Қўшма гаплар полисемияси ва омонимияси - Tilshunoslik - Referatlar

Қўшма гаплар полисемияси ва омонимияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Қўшма гаплар полисемияси ва омонимияси Режа: 1. Қўшма гапни ташкил этувчи компонентлар полисемияси 2. Синтактик омонимия ва унинг қўшма гап таркибида юзага келиши

Полисемия ҳодисаси туфайли бир фонетик ва орфографик қиёфадаги шакллар ўзаро реал фарқланувчи бир неча предмет, ҳодиса, жараён, воқеалар мазмунини англатиш учун хизмат қилади. Тилнинг қайси сатҳ ҳодисасига алоқадор бўлишидан қатъий назар, полисемия объектив қонуниятлар таъсирида пайдо бўлади... Синтактик полисемия синтактик тизимнинг қайси подсистемасида бўлишидан қатъий назар тилнинг мураккаб ишоралари системаси характеридаги кўп маънолиликдир 1 . Ў збек тилшунослигида шакл ва мазмун парадигматик номутаносиблигида бўлган гап полисемияси – синтактик полисемия ҳодисаси махсус тадқиқ этилган 2 . Маълумки, полисемия ҳодисаси бир шаклнинг матнда турли маънолар англатишига асосланиб ўрганилади. Қўшма гаплар таркибида кўп маънолилик мазмунини юзага келтирувчи асосий лисоний восита боғловчилардир. Кўп маънолилик эргаштирувчи богловчиларга ҳамда тенг боғловчиларга хос хусусият саналади. А.Мамажонов ўз тадқиқотида бу хусусиятнинг фақат эргаштирувчи боғловчиларга хослигини эътироф этган 3 . Одатда, боғланган ҳамда эргашган қўшма гап компонентларини ўзаро боғловчи бир грамматик шаклнинг матн талаби билан бир неча семантик - стилистик маъно оттенкаларини ифодалаши таҳлил қилинганда грамматик тузилманинг бош маъноси унинг матн доирасида пайдо бўладиган маъно оттенкалари билан қиёсланади. Қўшма гапни ташкил этувчи компонентлар полисемияси Маълумки, синтактик бирликларнинг матнда турли маъно оттенкаларига эга бўлиши натижасида синтактик полисемия ҳодисаси вужудга келади. Қисмлари ва, аммо, лекин, бироқ, бўлса, эса, -у, -ю, -да шакллари орқали боғланган қўшма гаплар доирасида, шунингдек, қисмлари - ки, -гунча , - ганда, 1 Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида синтактик муносабатлар. – Самарқанд, 2003, 24-25 б. 2 Рози қова Г. Ўзбек тилида синтактик полисемия. НДА. – Тошкент , 1999. – 24 б. 3 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 105-б.

-са, -б ( -иб ), -ми, - ганидек (-дай ), -гач шакллари орқали боғланган эргаш гапли қўшма гаплар доирасида полисемия ҳодисаси фаол амал қилиши алоҳида таъкидланган 4 . Синтактик бирликларнинг кўпмаънолилиги ҳодисасини биз эргашган қўшма гаплар мисолида кузатамиз. Қисмлари - гунча шакли орқали боғланган қўшма гаплар мазмунида кўп маънолилик ҳодисаси кўп кузатилади. Бу восита пайт, шарт эргаш гапларни бош гапга боғлаш вазифасини бажаради ҳамда қуйидаги маъно муносабатларини ифодалашга хизмат қилади: а) пайт маъноси: « Боги жаҳон оро» га боргунча, дарвешдан аъёнгача, ҳаммолдан олимгача, ҳамма учрашган одамлар уни олкишлаб севги ва эҳтиром тўла кўзлари билан кузатиб қолдилар (Н.); Мусича бола очиб, учирма қилиб, бу инни тарк этгунча, сен шу ерда қол (Н.). б) шарт маъноси: Салтанатимизнинг сиз каби нодир шахсини амирлик рутбаи олийси билан сарафроз қилмагунча, кўнглимиз қарор топмас (Н.); Тўғонбекни топширмагунларича, бу ердан кетмаймиз (Н.). Лекин то отамдан рухсат келмагунча, шаҳарни топширишга ҳаққим йўқ (Н.). Қўшма гаплар тузилишида боғловчи вазифасини ўтайдиган - са шакли ҳам юқорида санаб ўтилган маъноларни ифодаловчи восита сифатида хизмат қилади. шарт маъноси: Сиздай етти йигитим бўлса, етти иқлимни забт эта олурдим (Н.) ; Агар давлатга хайрли натижа берса, барчадан бурун камина қувонур (Н.) пайт маъноси: Бошқалар гул тепасида булбул бўлиб хониш қилсалар, мен узардим, қочардим (Н.); қиёс маъноси: - Фирдавсий, Низомий, Шайх Саъдий, Ҳофиз Шерозий каби шеър самосининг офтоблари жаҳонни нурга тўлдирсалар, бизнинг туркигўйларнинг қора чироғи ўз кулбаларини ҳам ёритмоқдан ожиздир (Н.); Уни кўплар «каромат соҳиби», «азиз одам» деб ҳурмат қилсалар, бошқалар 4 Розиқова Г. Ўзбек тилида синтактик полисемия. НДА. – Тошкент , 1999 , 23-б.

унинг гўзал латифалари, ҳикматли сўзлари, ўткир хажвлари учун севар эдилар (Н.). сабаб маъноси: Мактаб сўзини оғзимга олгудек бўлсам, отамнинг жони ҳалқумига келади (А.ё.); Аммо тихирлик кўрсатувчиларни, сўз кор қилмаса, қамчи билан сўкдим (Н.); У бўлмаса, шоир уйни гўё бўшдек сезарди (Н.); Қасидангизнинг тузи бўлмаса, ҳеч ким сизни шоир демайди (Н.). - тўсиқсизлик маъноси: Тўсиқсизлик муносабатининг ифодаланишида - са билан биргаликда ҳам ( -да) юкламаси ҳам қўлланади ва бу юклама шарт муносабатини кучсизлантиради. Таъкидлаш зарурки, ушбу ҳолатда шарт муносабати бевосита эмас, балки тагмаъно сифатида тўсиқсизлик муносабатининг асосида ётади. Агар ана шундай тагбилим мавжуд бўлмаса, тўсиқсизлик муносабати юзага келмайди 5 . Масалан: Гарчи бу ишга менинг дахлим йўқ бўлса ҳам, сўзингизни ерда қолдирмасликка тиришурмен (Н.); Бу душманни орқага тебратишга муваффақ бўлсалар ҳам, лекин бутун ҳолда, жангнинг оқибати бу ерда ҳал бўлмади (Н.). А. Мамажонов қўшма гап структурасида қўлланувчи -са шаклининг юқорида санаб ўтилган маънолардан ташқари яна тўсиқсизлик, зидлик, нарса ёки ҳодисанинг нормадан ортиқлиги, истак, мақсад маъно муносабатларини ҳам ифодалашини кўрсатиб ўтади 6 . Лекин биз кузатган матнлардаги қўшма гапларда қўлланган - са шаклининг бундай маъно муносабатларини ифодалашини кузатмадик. Қўшма гап қисмларини боғловчи –гач шакли ҳам синтактик полисемияни ҳосил қилувчи воситалардандир: 3. -гач шакли: - пайт муносабати: Шоир уйга келгач, уни бир тўда мироблар, ишбошилар, мулозимлар қуршаб олдилар (Н.); Ниҳоят Султонмурод сўзини битиргач, шоир шогирднинг ишидан хабар олгани дўконига тушиб кетди (Н.). 5 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 278-б. 6 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 106-б.

Мазкур мисолларда қўлланган грамматик шакл бош маъно, яъни пайт маъносини англатган. - пайт+сабаб маънолари: Ниҳоят, қайсибир ўчоқдан кескин, нохуш ҳид димоғига ургач, кимёгар бирдан қўзғалиб, югурди-да, моддалар устида уриниб қолди (Н.). Зайниддин дўстликни ўртага солиб, шикоятланиб қистагач, у қаддини бир оз кўтариб, токчадан ҳалиги хатни олиб, дўстининг қўлига тутқизди (Н.); Хадичабегим кўпроқ ичиб, баъзи енгилликлар қила бошлагач, саройдаги «тадбирли» кекса аёллар ўзаро имо билан кенгашиб, майни тўхтатишди (Н.). Бу эргашган қўшма гапларнинг биринчи компоненти иккинчи компонентга нисбатан қуйидаги мазмун планига эга: а) иккинчи компонентдан англашилган воқеа-ҳодисанинг содир бўлиш пайтини билдиради; б) биринчи компонент сабаб мазмунини, иккинчи компонент эса ундан келиб чиқадиган натижа мазмунини ифодалайди. Демак, пайт эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гап бош гапдаги ҳаракатнинг фақат пайтинигина билдириб қолмай, шунга боғлиқ ҳолда шарт ва сабабини ҳам кўрсатади. Лекин бундай гапларда пайт мазмуни сабаб, шарт маъноларидан устун туради. Сабаб, шарт маънолари унга қўшимча маъно бўлиб келади 7 . Бу маъно муносабатларининг ҳаммаси бир вариатив синтактик қаторни ташкил этади. Вариантлар учун умумий бўлган мазмуний муносабат, яъни инвариант бу пайт муносабатидир 8 . Компонентлари - ми шакли билан боғланган эргашган қўшма гаплар шарт ва пайт маъноларига эга бўлган синтактик полисемияни ҳосил этади: Бизда бировдан жиноят содир бўлдими, дарров оқловчилар ҳақида лоф урувчилар пайдо бўлади (Н.). У жанобнинг кўнгли ранжидими, бошинг кесилади, уқдингми? (Н.) Мазкур синтактик қурилмаларни шарт эргаш гапли қўшма гап тарзида ҳам ифодалаш мумкин. Яъни: Бизда бировдан жиноят содир бўлса, дарров 7 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976, 430-б. 8 Розиқова Г. Ўзбек тилида синтактик полисемия. НДА. – Тошкент, 1999, 20-б.

оқловчилар ҳақида лоф урувчилар пайдо бўлади. У жанобнинг кўнгли ранжиса, бошинг кесилади, уқдингми? Синтактик омонимия ва унинг қўшма гап таркибида юзага келиши Қўшма гап конструкцияси билан унинг индивидуал ҳамда грамматик маьнолари муносабатларидаги номутаносиблик ҳам кенг маънодаги синтактик омонимия учун имконият яратади 9 . Эргаш гапли қўшма гаплар структурасидаги эргаш гапларни шакллантирувчи моделлар ўртасида омонимия ҳодисаси юзага келади. Шуни таъкидлаш жоизки, синтактик омонимия ҳамда синтактик амфиболия ҳодисаларида шаклий ўхшашлик бўлиб, бир-бирига ўхшаса-да, улар алоҳида-алоҳида ҳодисалар саналиб, ўзаро фарқланади. Маълумки, синтактик омонимия сифатида шакл жиҳатидан бир хил бўлиб қолган тузилмаларнинг турли маънога эга бўлиши тушунилса, синтактик амфиболия ҳодисаси «икки хил талқин этиш, икки маънода тушуниш мумкин бўладиган жумла (гап) бўлиб, оғзаки нутқда амфиболия оҳанг ва тўхтам ёрдамида бартараф этилади» 10 . Қуйида қўшма гап таркибида синтактик омонимияни ҳосил қилувчи айрим қурилмаларнинг структуравий ва мазмуний хусусиятларига тўхталамиз. - ки боғловчисининг эргашган қўшма гап қисмларини боғлашда анча фаоллиги маълум. Ушбу боғловчи мураккаб қўшма гап компонентидаги от билан ифодаланган эга таркибида қўлланиб, маънони кучайтириш вазифасини ҳам бажаради: Масалан: - Ҳ иротки бир оламдир, анинг ичида Навоий янги бир олам барпо қилмоқдалар ... (Н.); Шамки, тўғри, адилдир- куйса ҳам бошдан оёқ нур бўлиб куюр (Н.); Эронки, шеьрнинг ва илмнинг хазинасидир, унинг лисонини олло таоло илҳом чашмаси билан суғорибдир, бас, у лисонда ёзмоқ керак ..(Н.). 9 Бердалиев А. Эргаш гапли қўшма гап конструкциялари омонимиясининг баъзи масалалари // Ўзбек тили ва адабиёти. – 1986, 6-сон, 72-77 б. 10 Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент: ЎМЭ, 2002, 13-б.

Омонимиянинг эргаш гапли қўшма гаплар тузилмаларида вужудга келиш имкониятларидан бири - бу турли хил маъноларга эга бўлган тузилмалар қисмларининг позицион ўхшашлигидир 11 . Бундай ҳодиса - ки боғловчили эргашган қўшма гапларда ҳам кузатилади. Ойбек асарлари тилида ҳам - ки богловчили эргашган қўшма гапларнинг «бош гап + ки, эргаш гап» моделли синтактик қурилмалар кўп учрайди. Бундай тузилишдаги синтактик омонимия қуйидаги мисолларда кузатилади: 1. Эга эргаш гапли қўшма гап: - Шу нарса муҳаққақки, подшо хизматидаги инсон гунг ва шол бўлиши керак экан (Н.) . 2. Кесим эргаш гапли қўшма гап: Ҳамма бало шундаки, Хуросон давлатини Навоий ўз қўлига олди (Н.). 3. Тўлдирувчи эргаш гапли қўшма гап: Такрор айтаманки, элнинг қаҳри, ғазаби асослидир (Н.). 4. Аниқловчи эргаш гапли қўшма гап: Маънодор ҳазил, латифа ва ҳоказо - ёркин бир гулдурки, ҳидласанг маза қиласан (Н.). 5. Натижа эргаш гапли қўшма гап : Ниҳоят, Ҳиротдаги баъзи машҳур зотларни шундай гўзал тақлид қилдики, ўлтирганлар ўринларидан қўзғалолмай қолдилар (Н.). 6. Сабаб эргаш гапли қўшма гап : Мен олло таолога хазор-хазор шукур қиламенки, ёруғ юзингизни кўриш яна менга насиб бўлди (Н.). Айтиш жоизки, ўзбек тили грамматик тизимида « бош гап + ки, эргаш гап» моделида тузилган сабаб, пайт эргаш гапли қўшма гаплар ҳам мавжуд. Лекин кузатиш жараёнида бундай маъно муносабатига эга бўлган эргаш гапли қўшма гаплар барча муаллифлар услуби ва матн яратиш фаолияти учун бир хилда хос эмаслигининг гувоҳи бўлдик. Бундан ташқари, баъзи эргаш гапли қўшма гаплар « эргаш гап +ки, бош гап» модели асосида қурилиши мумкин, аммо бундай моделдаги синтактик қурилмалар ҳам Ойбек асарлари услуби учун хос эмаслиги маълум бўлди. 11 Бердалиев А. Эргаш гапли қўшма гап конструкциялари омонимиясининг баъзи масалалари // Ўзбек тили ва адабиёти. – 1986, 6-сон, 73-б.

Нутқий фаолиятда фаоллашувчи «шундай + ки», «шунақа ...ки», «шунчалик ...ки», «шу қадар...ки», «шундай...ки, ...гуё» моделли синтактик қурилмалар ҳам омонимик характерга эга. Ойбек асарлари тилида юқорида санаб ўтилган моделлардан фақат « шундай +ки » ҳамда «шундай ... ки, ...гуё » бирликли қурилмалар учрайди. Ушбу қурилмалар омоним характерда бўлиб, уларда предметнинг белги-хусусияти, ўлчаш-даражалаш, натижа маьнолари ифодаланиши мумкин. Предмет – белги хусусиятини ифодалаш асосан аниқловчи эргаш гапли қўшма гапларда мавжуд бўлади: Шундай кунлар бўлганки, Алишер майда харжлари учун ҳам тангасиз қолган (Н.); Шундай аёллар бўладики, улар ишқни эътиқод каби муқаддас тутадилар (Н.); Бундай тузилишдаги синтактик қурилмалар таркибида шундай олмоши қўлланмаслиги ҳам мумкин: Вақтлар бўлдики, ундан нафрат қилди, уни лаънатлади (Н.) ; Золимлар борки, фаришта тўнини киядилар (Н.). Ўлчаш-даражалаш маъноси ифодаланган синтактик қурилмалар таркибида ҳам « шундай ... ки» бирлиги қўлланади: Тилимизда нозик маъноларни, руҳнинг бутун жилваларини ифода қилгучи сўзлар ва шакллар шундай кўпдирки, форсида уларнинг бири ҳам топилмас ... (Н.) Натижа эргаш гапли қўшма гаплар ҳам юқорида кўрсатиб ўтилган аниқловчи ҳамда ўлчов-даража эргаш гапли қўшма гаплар билан омонимик муносабатда бўлади. Қиёсланг: З амонамизда шундай кишилар борки, улар дўстлар орасидаги самимиятни бузишни ҳунар қилиб олганлар (Н.) - аниқловчи эргаш гапли қўшма гап; Бизнинг тилимиз Навоийнинг созида шундай улуғ қудрат ва муаззам оҳанг билан янградики, чин сўзни айтсам, ҳаммамиз чуқур ҳайратда қолдик (Н.). – ўлчов-даража эргаш гапли қўшма гап. Баъзи натижа эргаш гапли қўшма гаплар таркибида шундай олмоши қўлланмаслиги мумкин: Туркона соз билан тараннум этайлик ки , элнинг юраги мавжга келсин (Н.); Биз элимизнинг завқини, табиатини назарда

тутиб, унинг ўз тилида қалам сурайликки, унинг кўнгли фикр гуллари билан тўлсин (Н.) . «Навоий» романида натижа эргаш гапли қўшма гапнинг бош гап қисми сўзловчи нутқида, эргаш гап қисми эса тингловчи нутқида қўлланиши ҳам кузатилади: -Тўғри сўз, - деди Ҳусайн Бойқаро касалдек инқиллаб. - Аммо сиз жуда юмшоқкўнгилсиз. Мен маккорларнинг бошига шундай даҳшатли кунларни солайки... Фитначиларнинг айблари таъқиқланиб, ҳар ким ўз қилмишига яраша кўргулигини кўрсин. Тўғонбек каби разил махлуқларни бу азиз тупроқлардан ҳайдамоқ керак! - таклиф этди Навоий (Н.) . «Алишернинг ёшлиги» асаридан тўпланган мисоллар гуруҳида « ш ундай+ки, эргаш гап» моделидаги фақат биргина синтактик қурилма бўлиб, унинг таркибида «шу қадар + ки » бирлиги ҳам қўлланган: Лекин жонивор сувни шундай севадики, овқатни шу қадар кўп ейдики, ваҳминг келади! (А.ё.). Ўрганилаётган гуруҳга оид қўшма гаплар таркибида шундай лексемаси ифодаланаётган ўлчов-даража белгисининг ортиқ даражада эканлигини кўрсатиб, такрорланиб келиши мумкин. Масалан: Айниқса, «Боғ жаҳон оро»нинг шимол тарафидаги жуда катта ҳовуз ва тўрт ёнидаги тўрт улуғ, серҳашам иморат ой нурида шундай яқин, шундай гўзал кўриндики, Арслонқул анча вақтгача кўзини узмади (Н.); Кундалик ҳаёт воқеаларидан ажойиб латифалар, ибратли ҳикоялар тўқий берарди ҳам уларни шундай жонли, шундай илиқ айтиб берар эдиким, ҳар ким зўр мароқ билан тинглар эди (Н.); Лекин бундай такрорланиш уюшиқ бўлакли ўлчов-даража эргаш гапли қўшма гапларнинг барчасида ҳам кузатилмайди: Айниқса, йигитлик ва қарилик ҳақида сўзлашни севар, умрининг баҳори ва кузи тўғрисидаги ҳикоялари шундай жонли, ёркин, нодир фикрлар, курашлар, сурьатлар билан тўла бўлур эдики, тингловчилар « кети узилмаса экан» деб ҳаяжонланиб қулоқ солардилар (Н.) .

«Шундай+ки, эргаш гап » моделли синтактик қурилма таркибида яна шундай ҳам олмоши қўлланадики, у предметнинг белгисини ифодалайди: Рубоий шундай беҳаё, бепарда ва Руқиябегимнинг сифатига шундай мос эдики, Султонмурод беихтиёр қаҳ-қаҳа уриб кулиб юборди (Н.) . Синтактик омонимиянинг навбатдаги тури «шундай...ки, ...гуё» моделидаги қурилмалар таркибида ҳосил бўлади. А.Ғуломов ва М.Асқароваларнинг таъкидлашича, мазкур қурилма таркибидаги «гуё ёрдамчиси фақат ўхшатиш эргаш гапли қўшма гаплар таркибидагина қўлланмай, бошқа эргаш гапларга ҳам ноаниқлик, тахмин ёки гумон оттенкаларини бериб, уларни бош гапга бириктирувчи грамматик воситалар билан бирга келади» 12 . Ўхшатиш эргаш гапли қўшма гапларнинг айрим турида эргаш гап бош гапдаги воқеани ўхшатиш йўли билан изоҳламай, унинг даражасини белгилаш учун ҳам хизмат қилади. Бундай қўшма гапларда ки ва гуё ёрдамчилари бирга ишлатилиб, эргаш гап бош гапдаги даражани кўрсатувчи шу қадар, шундай , шунча (лик) каби сўзларнинг маъносини ўхшатиш йўли билан изоҳлайди 13 . Масалан: Севгучи хассос ингичка ҳислари, кечирмалари, оғриқлари, нашъаларини созчи танбурнинг қилларида шундай жонли, шундай порлоқ ифода этдиким, тингловчилар сеҳрли садоларда гуё эриб, ўзларини йўқотдилар (Н.). Мазкур моделли аниқловчи эргаш гапли қўшма гаплар эргаш гапи бош гапдаги предметни ўхшатиш йўли билан аниқлайди: Одамларнинг оғзида шундай хабарлар тарқалдики, гўё султон Ҳусайн барча лашкарларидан маҳрум бўлиб, қўлга тушмаслик учун бир даста йигит билан Ҳиндистон тарафга қочибди... (Н.). Эргаш гапли қўшма гап қурилмалари омонимиясида «э ргаш гап - деб - бош гап » тартибидаги модел ҳам мавжуд бўлиб, унинг таркибидаги деб ёрдамчиси мақсад, сабаб, равиш эргаш гапларни бош гапга боғлайди. Аслида, деб бирлиги кўчирма гапли тузилмалардан айримларида боғловчилик 12 Fуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент: Ўқитувчи, 1987, 178-б. 13 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976. -560 б.

вазифасини ўташи ҳам мумкин 14 . Масалан: - Мусиқийдаги маҳорати учун ижод этган баъзи мақомлари далилдир; у мусиқийдан хабарсизликни шоир учун зўр нуқсон деб ҳисоблар эмиш (Н.). Қуйидаги синтактик қурилмалар « эргаш гап - деб - бош гап» модели асосида синтактик омонимияни ташкил этади: 1. Мақсад эргаш гапли қўшма гап: «Илм игна билан қудуқ қазиш» деган қадимги фикрга ҳужраларнинг андозаси ёрқин бир мисол бўлсин, деб бир замонлар меъмори санъатида толиби илмлар учун шу андозани қабул қилган бўлсалар эҳтимол ... (Н.); - Тоғам, эрмак бўлсин, деб даштдан олиб келган эдилар (А.ё.). 2. Сабаб эргаш гапли қўшма гап: - Бағдодлик паҳлавон шижоатли кўринадур, бизники бас келурмикан, деб қўрқамен... (А.ё.); - Олло таолонинг қаҳрига учрамагайлар, деб қўрқадурмен (А.ё.). Жаноблар, Улуғбек ҳазратлари жаҳонда илмнинг энг улкан кони, дея минг дафъа фахрлансак ҳамки оздир (А.ё.). Баъзи сабаб эргаш гапли қўшма гапларда инверсия ҳодисаси рўй бериши мумкин: Қўрқаменки, нохуш оқибатларга элтмаса деб (Н.). 3. Тўлдирувчи эргаш гапли қўшма гап: К уз қишнинг хабарчиси, деб барча кишилар қиш ташвишини ўйлайдилар (А.ё.). Деб, дея сўзлари «Кўчирма гап + автор гапи» типида тузилган конструкциялар таркибида қўлланиб, кўчирма гап бутунлигича муаллиф нутқидаги феъл кесимга нисбатан ҳол ёки эргаш гап бўлиб келади: Мактабга борурмисиз, ўғлон? - деб сўради сўнгра у Алишерга мурожаат этиб (Н.) . -Қаерларда юрибсан, - дея сўради ошхонадан чиқиб келаётган онаси ташвишланиб (А.319); - Қани, ўқинг, жиян, баландроқ ўқинг, биз ҳам эшитайлик, - дея сўради тоғаси Мирсаид (Н.). Баъзи кўчирма гапларда деб, дея феълларининг ҳар иккаласи ёки деб шаклининг такрорий қўлланиши ҳам учрайди: -Ҳ а, шаҳзодалар ҳазратнинг 14 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976, 463-б.

оёғига болта урмасалар, деб қўрқамен, - дея Ғиёсиддин айта олмаган фикрни шоир айтиб қўя қолди (А.ё.); Омонимлик муносабати «экан» бирликли қурилмаларда алоҳида кўриниш олади. Маълумки, экан тўлиқ сиз феълининг мустақил феълнинг у ёки бу шаклига бирикишидан турли маъно ифодаловчи аналитик шакллар ҳосил бўлади, яъни: « - моқчи –экан » , « - ар –экан», «са –экан» ва б. Экан шакли отлар билан ҳам бирикиб қўлланади. Мазкур аналитик шакллар содда гапнинг предикати вазифасида ҳамда «эргаш гап-экан-бош гап» модели таркибида учрайди. Экан бирликли қуйидаги синтактик қурилмаларнинг моделлараро омонимлигини қуйидаги мисолларда кузатамиз: 1 . Бироқ умр қисқа экан, яшаганингга яраша дунёнинг чангини чиқариб кет! (Н.) - сабаб эргаш гапли қўшма гап 2. Қ анотли раққосалар осмон саҳнасидан қайтиб, ўз маскани атрофига кўнаркан, подшо оғриган бўйнини уқалаб, бу ерни тарк этди (Н.). Қароргоҳга яқинлашаркан, танишлар югуришди (Н.) -пайт эргаш гапли қўшма гап. 3. Ғазал устида икки томон тортишмоққа ҳозир экан, Музаффар Мирзо кирди (Н .); Мен чақалоқ эканмен, раҳматли отам бу тиғни бешигимга, ёстиғим остига қўйган экан (Н.) - пайт эргаш гапли қўшма гап Юқорида келтирилган барча қўшма гаплар «эргаш гап - экан - бош гап» моделига эга бўлиб, улардан иккинчи ва учинчи синтактик қурилмаларда синтактик полисемия кузатилади, чунки уларнинг ҳар иккаласида ҳам пайт маъноси реаллашган. Биринчи қўшма гап моделида эса сабаб маъноси ифодаланиб, иккинчи ва учинчи қўшма гаплар модели билан омонимик муносабатни ҳосил этган. Шунингдек, қуйидаги мураккаб қўшма гап таркибидаги содда гаплар предикати ҳам «от + экан» тузилишига эга: ... Мамлакат, давлат, эл - улус, сулҳ ва осойишталикка ниҳоят ташна экан, ҳаёт ва саломатлик ёлғиз шу калимага боғлиқ экан, сиз қайси мантиқ билан аксини исбот қила олурсиз ? (Н.)

Мазкур синтактик қурилмада шарт маъноси мавжуд бўлиб, юқорида айтиб ўтилган сабаб, пайт маьноли моделлар билан омонимияни хосил этган. Шарт, пайт ва сабаб эргаш гапли қўшма гапларда «эргаш гап +ми - бош гап» модели синтактик омонимияни ҳосил этади. Шарт эргаш гапли қўшма гапларда - ми ёрдамчисининг қўшилиши билан эргаш гапдаги шарт мазмуни кучайтириб берилади. Масалан: У жанобнинг кўнгли ранжидими, бошинг кесилади... (Н.); У кўндими, ҳамма нарса муҳайё (Н.); - Қ авм бузилди тағин, давлатда тартиб, интизом йўқолдими - дарҳол жазо қиличини ишга солмоқ зарурияти туғилади... (А.ё.); -ми юкламаси сабаб эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гапнинг кесимига қўшилиб келиб, тахминий сабаб мазмунини ифодаловчи эргаш гапни бош гапга боғлайди. Бундай қўшма гапларда бош гапдаги ҳаракат, воқеанинг юзага келиш сабаби сўзловчи учун ноаниқ бўлади: Бундан ташқари, подшоҳга гина сақлаганиданми ёки Мирзо Ёдгор билан зимдан тил бириктирганиданми, бир кўп беклар ва йигитлар урдугоҳдан қоча бошлаган эди (Н.). Ушбу юклама пайт эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гапнинг кесими таркибида келиб, бажарилаётган ҳаракатнинг одатдагидан кўра ортиқроқ тезликда кўчишига ишора қилади 15 : Бизда бировдан жиноят содир бўлдими, дарров оқловчилар ҳамда лоф урувчилар пайдо бўлади (Н.); Юқорида келтирилган синтактик қурилмаларда предикатив қисмлар позицияси ҳам бир хил, турғун элементлари миқдори ҳам тенг бўлгани учун моделларнинг омонимлиги тўлиқдир. Шундай қилиб, омонимия ҳодисаси қўшма гаплар синтаксиси учун хос ҳодиса бўлиб, унинг юзага келиши тил ифода ва мазмун доираларининг ассиметриясига асосланади. Шакл ва маъно номутаносиблиги ифода воситаларининг экспрессивлик имкониятларини оширади ҳамда ёзма матн ва оғзаки нутқнинг эмоционал кўринишда бўлишини таъминлашга хизмат қилади. 15 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976, 406-б.

O'xshashlar

Қўшма гаплар услубияти

Боғловчисиз қўшма гаплар

Боғланган қўшма гаплар

Боғланган қўшма гаплар тараққиёти

Бир неча эргаш гапли қўшма гаплар