп маъноли лик – полисемия тушунчаси Маънавий бирлик сифатидаги сўз л е ксик ва г рамматик семан ти кага эга. Лексикология сўзга тил нинг луғат таркибининг бирлиги сифатида ёндошиб, сўзнинг лексик маъносининг асосий бирлиги бўлмиш лексик семантикани ўзининг асосий ўрганиш об ъек ти қилиб олган . Сўзнинг лексик семантикаси деганда, сўзнинг сигнификатиф (яъни маънонинг тил билан боғлиқ жиҳати), яъни мазкур сўзда мавжуд бўлган д е нотат (яъни тил бирлигининг хусусий мазмунини, асосий маъносини ифодаловчи)да акс эт т ирилган ахборотни ҳисобга олган ҳолда воқеликдаги муайян ҳодисаларга нисбатланиши тушунилади. Шундай экан , сўзнинг лексик маъноси, бир тарафдан, сўзнинг тилга алоқадор бўлмаган мазмунлар (яъни денататлар) ва мазкур сўз билан ифодаланувчи сўзнинг шакли, унинг ҳиссий бўёқлари ва таъсирчанлигини ўз ичига олган х арактеристикасини ўзида бирлаштиради. Бир сўзнинг ўзи бир нечта турли хил маъноларни англатиши мумкин. Бу маънолар ўзаро алоқадор бўлиш л ари, кўп маъноли умумий тушунча (полисемия) асосидан семанти к бирликни ташкил қилиш ёки ўзаро семанти к боғланишга эг а бўлмаган сўзларнинг товуш мажмуаларини (яъни омонимияни) ҳосил қилиши мумкин. Кўпмаъноли сўзлар, одатда ўзаро боғланмаган ёки кам даражада боғланган предмет ва ҳодисаларни англатсаларда, кў п маъноли сўзларнинг маънолари ўзаро асослантирилган бўлади ва ўзаро бир-бирига бўйсундирилган, семанти к жиҳатдан ўзаро тобе бўлган маъноларни ифодалайди ва сўзнинг айнан ўхшашлигига путур етказмайди. Кўп маънолилик воқеликдаги предмет ва ҳодисалар, ҳамда тушунчалар ўртасидаги боғланишлар асосидаги эмас, балки маънолар ўртасидаги ўзаро боғлилик асосида юзага келади. Полисемия энг аввал “долзарб дерива ц ия ” (яъни янги сўзларни аффикслар ёки уларсиз ҳосил қилиш) боғланишлари орқали бирлашган, сўзловчилар томонидан х удди битта ясама сўзлар элементлари ўртасидаги муносабатлари

каби англанадиган маънолар қатори “ сифатида қаралади. Кўп маъноли сўзларнинг айрим лексик маънолари сўз семанти к тузилишининг таркибий қисмлари сифатида ички боғланиш орқали ўзаро бў й с у нд и рилганлиги уларнинг функ ц иясига ҳам, ривожланишига ҳам таъсир кўрсатади. Кўп маъноли ли к араб лексикасида кенг тарқалган ва у бир маъноликка нисбатан умумий қоида ҳисобланганлиги учун, энг кўп қўлланиладиган сўзлар учун хос бўлган ҳодисадир. Бир маъноли ли к араб тилида нисбатан кам учрай ди ган ҳодисадир. Полисемия қадимдан нутқнинг чекланган миқдордаги белгилари билан тилда ифодаланиши лозим бўлган сон-саноқсиз миқдордаги тушунчалар ўртасидаги номутаносиблик натижасида юзага келадиган ҳодиса ҳисобланади. Аслида “ҳар бир маъно учун унинг ўзини ифодалайдиган алоҳида ифода бўлиши лозим, бироқ бундай қилишнинг имкони йўқ”. Фаҳриддин ар-Розий ва унинг издошлари “ ҳар бир маъно алоҳида сўз билан ифодаланиши мумкин эмас, чунки маънони англаб олиниши, чекланмаган б ў лиши мумкин. Сўзларнинг ҳарфлардан ташкил топиши ва ҳарфлар сон жиҳатидан чегараланган эканли ги учун, уларни нг миқдори чекланган бўлади. ” Чегараланган миқдордаги нарсадан ҳосил қилинган сўз нинг миқдори чекланган даражада бўлади. Миқдори чекланган нарса эса чегараланмаган миқдордаги нарсани ифода лай олмайди. Акс ҳолда ифодаланаётган нарсанинг миқдори ҳам чекланиб қолган бўлар эди. Шунинг учун ҳам, унинг ф и крига кўра, ءامسلاأ ةكرتشملا ни яратиш эҳтиёжи туғилди , шу боисдан ҳам ифодаланиши лозим бўлган турли маънолар учун نيعلأ ва نوجلأ ва نوللأ каби бир хил ифодалар белгиланди. Араб тили тарихи давомида яратилган сўзларнинг бирламчи маънолари асосан аниқ ва таъсирчандир. Араблар ўзларини ўраб турган борлиқдаги турли-туман нарса ва ҳодисаларни аниқ номлаганлар. Аниқ маънодан мавҳум маъноларга ўтиш тарихий нуқтаи назардан қараганда оддий ўтиш тури ҳисобланади. Феълларнинг лексик-семантик-грамматик алоқаларни кенгайтириш орқали аниқликдан мавҳумликка ўтиш феълларга х ос

х усусиятдир, бу эса ўз навбатида уларнинг синтактик-грамматик алоқаларини ўзгаришига олиб келади. Бу жараён айниқса مإتىط - эгарланадиган ҳайв о нга мин моқ , لضان “ ким биландир мерганлик д а мусобақалашмоқ ” , ىتفت��سإ “ шариат масалалари бўйича хулоса чиқариб беришни сўрамоқ ” دارتإ , “ ўтлоқ ва сув излаш учун жўнамоқ ” , دروتسإ “ сув олиб келиш учун кетмоқ " ва ҳаказо каби ўз об ъ ектлари доирасини кенгайтирган ва шу орқали маъноларни имкони борича умумлаштирган ички об ъ ектли феълларда намоён бўлади. Номларда янги маъноларни ҳосил бўлиши асосан, сўзни ном сифатида бир предмет ёки қадимдан иккинчи бир предмет ёки ҳодисага ҳар қандай кўчириб ўтказиш оддий предмет алмашинувини англатиши туфайли сўздаги п р едмет – тушунча мазмунининг ўзгариши билан боғлиқ, бунинг устига сўзнинг атама сифатида қўлланган ҳар бир ҳол номнинг аниқ предметга кўчириб ўтказилган пайтда ҳам феъл дериватлари (яъни масдарлар, ҳақиқий сифатдошлар ва бошқалар) нинг абстракт семантикадан аниқ-предмет ном семантикасига ўтиш пайтида ҳам унинг лексик боғлана олиш хусусиятини ўзгартириб юборади. “Сўзларнинг лексик жиҳатдан ҳам ва кўп ҳолларда синтактик жиҳатдан ҳам боғлана олиш хусусиятининг ўзгариши барча ҳолларда бўлиб ўтаётган семанти к ўзгаришларнинг энг об ь ектив кўрсатгичи ҳисобланади”. 2. Сўзларнинг маъноларига кўра ўзгариши Қадимги араб тилшунослари сўзнинг кўчма маъноларда қўлланиши маънони ўзгаришига олиб келадиган йўл эканлигини кўрсатиб ўтганлар. Сўзларнинг бирламчи, асл маъносида қўлланилиши “ ةقيقحلأ “ тушунчасини Ибн Жинний “сўзларнинг бирламчи маъноларига мос тарзда қўлланиши” сифатида таърифлаган. Уларнинг поэтик метафора сифатида кўчма- мажозий маънода қўлланиши “ زا �� جملأ “ га қарама-қарши қўйилади. Масаланинг моҳияти шундаки, тўғри маъно – бу сўзнинг одатдаги, ҳамма томонидан қабул қилинган қўлланишидир. Узус (яъни ҳамма томондан қабул

қилинган тарзда қўлланиши) орқали мустаҳкамланган ҳар қандай кўчма маъно тўғри маъно сифатига эга бўлади. Шундай қилиб, агар тўғри маъно кам қўлланилса, у ўз хусусиятига кўра кўчма маънога айланади , к ўчма маъно эса , агар у кўп қўлланилса , у ҳолда мазкур маъно ўз х арактерига кўра тўғри маънога айланад и. К ўчма маънолардан фойдаланиш айниқса , сўзлардан атама сифатида фойдаланишни мустаҳкамлаш жараёни - لقنلأ “ Ан-нақл” кўчириш, деб аталади. Сўздан турли тасаввурларга мувофиқ равишда образли фойдаланиш унинг янги маънога эга бўлиши учун замин ҳозирлайди, бунда унинг аввалги рамзлари, маъжозлари йўқ бўлиб кетади ва янги ҳосил бўлган маъно мазкур сўзнинг тенг ҳуқуқли ва мустаҳкам маънолардан бирига айланади. Тарихий нуқтаи назардан ўзининг эски маъноларини ҳам сақлаб қолган сўзларнинг қадимий тўғри ва ясама, кўчма (яъни айни бир вақтда бўлиши ) нуқтаи назаридан бундай қилишнинг имкони йўқ. Мавжуд сўзларнинг маъноларини ўзгартириш учта турли жараённинг натижаси ҳисобланади. Улардан иккитаси араб тили доирасида чегараланган бўлиб, ё алоҳида сўзлар маъноларининг мустақил ва секин ўсиши, тадрижий ривожланиши ёки қисман ёҳуд мутлақо истеъмолдан қолган эски сўзлардан уларга янги маънолар юклатилган ҳолда фойдаланиш натижасида мазкур сўзларнинг тезлик билан тикланишидан иборат. Учинчи жараён бошқа тиллар билан боғлиқ равишда содир бўлади ва арабча сўзларнинг семантик жиҳатидан ўзларига ўхшаш бўлган сўзларнинг маъноларини ўзлаштиришда номоён бўлади. Юқорида санаб ўтилган ҳолатлардан биринчиси, сўзнинг белгиланган контексти ўзгариши чоғида сўз маъносининг ҳам аста-секинлик билан, сезиларсиз ва беихтиёр равишда ўзгариши ва бунинг натижасида унинг лексик-семантик тил тизимида яъни, нисбат ва боғланишларга эга бўлишидан иборат. Сўзлардан фойдаланишдаги ўзгаришлар натижасида янги лексик маъноларнинг вужудга келишига мисоллар жуда кўп, таққосланг: “ َب َج َش ” – ҳафа бўлмоқ “ َ حَض َر ” – нимадандир озгина бермоқ - бўйсунмоқ, “ ى َناف َت ” –

бир-бирини йўқ қилмоқ, “ َّجَتْحإ ” – далил сифатида келтирмоқ “ ٌ كيم َ��س ” – баланд ва ҳоказолар. Семантик ўзгаришлар тарихий жиҳатдан алоҳида сўзларнинг семантик ўзгаришларининг характерига қараб таснифланади. Улар қуйидагилар: а) маъноларнинг қисқариши; б) маъноларнинг кенгайиши (яъни бу икки ҳолда тушунчаларнинг бирламчи ва ундан кейинги ҳажмлари қиёсланади); в) маъноларнинг аралашиши, ўзгариши (мажоз, метонимия, яъни бир сўз ўрнида унга алоқадор бошқа сўзни қўлланилиши, масалан “пул” маъносида “ҳамён” сўзини, “овқат” маъносида “дастурхон” сўзининг ишлатилиши) синекдоха (яъни бутун нарсани унинг бир қисмининг номи билан ва аксинча, маъноларни уларнинг ҳажмига боғлиқ бўлмаган ҳолда ўзгаришини ифодаловчи, қисмни бутун нарсанинг номи билан аташ ва бошқа баъзи бирликлар). Маъноларнинг ўзгариши, яъни қисқариши умумий, асл маъноларнинг хусусий тасвирий маъноларга кўчиш ҳодисасидир. Мисоллар (уларда аввал классик, сўнгра замонавий маънолар берилган): “ ٌ ثاثأ ” – барча мол-мулк (уй ҳайвонлари билан биргаликда) – уй жиҳозлари; “ ٌ مَنَغ ” – майда қорамол (қўйлар, эчкилар) – “қўйлар”; “ ٌ دلو ” – фарзанд (жинсидан қатъий назар) – асосан “ўғил бола”; “ ٌ مَتْأَْم ” – аёлларнинг хурсандчилик ва қайғули кунлардаги йиғин ва маъракаларининг номлари берилган. Маънонинг қисқариши айниқса мавжуд лексикани атамалаштириш жараёни учун типик ҳолдир. Ислом динига оид кўпгина атамалар айнан шу усул билан исломгача бўлган лексика асосида ҳосил қилинган. Таққосланг: “ َّ جَح ” – қаергадир жўнамоқ, кетмоқ – муқаддас жойларни зиёрат қилмоқ, “ ٌ ن ِمْؤُْم ” – бирор нарсага ишонувчи – диндор, эътиқодли, мусулмон ва шу кабилар. Шуни таъкидлаш лозимки, аниқ маъноларни англатувчи муайян ясама бирликлар (масалан “ ٌ عَفْد��ِم ” – ирғитиш қуроли, яъни тўп) ларни мустаҳкамлаш жараёни ҳам маънонинг қисқариши билан биргаликда кечади. Маънонинг кенгайиши – бу тор, хусусий маънодан кенг, асл маънога кўчиш ҳодисасидир. Масалан: “ ٌ ةَرْف ُ��س ” – йўловчининг овқатланиши –

овқатланадиган стол, “ ٌديه َش ” – дин йўлида қурбон бўлган – ватан ва ғоя учун кураш йўлида қурбон бўлган, “ ٌ ةَدا َّج َ��س ” – жойномоз, ибодат қилиш учун гиламча – гилам, “ ٌ دَرْو��َم ” – сув манбаи, сувлоқ – манба, шунингдек таққосланг: “ َ دَرَو ” – сувлоққа етиб келмоқ, сув ичишга бормоқ, “ ٌ ت ْيَز ” – зайтун мойи – ҳар қандай ўсимлик мойи ёки маъданли мой, “ ٌ ة��َهْنِم ” – вақтинчалик фойдаланишга берилган ҳайвон, иш қуроли – ҳадя, “ ٌ دئار ” – янги ўтлоқ қидираётган, қидирувчи – биринчи бўлиб кашф этган, топган, очган ёки ўзлаштирган киши, кашшоф, “ ٌ ليمز ” – биров билан бир туяда кетаётган ёки ишлаётган киши – ҳамкасб, биргаликда ишловчи, “ ٌ مَر َ��ض ْخُم ” – ислом динигача бўлган давр ва ислом даври оралиғида яшаган шоир – ҳар қандай икки даврда яшаётган киши. Мажоз (метафора) – икки предметнинг ўхшашлигига асосланган ҳолда улардан бирининг номини иккинчисига кўчиришдан иборат. Масалан: “ ٌ نيع ” – кўз – айғоқчи, жосус, “ ٌ راث ْرَث ” – серсув, суви мўл (булоқ ҳақида), “ ٌ نيع ٌ ةَراث ْرَث ” – сергап одам, эзма, вайсақи, сафсатабоз, “ ٌ ل ِزْنَم ” – тўхташ жойи, манзилгоҳ – турар жой, “ ٌ ةَّلَس َم ” – катта нина – ёдгорлик. Метонимия – бирон- бир ҳодисани ўзаро боғланиши (яъни мазмунни ифодаловчи, сабаб-оқибат, материалдан ясалган буюм, атоқли от – турдош от ва алоқалар)га, предметнинг ўзаро бир-бири билан боғлиқ ҳодисаларни англатишига нисбатланади; Таққосланг: “ ٌ نيم َي ” – ўнг қўл – қасам; “ َ قَف َص ” – қўл ташламоқ, бор барака қилмоқ – келишмоқ, битишмоқ; феълнинг бирлик шакли; “ ٌ ةَقْف َ �� ص” “ ٌ ة�� َفيظ َو ” – (бирор лавозимга тайинланган кишига бериладиган) маош, мояна – лавозим; “ ٌ ةَوْهَق ” - кофе – қаҳвахона (агар бу илгари кенг қўлланилган “ ُ تيب ِ ةوهقلا ” атамасининг қисқартирилган шакли бўлмаса); “ ٌ صاص َر ” – қўрғошин – ўқлар; “ ٌ ديد َح ” – темир – кишан; “ ٌ ناخ ُر ” – тутун – тамаки; “ ٌ نْط ُق ” – пахта – ип-газлама материалидан тикилган кўйлак; “ ٌ رير َح ” – ипак – шойи кўйлак. Метонимия араб тилидаги кўчириш усули сифатида ўзига хос хусусиятга эга ҳодиса ҳисобланади, шунинг учун ҳам тилшунос арабларнинг тилида нарсани, масалан, осмон ёмғирнинг сабабчиси бўлганлиги учун “ ٌ رَط َم ” –

ёмғир “ ٌءامَس ” – осмон сўзи баланд ёки “ ٌ ثي َغ ” – бу ёмғир бўлганлиги учун, ёмғирдан кейин ўсиб чиқадиган нарсалар ҳам ٌ ثي َغ “” деб аталгани каби, сабаб номи билан аташга одатланганлиги таъкидланади. Атоқли отларнинг турдош от сифатида ишлатилиши ҳам метонимия деб аталади. (кўпинча уларда н нисбий номлар ясалади). Бундай с ў злар сон жиҳат и дан чегараланган б ў либ, қуйида улардан ба ъ зилари мисол тариқасида келтир ила ди. “ ُّ ي ِمور ْجأ ” “ Г рамматикага оид ” ва “ ٌ ةَّيِمور ْجأ ” – грамматика да машҳур ва кенг тарқал г ан араб тилининг мактаб грамматикаси муаллифи Ибн Ажрум (1273-1323) нинг номидан ҳосил қилинган. “ ٌ ي ِلْيَف ُط ” – “ чақирилмаган ёки келавериб жонга теккан меҳмон ва ҳатто текинх ў р, бировникида унинг ҳисобига яшовчи ” с ў злари ҳам ў зининг хиралиги билан ҳамманинг жонига текканлиги сабабли м аъ лум ва машҳур б ў лган куфалик Туфайлнинг исмидан, “ ٌّ ي ِبو ��قْرُع ” – ёл ғ ончи, алдоқчи, ва ъ дабоз, берган с ў зининг устида турмаслиги билан танилган Урқубнинг номидан, “ ٌّ ي ِمِتا��ح ” – саҳий , саҳийлиги билан ном таратган араб Хотамнинг исмидан , “ ٌ سوماق ” – лу ғ ат сўзи дан олинган : кенг тарқалган изоҳли лу ғ ат “ سوما �� قلا طيحملا ” – нинг: “ ٌ قرذ �� ع ” – юксак, афлотуний (муҳаббат) Бани Узро қабиласининг (мазкур қабила а ъ золарига худди шундай муҳаббат хос б ў лган.) : “ ٌ ةيفنح ” – Ж у мрак ҳовузда та ҳ орат олишда ж у мракдан фойдаланган имом Абу Ҳанифа ва унинг издошлари номидан: “ ٌءا َّوح ” – аёл (шунингдек “ تنب ٍءاوح ” ) – Ҳавво (аёлларнинг аждоди); “ ٌّ يمدآ ” – одамий, “ ٌ مدآ ” – О дам Ато нинг исмидан келиб чиққан сўзлардир . Иккинчи усул сўзларнинг предметларга нисбатини жуда зарур бўлган ҳолда ўзгартирилиш и дан иборат. Бу жараёнда адабий тилни жуда яхши билувчи шахслар асосий рол ўйнайдилар. Бунда маънолар ҳақиқий тадрижий ривожланишга эга бўлмайди – фақатгина мавжуд бўлган лексика танлаб олин ади , ундан янгичасига фойдаланилади. Қадимий тушунчалар билан янги тушунчалар ўртасидаги ўхшашликнинг англаб ол и ниши, қадимий, айниқса ярим ун у тилган ёки бутунлай ун у тилган, нафақат жамоатчилик томонидан, балки нуфузли тил муассасалари томонидан ҳам бундан буён фойдаланиш учун қабул қилинган сўзларнинг

янги ҳосил қилинган сўзлардан маъно жиҳатидан қолишмаслиги сўзларни бир даврдан иккинчи бир даврга муваффақиятли равишда кўчириб олиб ўтилган ҳоллар и ҳисобланади. Масалан: таққосланг: “ ٌةلجم ” – қоғоз ўрами, кано п – журнал; “ ٌ ةفيحص ” – ёзиб тўлдирилган қоғоз вароғ и – газета; “ ٌّ نف ” – ниманидир тури, бошқача маьноси – санъат; “ ٌ ةرطاق ” – карвондаги бош туя – лакомотив (паравоз, тепловоз, электровоз ва шу кабиларнинг умумий номи); “ ٌ راطق ” – туялар карвони – поезд; “ ٌ ةمزأ ” – камҳосил, қу р ғоқчилик йили – кризис, танглик; “ ٌ ةبر ُأ ” – тугун – галстук. Ва ниҳоят, сўзларнинг маъноларидаги ўзгариш кўпинча бошқа тилнинг бевосита таъсир кўрсатиш и орқали содир бўлади. Бундай ўзгаришлар арабча сўзнинг хорижий тилдаги у билан бир хил бўлган номни англатадиган сўз билан семанти к битишувидан иборат ва шу билан биргаликда семантикасида бошқа тиллар билан битишув нуқталари мавжуд бўлган арабча сўзлар кўп ҳолларда х орижий сўзларнинг семантикасидан қисман ёки тўлиқ нусха кўч и риши мумкин. Ушбу семанти к калкалаш ёки семанти к индук ц иялаш (яъни умумлаштириш) жараёни арабча сўз ни ҳозирги замон эҳтиёжларига мослаштиришда сезиларли рол ўйнамоқда. Аниқ ички шаклга эга бўлиб, лексикалаштирилган хорижий сўз бирикмалар и нинг таржималарида калкалашга доир энг со д да ва намунали мисоллар к ў зга ташланади. Таққосланг: “ ٌ ة��عيبط ٌ ةتما ��ص ” – ни фран ц узча “ n а tur е м ort е”; “ ٌ ةملك ٌ ةعطاقتم ”– кроссворд ни инглизча “ cross - word ”; “ ُ ةضور لافطلأا ” - болалар боғчасини фран ц узча “ j а rdin d ’е f а nts ” билан , “ مسج دسلا ” – русча “тело плошины” билан , “ نو ��ل حرا ��ص ” – қичқирувчи (ярқироқ, дабдабали) ранг, “ ةقيقح ٌ ةيراع ” – яланғоч ҳақиқат (яъни чин ҳақиқат), “ ةرظنم ٌ ةّيدرو ” – пуштиранг (ҳамма нарсани чиройли қилиб кўрсатадиган) кўзойнак ва ҳоказолар каби маъжозий хусусиятга эга бўлган хорижий сўз бирикмалар и нинг сўзма-сўз таржималари ҳам худди шундай характерга эга. Арабча сўзларни янги, аввал қабул қилинмаган контекст ва бирикмаларда қўлланиши сўзнинг семанти к ҳажмини кенгайтириш усулларидан бири бўлганлиги учун араб адабий тилининг лексик-семантик меъёрларига асосан

зид келмайди. Кўп вақтлар давомида фран ц уз тили араб тили учун семанти к кал к аланган сўзларнинг бош манбаси бўлиб келди. М: таққосланг: арабча “ ٌط َس َو ” – ўрталик, оралиқ – фран ц узча “ millien ” – шароит, муҳит, ора” орқали “ ٌ و ْ��ض ُع ” – аъзо, тана аъзоси сўзи фран ц узча “ member ” – аъзо (ташкилот аъзоси); “ ٌ ةَس َرْدَم ” – фран ц узча “е col е” – мактаб, таълим орқали; “ ٌ ة��َلْتُك ” – катта бўлак, палахса – фран ц узча “ blok ” – блок (бирлашма) орқали ” ٌ ت ْيَز ” – мой инглизча “ oil ” – нефт ь орқали; “ َ ق ��َنَتْعإ ” – қучоқламоқ, фран ц узча “е mbrasser ” – дин ёки таълимотни қабул қилмоқ каби сўзлари орқали ўзлашган. Семантик калкалар сон-саноқсиз ва бошланғич белги бўйича “ ٌّ ط ��َخ ” – чизиқ; “ ٌ ةَّط ّحَم ” – бекат; “ ٌ ة��َناَدإ ” – ҳукм қилиш ва ҳаказолар каби кўплаб семантик интернационализмлар юзага келади. Айрим классик сўзларнинг маънолари тилшунослар томонидан хато сифатида қабул қилинади: семантикасини ўзгартириш бўйича маълум қонуниятлар нуқтаи назаридан тушунтириб берилиши қийин бўлган сўзлар улар қаторига киради. Масалан, таққосланг: “ ةهرب ” – узоқ муддат, ҳозирги қўлланишда қисқа муддат, лаҳза, маъносини англатади; фақат “ دجو ” – топмоқ феълининг масдари “ ناد ��جو ” – ҳозирги қўлланишдаги “виждон” маъносини англатади, “ زايتمإ ” – бирон нарсадан ажралиш, алоҳида бўлиш, замонавий тилдаги “имтиёз, устунлик” маъносида жаранглайди ва бошқа бундай кўчишлар кўпинча оғзаки тилнинг таъсири билан, адабий тил ва шевалардаги матнлар ўртасида тафовут йўқлиги билан изоҳланади. Тилнинг софлиги учун курашувчилар сўздан бундай фойдаланишни ва бир хил маъноли хорижий сўзлар таъсирида ҳосил бўлган сўзларнинг маъноларини хато деб ҳисоблайдилар. Кўп маъноли сўзнинг барча маънолари йиғиндисида, унинг маъносининг ҳажмидаги алоҳида элементлар ифодаланаётган тушунчаларнинг ўзига хос хусусиятлари, ўз мустақиллик ва муҳимлик даражаси, фойдаланиш кўрсатгичи билан фарқланади. Кўп маъноли арабча сўзнинг семантик мазмуни таркибий тузилишига эга ва кўп ҳолларда унда маънолар

иерархиясини (яъни босқичларга даражаланиши) кузатиш мумкин. Бунда битта асосий маъно бош ролни ўйнайди, бошқалари эса унга бўйсунади ва бевосита ёки билвосита равишда ундан келиб чиқади. Асосий маъно атрофида тарихан, тил қонуниятларига мувофиқ равишда, сўзнинг иккинчи даражали маънолари шаклланади. Контекст билан энг кам боғланишга эга бўлган маъно энг муҳим ва асосий маъно ҳисобланади. Хусусий, иккинчи даражадаги маънолар ҳамма вақт ҳам сўзнинг контекстдаги мазмуни билан боғланишда бўлади ва асосий маънодан келиб чиқади. Бу ҳол қуйидаги маънолар мужассамлашган “ ٌخأ ” сўзининг семантик тузилишида яққол кўзга ташланади: 1) “туғишган ака “, 2) оғайни, 3) худди шундай, ўхшаш (“ اذه بوثلا وخأ اذه ” – “ Бу кўйлак мана бу кўйлакка ўхшаш” иборасидаги каби), 4) “ وخأ برحلا ” – доимо жанг қилувчи, жанговар; “ وخأ لسكلا ” – танбалликнинг акаси, яъни танбал, иборасидаги каби нимагадир хосликни билдирувчи ва ниҳоят “ اي اخأ ممت ” – Тамимлик оғайни, мурожаатидаги кабилар бирон қабилага мансубликни билдирувчи сўнгги, бешинчи маънодир. Бу ердаги биринчи маъно асосий ва тўғридан-тўғри маъно ҳисобланиб, қолганлари эса ўша маънодан келиб чиқади. Улар кам тарқалган, услубий жиҳатдаги иборалар, ҳис-ҳаяжонли бўёқлар билан кўпроқ боғланишга эга, такрорланиш кўрсатгичлари бўйича ажралиб турадилар. Шу билан бир вақтнинг ўзида айрим маънолар бир хилда тўғри ва номни англатувчи бўлишлари мумкин, лекин ўз мазмунига кўра улардан бирининг ҳосиласи сифатида иккинчисидан келиб чиқиши аниқ ҳолдир. Масалан, таққосланг: “ سأر ” – бош (одамнинг, ҳайвоннинг калласи) – “ سأر ةرجشلا ” – дарахтнинг учи; “ فتك ” – елка, кафт (одам ва ҳайвонларники) – “ فتك لبجلا – тоғ ёнбағри; “ مف ” – оғиз – “ مف يداولا ” – водийнинг этаги – “ مف � ةيقدنبلا ” – милтиқнинг оғзи каби сўзлар. Шундай қилиб, кўп маъноли сўзлардаги турли маънолар семантик жиҳатдан ўзаро бир-бири билан боғланишда бўлиши ва шундагина маъноларнинг лингвистик иерархияси ҳақида гапириш мумкин бўлади. Шу билан бир вақтда турли маънолар синхрон тизимда кўпинча деярли тенг

ҳуқуқли бўлиб қоладилар ва бунда маънолар иерархиясини белгилаш амалда мумкин бўлмай қолади. Бундай ҳол кўпинча морфологик деривация усули билан ҳосил қилинган сўзлар учун хос бўлган ҳолдир. Алоҳида ажратиб олинган ҳолдаги бундай сўз тўлиқ бўлмаган семантик характерга эга бўлади. Масалан: “ سيئر ” – раис, “ قئاس ” – ҳайдовчи, “ رارج ” – ташувчи ва ҳ. к ва бунда асосан сўзнинг алоҳида маъноларидан эмас, балки сўзнинг ўзидан фойдаланиш ҳақида гапириш мумкин. Арабча луғат бошқа таржима қилиш пайтида турли сўзлар билан ифодаланадиган умумлаштирилган маънодаги кўплаб сўзларни ўз ичига олган, масалан: “ توص ” – ҳар қандай предметнинг, ҳодиса (одам, тош, эшик, ҳайвон ва қуш ва ҳ.к.лар) нинг чиқарган товушини, “ ورج ” – ҳар қандай гўдакни, ваҳший ҳайвоннинг боласини, “ خرف – ҳар қандай қуш боласини, “ نطب ” – ҳар қандай тирик мавжудот ёки предметнинг ички қисмини(қорнини), “ ٌةيظ ��ش ” – ҳар қандай қаттиқ предметнинг парчасини англатади.

Адабиётлар: 1. Белкин Б.М – Арабская лесикология . М, 1975. 2. Звегинцев В.А – Очерки по обшему языкознанию. М. «Просвещение». 1968г. 3. Ка ц нел ь сон С.Д – Содержание слова, значение и обозначение. М, Л, “Наука”, 1965 4. . ةرهاقلا اهعاونأ و ةغللا مولع ىف رهزملأ ىطويسلا نامحرلا دبع

O'xshashlar

Араб тилида синонимия

Араб тилида сўз вариантлари

Узбек ва араб тилида олмошларнинг қиёсий таснифи

Қўшма гаплар полисемияси ва омонимияси

Лексикология фанининг тилшуносликдаги ўрни ва аҳамияти (араб лексикологияси)