Семасиология. Суз маъноси турлари - Tilshunoslik - Referatlar

Семасиология. Суз маъноси турлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Семасиология. Сўз маъноси турлари Режа 1. Сўз лексик маъносининг тузилиши. 2. Сўзнинг узуал ва окказионал маънолари. 3. Лексик маъно турлари. 1

www.arxiv.uz Сўз маъносининг тузилиши. Атоқли тилшунос олим Фердинанд де Соссюр томонидан тилнинг белгилар тизими эканлиги очиб берилгач, асосий тил бирлиги саналган сўзга нисбатан берилган таърифлар ҳам ўзгарди. Сўз объектив борлиқдаги нарса ва ҳодисалар ҳақида ахборот ташийди. Ўзи ва улар ҳақида маълумотлар беради. «Белги (шу жумладан, сўз ҳам  таъкид бизники) — бу идрок қилинаётган нарса бўлиб, идрок қилувчига ўзи ҳақида маълумот берувчи воситадир»— деб ёзади Ю.С.Маслов 1 . Дархақиқат, белги биринчи галда идрок қилинади. Идрок қилинаётганда унинг моддий асосларига алоҳида диққат этилади. Моддий асослар товуш (акустик), кўриш (оптик), маза—таъм (густатор) ва ҳакозо ҳолатларда бўлиши мумкин. Иккинчидан, белги ўзи ва ўзидан бошқа бўлган объект ҳақида маълумот беради. Ҳар қандай белги (сўз) да икки объект мавжуддир. Бу объектлар ўртасидаги муносабат тубандаги асосларга қурилади. 1. Сабаб—натижали (мотивланган, яъни бир  бирига боғлиқ) муносабат. Масалан, қор ҳақида эшитиб, қиш хаёлимизга келади. Бу ерда объектлар мотивланган. 2. Шартли (мотивланмаган, яъни бир  бирига боғланмаган) муносабат. Масалан, тупроқ , эшик , китоб ва ҳоказо. Ҳар иккала ҳолатда ҳам нарсалар инсон онгида гавдаланади. 1 Ю.С.Маслов. Какие языковые единицы целосообраэно считать знаками?-В кн. : Язык и мышление, М., 1967, стр-284 2

www.arxiv.uz Субъект томонидан ҳосил қилинган алоқа тури белги мазмуни (сигнификат) саналади. Белги орқали ифодаланган объект эса денотат ёки референт деб юритилади. Айнан мана шу ердан сўз лексик маъносининг тузилиши ҳақидаги фикрлар келиб чиқади. Сўзнинг лексик маъно тузилишида денотатив ва коннотатив ифодалар мавжуд бўлади. Пиёла , инсон , мард , кеча , тузсиз сингари сўзлар ўзининг денотатига эга. Улар моддий оламдаги нарса ва предметлар ҳақида маълумот бермоқда. Сўзга эмоционал—экспрессив ёки услубий бўёқ берувчи қўшимча маънога коннотатив маъно дейилади. Денотат сўзи лотинча denotatum — кўрсатувчи, коннотатив сўзи эса con - бирга, natati о — кўрсатиш сўзларидан олинган. Хумкалла, ғирт хом, тиржаймоқ каби сўзларда коннотатив ифода ҳам мавжуд. Бундан ташқари сўзлар информатик ифодалаш хусусиятига ҳам эга. Улар ўзларида ахборот ташийди, лекин айрим сўзлар (ундов ва тақлидий сўзлар) бундай имкониятга эга эмас, улар прагматик ифодага эга, яъни мустақил равишда маъно билдирмайди, сўзларнинг бир  бирига боғланишини таъминлайди. Мустақил сўзларда барча ифода турлари мавжуд. Улар денотатив, коннотатив, информатик ва прагматик ифода асосларига эга. Демак, сўз маъносининг предметга алоқасига денотатив алоқа, сўз атаётган нарса—предметга эса денотат ёки референт дейилади (маъно предмет муносабати). Сўз маъносининг тушунчага нисбатан бўлган муносабатига сигнификатив алоқа, тушунчанинг ўзига сигнификат дейилади (маъно тушунча). Бир сўз маъносининг бошқа сўз маъносига муносабати струкутурал алоқа деб аталади 3

www.arxiv.uz Сўзнинг узуал ва окказионал маънолари. Тилнинг мазмун планида сўзнинг асосий маъноси семема деб юритилади. Шунга асосан сўз маъноларини ўрганувчи соҳага семасиология дейилади. Семасиологияда сўз маъноси, маъно турлари, маъно тузилиши, маъно тараққиёти, маъноларнинг ўхшашлик ва синтакматик муносабатлари кенг ўрганилади. Юқорида айтиб ўтилганидек, сўз объектив борлиқдаги нарса - ҳодисалар, воқеалар ҳақида бизга маълумот, тасаввур беради. Лексик маъно мана шу ахборотга асосланади. Масалан, баҳор, ёз, куз, қиш сўзларини олиб кўрайлик. Бу сўзлар бизга йил фасллари ҳақида ахборот ташияпти. Бу ахборот бизнинг онгимизда тушунча тарзида шаклланмоқда. Бу ўринда лексик маънонинг тушунча билан бўлган муносабатини чуқур ўрганиш лозимлигини таъкидлаб ўтиш жоиз. Сабаби сўзнинг узуал ва окказионал маънолари айнан лексик маъно билан тушунча ўртасидаги муносабатлар асосига қурилади. Узуал маъно контекстда реаллашадиган сўзнинг семантик структурасига кирувчи маънолардан бири саналади 2 . У семантик структурасида шаклланиб бўлган лексик маънонинг контекстда реаллашуви саналади. Масалан: Ўзбекистон олтини ўзининг софлигига кўра дунёда етакчи ўринлардан бирида туради, гапидаги олтин сўзига эътибор беринг. Табиатда кам учровчи, сариқ тусли ноёб металл маъноси унинг узуал маъноси ҳисобланади. Узуал маъно умумий характерга 2 М.Миртожиев. Ызбек тилида полисемия.-Тошкент. ФАН. 1975. 68-бет 4

www.arxiv.uz эга, у ҳамма томонидан қўлланилаверади ва тил соҳибларининг барчасига тушунарли бўлади. Окказионал маъно индивидуал ҳолатда контекстда ҳосил бўлади. Шу боис уни индивидуал ёки услубий маъно деб ҳам юритадилар. У маълум бир контекстни тузиш жараёнида муайян бир сўзга сунъий равишда тиқиштирилади. Муаллиф ўз фикрини ихчамлаштириш ёки субъектив баҳони ифодалаш мақсадларида окказионал маънодан унумли фойдаланади. Окказионал маънолар қуйидаги усуллар билан ясалади. 1. Алоқадорлик асосида маъно кўчириш, яъни эллиптик маънолар окказионал маъно саналади. Масалан, Бобурга бордик (санаторийга). 2. Сифатловчи бирикмаларни ихчамлаштириш орқали. Масалан: Бу қора ният ўз мақсадига етолмайди. «қора ният» сифатловчиси одамга нисбатан олинган. Бу ерда одам сўзи тушириб қолдирилган. 3. Ўхшатиш типидаги қурилмалар ихчамлаштирилганда ҳам окказионал маъно ҳосил бўлади. Масалан, Бургут чангалига дош беролмас ёв. Тагига чизилган сўз бургут чангалли мард, қўрқмас, дадил йигит маъносида ишлатилмоқда. Шунингдек, боғлиқ маъно асосида ҳосил бўлган мажозий маънолар (Ҳа, қашқирлар, энди сизларга халқ керак бўлиб қолдими?), экспрессивлик асосида ҳосил бўлган кўчма маънолар (Менинг дунёим, сиз - болажоним! ҳам окказионал маъно саналади. Окказионал маънога нутқий (контекстуал) маъно ёки лексик 5

www.arxiv.uz қўллаш ҳам дейилади. Лексик маъно турлари. Тилшуносликда маънога нисбатан этимологик маъно, генетик маъно, архаик маъно, бош маъно, асос маъно, ясама, маъно, асос маъно, ҳосила маъно, тобе маъно, тўғри маъно, кўчма маъно, номинатив маъно, фигурал маъно, эркин маъно, боғли маъно каби қарашлар мавжуд. Лексик маънони қуйидаги жиҳатлардан таҳлил қилиш тўғрироқ бўлади. 1. Ясалиш муносабатига кўра: а) асос маъно; б) ясама маъно (ёки ҳосила маъно) У ёки бу маънонинг вужудга келишига асос бўладиган маънога асос маъно дейилади. Масалан кўз, қулоқ, бурун сўзлари киши организмининг қисмлари саналади. Кўзини операция қилмоқ, қулоғи оғирлашмоқ, бурнининг учи қизармоқ ибораларидаги ҳолатига нисбатан деразанинг кўзи, дуторнинг қулоғи, чойнакнинг бурни бирикмаларидаги кўз, қулоқ, бурун сўзлари ясама (ҳосила) маъно саналади. Баъзан 2-3 маънолар кейинги маънолар учун асос маъно бўлиб қолиши мумкин. 2. Объектни ифодалаш даражасига кўра ҳам икки хил маъно фарқланади: а) номинатив (тури) маъно; б) фигурал (кўчма) маъно. Номинатив маъно объектив борлиқдаги нарса — ҳодиса, воқеаларни бевосита ифодалайди. 6

www.arxiv.uz Ёмғир, баҳор, кўз, сел каби. Улар ўзларининг денотатив асосига эга. Масалан: ёз ёмғири, баҳор гуллари, кеч куз, сел келмоқ. фигирул маъно предмет, воқеа  ҳодисага бевосита боғланмайди, У номинатив маъно орқали уларга алоқадор саналади. Масалан, ўқ ёмғири, умр баҳори, куй сели бирикмаларида шу ҳолатни кўриш мумкин. Нутқда реаллашиш ҳолатга кўра лексик маънони иккига бўлиш ўринлидир. 1. Эркин маъно. Бундай маънолар нарса  предмет, воқеа  ҳодисаларга боғлиқ бўлганлиги учун уларнинг юзага чиқиши маълум бир контекслар ёки сўзлар қўшилувига боғлиқ, бўлмайди. Эркин маъноларнинг реаллашуви жонли тил учун андозачи ҳодисасини олади. Масалан: ўрик новдалари кўклам келиши билан куртак ёзди. Бу гапда куртак сўзининг ишлатилиши эркин. 2. Боғлиқ маъно. Бундай маънонинг юзага чиқиши учун муайян сўзлар қуршови бўлиши лозим. Боғлиқ маъно воқелик билан бевосита алоқага кириша олмайди. Масалан: Унинг қалбида севги куртак ёзди гапидаги куртак сўзи севги сўзи билангина реаллашмоқда. Айрим сўзларнинг дастлабки маъноларини тиклаш мумкин. Масалан масхара сўзи арабча «масх» сўзидан олинган бўлиб, қиёфасини ўзгартирмоқ, бошқа қиёфага кирмоқ маъноларини билдиради. Бу унинг этимологик маъносидир. Бундан ташқари, сўзларнинг эскирган (архаик), бошқа сўзларга 7

www.arxiv.uz асос бўлган (бош), туб (ўзак), бош маънога алоқадор ҳолда юзага чиқувчи тобе маънолари ҳам бўлади. Сўз маъноларини чуқур ўрганиш унинг семантик қурилишини тасаввур қилиш имконини беради. 8

www.arxiv.uz A дабиётлар: 1. У.Турсунов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўзбекистон. 1992. 151  166  бетлар. 2. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.Ўқитувчи. 1980. 124  127  бетлар. 3. Э.Бегматов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. Тошкент. ФАН. 1985. 126  190  бетлар. 4. Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент. ФАН. 1981. 142  158  бетлар. 5. www.ziyonet.uz 9

O'xshashlar

Суз ва унинг маъноси

Лексикология ва семасиология

Суз бирикмаси

Суз таркиби ва суз ясаш йулларини ургатиш

Морфология. Суз туркумлари