Боғланган қўшма гаплар - Tilshunoslik - Referatlar

Боғланган қўшма гаплар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.5 KB

Ko'chirib olish

Боғланган қўшма гаплар Ре ж а: 1. Боғланган қўшма гаплар ҳақида умумий маълумот. 2. Қўшма гап компонентларини бириктирувчи воситалар 3. Боғлангна қўшма гап қисмлари (компонентлари) нинг ўзаро мазмуний муносабатлари. а) бириктириш муносабати; б) айирув муносабати; в) зидлаш (қиёслаш) муносабати; г) изоҳлаш муносабати; д) сабаб – натижа муносабати; е) инкор муносабати.

Компонентлар ўзаро тенг боғловчилар ёки тенг боғловчи функциясини бажарувчи юкламалар ёрдамида бирикиб, мазмуний ҳамда грамматик жиҳатдан бир бутунликни ташкил этувчи қўшма гап тури, боғланган қўшма гап дейилади. Боғланган қўшма гаплар ҳосил қилишда тенг боғловчиларнинг роли, айниса, катта. Боғланган қўшма гаплар шаклан, грамматик жиҳатдан мустақил компонентлар – содда гаплардан ташкил топади. Бундай қўшма гапларда содда гапларнинг ўзаро боғлиқлиги уларнинг структураси, кесимларининг семантик, грамматик муносабатида кўзга ташланиб туради. Боғланган қўшма гаплар ики қисмдан ташкил топади, бу қисмлар ўзаро тенг боғловчилар ёки юкламалар ёрдамида бирикади. Боғланган қўшма гаплар ёпиқ конструкцияни ташкил этади. Яъни уни истаганча давом эттириб бўлмайди.Боғловчисиз қўшма гаплар эса очиқ конструкцияни ташкил этади. Унинг қисмлари автор ихтиёри ва умумий мазмун талаби билан яна орттирилиши мумкин: Масалан: Гулшанимиз тинчу омон гуллади, Тинчу омон янги замон гуллади, Янги замон бирла жаҳон гуллади, Аҳли жаҳон жисмида жон гуллади, Яъни оқ олтин тўла қон гуллади. (Ҳаб.) Боғланган қўшма гап : Урушдан фақат бойлар манфаат топади, аммо камбағаллар хонавайрон бўлади. (М.Ибрагимов.) Майли, сиз кетинг бу махалладан, ёки биз кўчиб кетамиз. (А.Қаҳҳор.) На бир йўл билувчи одам бор, на бир йўл ёритувчи машъал (Калила ва Димна) Боғланган қўшма гап компонентларининг ўзаро мазмуний муносабатлари: I . БИРИКТИРИШ МУНОСАБАТИ

Боғланган қўшма гап қисмлари бириктирувчи боғловчилар ёки уларнинг функциясини бажарувчи юкламалар ёрдамида аълоқага кирганда , маълум бир пайтда ёки кетма-кет юзага чиқадиган ҳаракат- ҳолатлар бирлаштирилади ва бу билан уюшган қисимлар ҳосил қилинади. 1. Қўшма гап компонентларида ҳаракат-ҳолат бир пайитда юзага чиқади: Масалан: Чорпоянинг бериги ёнида қариган Абдураҳмонбой ва икки катта ўғли ўтирар ва буларнинг рўпараларида туман бойларидан бир неча киши ўтирар эди. (С.Айний.) Хафталар ўтди ҳам тугалди савдо. (Ойбек.) 2.Ҳаракат-ҳолат кетма-кет юзага чиқади. Чироқ ўнгга қайрилиб ғойиб бўлади-ю , ҳаял ўтмай яқинроқдан кўзни қамаштирадиган ёғду сочиб чиқди ва босинқи мотор товуши эшитилди. (А.Қаҳҳор.) II . АЙИРУВ МУНОСАБАТИ. Боғланган қўшма гапларнинг айрим турларида қисмларидан англашилган воқеа-ҳодиса ёки харакат-ҳолатларнинг бири рўй бериб, иккинчиси рўй бермайди ва улар галма-гал рўй беради. Бундай қўшма гаплар айирув муносабатини ифодаловчи қўшма гаплар дейилади. Қўшма гап қисмлари умумий бир фикрни , ниятни ифодалаш учун хизмат қилади, шу умумий бу фикрнинг элементлари ҳисобланади. Айирув муносабатини ифодалаган боғланган қўшма агпларнинг компонентлари ўзаро айирувчи боғловчилар ёрдамида бирикади. Масалан: Илгари ҳам кунлар шундай қизирмиди ё Бу йил ёз иссиқроқми? (Ойбек) Бўйингизга бўлдим хумор Ё сиз келинг ё мен борай. (Фолpклор) Ёки ер ёмонми? Уруғ ёмонми?

Ё бўлмаса айб ҳаводами. (Ғ.Ғулом.) Дам жаҳлим чиқади, дам кулгим қистайди. (Ойбек.) III . САБАБ – НАТИЖА МУНОСАБАТИ. Боғланган қўшма гап қисмларининг биридан англашилагн мазмун иккинчисининг рўй беришига сабаб бўлади: Масалан: Анор сўзлар ва Зайнаб қалби Тол баргидай дир-дир қалтрар. (Ҳ.Олимжон.) Бу қўшма гапнинг иккинчи қисми (Зайнаб қалбининг титраши, қалтираши) биринчи қисмдан англашилагн ҳаракатнинг (анорнинг сўзлашишининг) натижасидир. Қиз ялт этиб Жамолга қаради-ю, юраги ҳовлиб кетди. (Ҳ.Олимжон.) Ғамхонада қашшоқлик кулди Ва оила тутдай тўкилди. (Ҳ.Олимжон.) IV . ЗИДЛАШ (ҚИЁСЛАШ МУНОСАБАТИ) Қўшма гап қисмларидан англашилган ҳаракат-ҳолат бир-бирига зид қўйилиши, қиёсланиши мумкин. Бундан мақсаб шуки, қисмлардан англашилган белги хусусиятларини бир-бирига зид қўйиш, улар орасидаги фарқни кўрсатиш, бир-бирига номувофиқ эканини ўрсатишдир. Қўшма гап компонентлари ўзаро зидловчи боғловчилар ёрдамида боғланади: Масалан: Товоқлар бўшади, лекин сўфи «савоб» бўлади деб, дастурхонга тўкилган гуручларни оғзига солмоқда эди. (С.Айний) Холмурод билан кўп гаплашгуси келар, лекин иложи бўлмас эди. (П.Турсун.) Қиёслаш муносабати «бўлса», «эса» боғловчилари ёрдамида ҳам юзага чиқиши мумкин:

Масалан: Козимбек қилмишидан ҳижолат, Саида эса ундан бир оғиз сўз кутар эди. (А.Қаҳҳор) Сен шу ишни қилсанг, бойдан қутуласан, мен бўлсам, ўз мақсадимга етаман. (Ҳамза.) V . ИЗОҲЛАШ МУНОСАБАТИ. Боғланган қўшма гапларнинг баъзиларида компонентларнинг бири иккинчисининг мазмунига изоҳ бўлади, уни тўлдиради. Компонентлар бири иккинчисига умумий изоҳ бўлиши, ёки бирор бўлакнинг маъносини аниқлаши, тўлдириши мумкин: Масалан: Мулла Ҳаким, бир нозик иш бор. Лекин хайрли иш. (Ойбек.) Эртасига ҳам овчилар қайтмадилар ва бу ҳол қишлоқ аҳолисини ташвишга солди. Бойни зулми борган сари ортди ва бу ҳол эса халқнинг ғазабини янада кучайтирди. Боғланган қўшма гап компонентлари баъзан тенг боғловчиларнинг ёнма-ён келиши натижасида ҳам боғланиши мумкин: Масалан: Ҳамон чопиб борар Ва лекин кўкраги қон. (Ҳ.Олимжон.) Оғзаки нутқда «аммо», «лекин» боғловчиси ҳам актив қўлланади.

Асосий адабиётлар 1. Абдураҳмонов Ғ . Қўшм агап синтаксиси асослари . Т ., фан , 1958 йил . 2. Ўзбек тили грамматикаси. II том Синтаксис. Т.,1976 йил. 3. Абдураҳмонов Ғ. Сулаймонов Ҳ. Ҳолиёров Х. Ж.Омонтурдиев .Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. 1976 йил. 4. Ғуломов А.Ғ. Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Т., 1987 йил. 5. www.ziyъnet.uz

O'xshashlar

Боғланган қўшма гаплар тараққиёти

Қўшма гаплар услубияти

Боғловчисиз қўшма гаплар

Қўшма гаплар полисемияси ва омонимияси

Бир неча эргаш гапли қўшма гаплар