Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Суз бирикмаси
Суз бирикмаси
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
159 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Суз бирикмаси 3
Синтаксис. Суз бирикмаси
Суз бирикмаси синтактик бирлик сифатида. Суз бирикмаси таснифи
Суз бирикмаси лисоний сатхда
Синтаксис (Суз бирикмаси , Мослашув, битишув, бошкарув, хол)
![Зеро тарвузи қўлтиғидан тушди ибораси билан бўшашмоқ сўзининг маъновий моҳияти яқин. Лексема каби ибора ҳам яхлит ҳолда яшайди. Сўз бирикмаси эса вақтинча ва ўзгарувчан. Сўз бирикмасини ташкил этган сўзлар нутқда ўз мустақил маънолари билан қатнашгани ҳолда ибора таркибидаги сўзлар ўзларининг хос маъносидан узоқлашган ( тарвузи қўлтиғидан тушди иборасида тарвуз, қўлтиқ, тушмоқ сўзлари ўзларининг хос маъноларига эга эмас). СБ да ҳоким ва тобе, кенгаювчи ва кенгайтирувчи сўз. СБ да маъноси муайянлаштирилаётган сўз ҳоким ва унинг маъносини муайянлаштирувчи сўз тобе аъзо дейилади (масалан, китобни ўқимоқ бирикмасида китобни тобе ва ўқимоқ ҳоким аъзо). Бир сўз бир нечта сўзни ўзига тобе аъзо сифатида бириктириши мумкин. Лекин СБда бир сўз фақат бир аъзогагина тобе аъзо сифатида боғланиши мумкин, холос. Масалан, катта, чиройли гулчамбар бирикмасида гулчамбар сўзи иккита сўзга ҳоким. Лекин чиройли сўзи бир сўзгагина тобе. Ҳоким мавқеда юзага чиқаётган лексема ўзининг ҳоким, тобе вазифада юзага чиқаётган лексема эса ўзининг тобе валентлигини намоён қилади. Ҳоким ва тобе аъзо вазифалари, грамматик шакли ва синтактик ўрни асосида белгиланади. Тобе аъзо олдин келиб, кейингисининг маъносини изоҳлашга хосланган бўлади ва бунга мос грамматик кўрсаткич билан шаклланади, маълум синтактик ўринга эга бўлади. Ўзбек нутқида одатда, ҳоким сўз кейин тобе сўз олдин келади. Нутқий инверсия (ҳоким ва тобе сўз тартибининг бузилиши) асосидаги сўз бирикмаларигина бундан мустасно: ўқидим китобни, Дилшода, ҳамшира каби. Ҳоким сўз кенгаювчи ва тобе сўз кенгайтирувчи сўз деб ҳам юритилади. Кенгаювчи ва кенгайтирувчи атамалари нисбий моҳиятга эга бўлиб, шаклга нисбатан айтилгандагина тўғри бўлади. Масалан: китобни ўқимоқ бирикмасида ( ўқимоқ ) сўзига яна бир сўзи бирикади ва бир сўз иккита бўлиб, шаклий «ёйилиш», яъни кенгайиш юз берди. Шаклий кенгайиш эса маъновий торайишни вужудга келтиради. Бунда шакл ва мазмун диалектикаси янада яққолроқ намоён бўлади. Чунки [ ўқимоқ ] лексемасининг маъноси кенг, у ўқиладиган барча нарсалар устида юз берадиган тегишли ҳаракатни ифодалайди. Китобни ўқимоқ бирикмасида эса айтилган «барча нарсалар»дан асосан «китоб устида бажариладиган ҳаракат» моҳиятли торайган маъноси қолади. Кенгаювчи атамасини фақат бош сўзга, кенгайтирувчи атамасини фақат эргаш сўзгагина хос қилиб қўйиш ҳам бирёқламалик. Зеро китобни ўқимоқ бирикмасида китоб лексемаси тобе, ўқи лексемаси ҳоким валентлигини намоён қилганлиги каби унда ўқимоқ сўзи китобни сўзшакли учун маъновий торайтирувчи ва шаклий кенгайтирувчи вазифани намоён қилади. Зеро китобни сўзшакли ўтимли ҳаракатни ифодаловчи чексиз лексема билан боғланиш имкониятига эга. 4](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-4.png)
![Ўқимоқ сўзшакли билан бирикиш асосида унда маъновий торайиш, шаклий кенгайиш юз беради. СБ да боғланиш усули. СБ аъзолари орасидаги боғланиш, яъни тобеланиш уч хил: битишув, мослашув, бошқарув. Бу алоқа турининг ўзига хос хусусияти ва фарқи аъзоларни бириктирувчи кўрсаткич ёки бошқа воситадан келиб чиқади. Масалан, тез юрмоқ, қаламни олмоқ, китобнинг варағи бирикмаларида тобе сўзнинг қайси шаклда келиши кўпинча, унинг ҳоким сўзига ( қаламни олмоқ ) боғлиқ бўлса, баъзан ҳар иккала аъзо бир-бирининг қандай шаклда бўлишини белгилаб қўяди ( китобнинг варағи ). Битишув да бириккан сўзларнинг ўзаро алоқаси, асосан, тартиб ва оҳанг билан белгиланади. Битишув алоқасида морфологик кўрсаткич бўлмаса-да, тартиб муҳим восита сифатида намоён бўлади. Бунда тобе сўз ушбу мавқеда келиш учун шаклий жаҳатдан ўзгармайди. Зеро тобе аъзо сифатида намоён бўлаётган сўз маъновий ва вазифавий жиҳатдан бунга хосланган бўлади. Мисоллар: қизил гул, оқ қоғоз. Баъзан от туркумидаги сўзлар ҳам ҳеч қандай воситасиз тобе вазифада кела олади: олтин соат, тош йўл каби. Бунда улар моҳиятан тобе аъзолик доимий белгиси бўлган сифат, сон, равиш туркумига яқинлашади. Бу ҳодиса нутқий бўлиб, олтин, тош лексемасининг лисоний моҳияти билан белгиланмаган. Қуйидаги сўзлар битишув йўли билан боғланган: 1) равиш +феъл: ўз-ўзидан гапирмоқ; 2) сифат+феъл: яхши сўзламоқ; 3) сон+от: ўнта қалам, саккиз дафтар; 4) от+от: кумуш қошиқ, чанг йўл; 5) олмош+от: ҳамма одам, қандай китоб. Айрим манбаларда тобе сўз вазифасида равишдош ( шошилиб гапирди ), сифатдош ( ўқиган бола ) юзага чиққан бирикув ҳам битишувли бирикма сифатида қаралади. Ваҳоланки, бу ерда равишдош кўрсаткичи [ - иб ] феълни феълга ( шошилиб гапирди ), сифатдош шакли [ -ган ] феълни отга ( ўқиган бола ) боғлаш учун хизмат қилади. Шунингдек, буларнинг морфологияда луғавий-синтактик шакл сифатида қаралиши ҳам улар ҳосил қилган бирикувни битишувли эмас, балки бошқарувли бирикув сифатида баҳолашни тақозо этади. Битишувда аъзоларнинг ҳоким-тобелик ҳолати, асосан, тартиб ва жойлашув омили асосида белгиланади: (тобе аъзо + ҳоким аъзо), яъни тобе сўз олдин, ҳоким сўз кейин келади ҳамда аъзолар орасига бошқа сўзни киритиб бўлмайди, ( кумуш қошиқ бирикмасини кумуш ўнта қошиқ деб ўзгартириб бўлмайди). Баъзан битишувда ҳам тартиб иккинчи ўринга тушиб қолгандек туюлади: Мажлис бўлади – Мажлис кечқурун бўлади. Лекин бунда мажлис сўзи феълга битишув асосида эмас, балки бош келишикда боғланаётганлигини эсдан чиқармаслик лозим. 5](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-5.png)
![Демак, битишув алоқасида тартиб ва оҳанг муҳим роль ўйнайди. Бунда тобелик тартиб ва жойлашувдан, сўзнинг грамматик хусусияти ва маъносидан англашилиши аён бўлиб туради. Келишик аффикси ўз маъноларини йўқотган тезда келмоқ, ўз- ўзидан рақсга тушиб кетмоқ, бирдан гапирмоқ бирикувини ҳам битишув алоқаси сифатида қарамоқ лозим. Чунки келишик қўшимчаси бу СБда ўз тизимидан ажралиб, сўз таркибида «қотиб қолган». Булар – келишик қўшимча c ини олган ҳолда равишга кўчган сўз. Бошқарув алоқаси бир томонлама шаклланган СБлар таркибида амал қилади. Фақат тобе аъзолари бирикиш учун тобеловчи қўшимча олган С Б бошқарув йўли билан боғланган дейилади. Бунда ҳоким сўз тобе сўзнинг қандай шаклда бўлишини бошқаради. Масалан, китобни ўқимоқ бирикмасида тобе сўзнинг тушум келишиги шаклида келиши ўқимоқ феълининг ўтимлилиги билан белгиланган. Агар бу феъл ўтимсиз феълга айлантирилса, ( ўқилди ) тобе сўздаги тушум келишиги шакли ўз-ўзидан ғойиб бўлади: китобни ўқимоқ - китоб ўқилди. Бошқарув алоқасида тобе сўзни ҳар хил туркумдаги сўз бошқариши мумкин. Мисоллар: уйга бормоқ (феълли бошқарув), мендан катта (сифат бошқаруви), товушдан тез (равишли бошқарув), ўқишда биринчи (сон бошқаруви), айтган бола (отли бошқарув). Бошқарув уни амалга ошираётган воситага боғлиқ равишда келишикли бошқарув, кўмакчили бошқарув, равишдошли бошқарув, сифатдошли бошқарув каби турга ажралади. Мослашув СБнинг икки томонлама грамматик шаклланган тури бўлиб, бунда тобе аъзо ҳоким аъзога мувофиқ эгалик шаклини, ҳоким аъзо тобе аъзога мувофиқ равишда қаратқич ёки бош келишик шаклини олади. Масалан, укамнинг дафтари, сизнинг уйингиз, Фузулий ғазали каби. Мослашув атамаси ҳар иккала аъзо бир-бирини тақозо қилувчи морфологик воситага эгалигини англатади. Мослашув алоқасида тобе аъзо қаратувчи, ҳоким аъзо қаралмиш деб юритилади. Мослашув алоқасида тобе аъзо ( Фузулий ғазали ) [0] шаклли бўлганлиги каби, ҳоким аъзо ҳам кўрсаткичсиз қўлланиши мумкин: сизнинг уйингиз – сизнинг уй, бизнинг китобимиз – бизнинг китоб каби. Бу сиз ва биз олмоши ҳамда [ -нгиз ] ва [ -миз ] кўрсаткичининг тарихий генетик боғланиши билан изоҳланади. Зеро уларнинг китоби бирикмасини уларнинг китоб тарзида қўллаб бўлмайди. СБ да боғланиш омили. С Б нинг тузилиши, ташкил этувчи аъзоларнинг ўзаро муносабатини ўрганиш жараёнида бирикишнинг ички қонунияти очилади. С Б да боғланиш аъзолардан бирининг фаоллиги асосида эмас, балки ҳар икки аъзонинг ҳам бир-бирига, аввало, маъновий, қолаверса, шаклий, жойлашув жиҳатдан мослашиши асосида юз беради. Чунки тобеланаётган лексеманинг бирикиш имконияти воқеланишга, 6](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-6.png)
![ҳоким аъзонинг бириктириш талаби эса қондирилишга интилади. С Б даги аъзоларнинг гоҳ биттасининг ( мактабга бормоқ ), гоҳ иккинчисининг ҳам ( мактабнинг боғи ) грамматик шаклланиши асосида синтактик алоқанинг икки хил – бир томонлама алоқа, икки томонлама алоқа турини фарқлаш маъқул эмас. Унда битишувли ( кенг дала ) бирикмаларни ҳеч қандай алоқасиз бирикма дейишга тўғри келган бўлур эди. Юқоридаги алоқанинг икки кўриниши боғловчи воситага қараб белгиланган, холос. Сўз бирикмасида алоқа ҳар доим ҳам икки томонлама. СБ аъзоларининг икки ёқлама-бирикиш имконияти (тобе аъзо) ва бириктириш талаби (ҳоким аъзо) алоқадорлиги бевосита аъзоларнинг бирикиш-бириктириш қобилиятига асосланади. СБ аъзолари орасидаги боғланиш ҳар бир сўзда яхлит ҳолда мавжуд бўлган маъновий ( М ), шаклий ( Ш ), жойлашув ( Ж ) омилларининг ўзаро мувофиқлигига таянади. Масалан, китобни ўқимоқ бирикмасидаги китобни сўзшаклида ҳоким сўзга бирикишини таъминлайдиган М, Ш, Ж омиллари бўлганлиги каби ўқимоқ сўзшаклининг ҳам тобе аъзога боғланишини таъминлайдиган М, Ш, Ж омиллари мавжуд. Х атни ёзмоқ бирикмасида тобе сўз ( хатни )нинг ҳоким сўз ( ёзмоқ ) билан бирикишини унинг шакли [ -ни ], маъноси ва қисман жойлашуви (олдин келиши) кўрсатса, ҳоким сўзнинг тобе сўз билан боғланишини маъноси, шакли ва қисман жойлашиши (кейин келиши) кўрсатади. Сўзда бу уч омил яхлит бўлиб, маълум бирикиш жараёнида бирортаси устунлик қилса, бошқа ҳолда у кучсизланади. Келтирилган хатни ёзмоқ бирикмасидаги тобе сўз ( хатни ) да шаклий омил [ -ни ] тобеликни кўрсатувчи етакчи омил бўлса, ҳоким сўз ( ёзмоқ ) да маъновий омил устунлик қилган. Маъновий омил деганда сўзларнинг боғланиши учун муҳим саналган луғавий маъноси, қайси туркумга хослиги тушунилади. Луғавий маъно аён бўлиб, сўзнинг грамматик маъновий хусусиятига бир оз шарҳ бериш лозим. Сўзларнинг муайян туркумга хослиги кенг кўламли тушунча, мустақил сўз туркумлари доирасида нарса-предмет (от), белги (сифат), миқдор (сон), ҳаракат (феъл), ҳолат (равиш), тасвирийлик (тақлидлар), ишоравийлик (олмошлар) каби туркумлик маъноларини қамраб олади. Бу маънолар сўз туркуми (масалан, от), унинг ички бўлинишлари (масалан, модда-маъдан оти, ўрин-жой оти каби) билан боғлиқ. Шунинг учун тош кўприк бирикмасида ( тош ) сўзининг от туркумига мансублиги, модда-ашё номи эканлиги, ( кўприк ) сўзининг маълум бир ҳаракатнинг маҳсули бўлмиш предметни ифодалаши, сўрида ётмоқ бирикмасида эса ( сўри ) сўзининг жой номини атаб келиши, ( ётмоқ ) феълининг ўтимсизлиги кабилар маъновий омилни ташкил этади. Шаклий омил деганда сўзларни бир-бирига боғлаш учун хизмат қиладиган алоқа-муносабат (синтактик) шакллари тушунилади. 7](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-7.png)
![Морфологик шакл бирикмадаги қайси аъзони шакллантиришига кўра иккига бўлинади: 1) тобега хос (келишик, сифатдош, равишдош кўрсаткичи ва кўмакчи); 2) ҳокимга хос (эгалик, нисбат, кесимлик кўрсаткичи). Жойлашув омили сўзларнинг эркин жойлашуви (1) ва бирикма таркибида жипслашувидан (2) иборат. Ўзбек тилининг меъёрий нутқида тартиб қатъий, тобе аъзо олдин, ҳоким кейин келади. Эркин жойлашув деганда СБдаги тобе ва ҳоким аъзони бир-биридан ажратиш, «узиш», улар орасига бошқа бўлакларни киритиш имконияти мавжудлиги назарда тутилади. Масалан, кеча келмоқ, китобни ўқимоқ, шаҳримизнинг кўчалари каби СБда эркин жойлашув имконияти бор, уларда тобе ва ҳоким аъзони бир-биридан ажратиш, «узиш» ( Кеча уйга келди, китобни тез ўқиди, шаҳримизнинг кенг кўчалари ), ҳатто тескари жойлаштириш ( келмоқ кеча, кўчалари шаҳримизнинг ) мумкин. Жипслашув деганда тобе ва ҳоким аъзони бир- биридан «узиш» мумкин эмаслиги тушунилади. Бунга тош кўприк, олтин узук, Навоий романи, китоб ўқимоқ бирикмаларини мисол қилиб келтириш мумкин. Масалан, тош кўприк бирикмасидаги сўзларнинг ўрни алмаштирилса, бирикма моҳияти ўзгариб кетади: Кўприк – тош . Демак, бу сўзларда бирикма моҳиятини белгилашда жойлашув омили устувор аҳамиятга эга. Эркин жойлашув Ж омилининг кучсизлигини, жипслашув эса кучлилигини билдиради. Ҳар қандай СБда сўзнинг мавжуд имконияти юзага чиқади. Бунда ҳар бир аъзодаги мазкур ( М, Ж, Ш ) омиллар ўзаро ва бошқа аъзодаги шундай омиллар билан мувофиқлашади. Сўздаги бир омилнинг кучайиши бошқа омилнинг кучсизланиши эвазига содир бўлади. Буни учбурчак бурчакларига қиёслаш мумкин. Учбурчак бурчакларининг йиғиндиси 180 градусга тенг. Бир бурчак катталашса, бунинг ҳисобига бошқалари кичраяди. Лекин уларнинг умумий йиғиндиси 180 градусга тенг бўлиб тураверади. Худди шунингдек, тобе ёки ҳоким сўздаги бир омил кучайиши бошқа омилларнинг кучсизланиши ҳисобига бўлади. Чунки бир омилнинг етакчилик қилиши бошқаларнинг тўла воқеланишига йўл қўймайди. Масалан, уйнинг эгаси бирикмасида бирикув омиллари қуйидагича: [ШМЖ+ШМЖ] . Чунки ҳар икки аъзо ҳам - бириктирувчи- тобе аъзо тобега хос, ҳоким аъзо ҳокимга хос грамматик шаклга эга. Уларнинг ҳоким ва тобелигини ана шу шакллар кўрсатиб турибди. Шунинг учун ҳар иккала аъзода ҳам шаклий омил устувор. Бирикма аъзоларини бир-биридан «узиш» ( уйнинг асл эгаси ), тескари жойлаштириш ( эгаси уйнинг ) бирикманинг олдинги моҳиятига таъсир қилмайди. Бу эса жойлашув омилининг ўта кучсизлигидан далолат беради. Маъновий омил эса шаклий ва жойлашув омиллари оралиғида 8](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-8.png)
![бўлади. шошилиб гапирмоқ бирикмасидаги аъзоларнинг бирикув омиллари қуйидагича: [ШМЖ-МШЖ] . Биринчи узвда шаклий омилнинг олдинги ўринга чиқиши унинг равишдош шаклидалиги сабабли. Равишдош шакли шошилиб сўзшаклининг тобелигини таъминламоқда. Жойлашув омилининг ҳар иккала аъзода ҳам охирги ўринга ўтиши эса тобе ва ҳоким узвлар орасида эркин жойлашувнинг мавжудлиги. Иккинчи аъзо ( ўқимоқ ) да маъновий омилнинг кучайиши унинг ҳокимлик грамматик шаклига эга эмаслиги ва жойлашув омилининг кучсизлиги эвазига. Март ойи бирикмасидаги аъзоларнинг бирикув омиллари муносабати эса қуйидагича: ЖМШ+ШМЖ. СБ аъзоларида маъновий омилнинг охирги ўринга ўтиши мумкин эмас. Чунки СБ учун дастлабки талаб – аъзоларнинг маъновий мувофиқлиги. Ўзбек тилида ҳар бир аъзо бирикув омилларининг ўрин алмашиш натижасида 6 хил комбинация вужудга келади. Тобе аъзо: МШЖ, МЖШ, ШМЖ, ШЖМ, ЖМШ, ЖШМ. Ҳоким аъзо: МШЖ, МЖШ, ШМЖ, ШЖМ, ЖМШ, ЖШМ. Ҳар бир аъзонинг 6 хиллиги асосида (6х6) СБнинг 36 мантиқий-риёзий тури маълум бўлади. Олти хил тобе аъзо ва олти хил ҳоким аъзони кўпайтириш асосида 36 хонали жадвал юзага келади. Қуйида жадвал ҳар бир СБ турига айрим мисоллар бериш билан келтирилади (36-жадвал): 36-жадвал 9](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-9.png)
![бўлмайди. Масалан, юқорида келтирилган гапдаги аълочи ўқувчилар синтагмасидаги ҳоким аъзо ( ўқувчилар ) барча сўзига га тобе бўлолмайди. Лекин СБнинг таркибий узвида у учинчи синтагмадаги топширдилар сўзига тобеланади. Синтагма СБга тенг бўлиши ҳам мумкин. Бунда СБдаги ёнма-ён келган тобе ва ҳоким аъзолар синтагма ҳосил қила олади: аълочи ўқувчилар бирикуви ҳам СБ, ҳам синтагма. Ўқувчилар топширдилар бирикмаси эркин бирикув бўлса-да, синтагма эмас, чунки аъзолари бир пауза билан бирлаштирилмаган. Синтагманинг СБдан фарқли яна бир хусусияти шуки, унинг унсурлари орасига бошқа синтагманинг узви ажралиб кирмайди. Лекин СБнинг узвлари орасида нутқда бу СБга дахлдор бўлмаган бошқа СБ узвлари жойлашган бўлиши мумкин: китобни кеча ўқидим гапидаги китобни ўқимоқ СБ орасида унга дахли бўлмаган кеча сўзи жойлашган. Синтагмаланишнинг ўзига хос қонунияти бор. Асосан, ёнма-ён келган аниқловчи ва аниқланмиш, тўлдирувчи ва тўлдирилмиш, ҳол ва ҳолланмиш бир синтагмани ҳосил қилади. Сўзловчининг мақсади гапни синтагмага бўлишда муҳим роль ўйнайди. Демак, синтагма нутқий, индивидуал ҳодиса бўлиб, ҳар бир сўзловчи бир гапни турлича синтагмага бўлиши мумкин. Масалан : Ҳалим шофёр акамнинг ўртоғи гапини қуйидагича синтагмалаш ва уни турлича тушуниш мумкин; 1.Ҳалим – шофёр акамнинг ўртоғи. 2.Ҳалим шофёр – акамнинг ўртоғи. Демак, гапнинг лисоний моҳиятини гап таркибидаги нутқий СБнинг қайси СБ ЛСҚи ҳосиласи эканлигини аниқлашда синтагмаланишга ҳам таяниш мумкин. Сўз бирикмаси лисоний сатҳда СБ ЛСҚини тиклаш ва унинг воқеланиши. Бошқа лисоний ҳодиса каби СБ ЛСҚларини тиклаш ва унинг воқеланиши фарқланади. СБ ЛСҚининг воқеланиши «лисон-нутқ» йўналишида бўлиб, бу йўналиш умумийликдан оралиқ кўриниш орқали хусусийликка – нутқий ҳодисага қараб боради. Масалан; [ W - W ] [ W морфологик восита - W морфологик восита ] [ W қаратқич келишиги - W эгалик қўшимчаси ] [Исм қаратқич келишиги - Исм эгалик қўшимчаси ] [От қаратқич келишиги - От эгалик қўшимчаси ] 15](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-15.png)
![[ O т атоқли қаратқич келишиги - O т турдош эгалик қўшимчаси ] [ Каримнинг китоби ] Бунда [ W - W ] умумий лисоний синтактик қолип бўлса, [ O т атоқли қаратқич келишиги - O т турдош эгалик қўшимчаси ] – қуйи лисоний синтактик қолип. Каримнинг китоби ҳосиласи – ана шу ЛСҚ асосидаги нутқий СБ. ЛСҚ ни тиклаш хусусийлик (нутқий ҳосила)дан оралиқ кўриниш орқали умумийлик сари боради ва бу жараён «нутқ-лисон» йўналишида кечади. Нутқий СБнинг воқеланишида бошланғич нуқта [ W - W ] қолипи бўлса, уни тиклашда Ka римнинг китоби каби нутқий СБлари асос бўлиб хизмат қилади. Юқорида айтилганидек, ўзбек тилида сўз бирикмасининг 18 та умумлашмаси - ЛСҚи мавжуд бўлиб, уларни аъзоларининг бирикув омиллари асосида жадвалда қуйидагича умумлаштириш мумкин (37- жадвал) : 37-жадвал 16](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-16.png)
![Ҳ Т ШМЖ ШЖМ МШЖ МЖШ ЖМШ ЖШМ ШМЖ 1[ W қаратқич келишиги - W эгалик қўшимчаси ] 2.[ W чиқиш келишиги - W чегара шакли ] 3.[ W чиқиш/жўналиш келишиги -Феъл мажҳул/аниқ нисбат ] 1.[Исм келишик қўшимчаси -Феъл] 2.[ Исм ўхшатиш - Феъл] 3.[Сифат чиқиш келишиги -Сифат] 4.[От қаратқич келишиги -Сифат] 5.[Феъл сифатдош -Феъл] 6.[Сон келишик қўшимчаси -Сон] 1.[ O т келишик қўшимчаси - O т] 2.[Исм ўхшатиш -Исм] 3.[Феъл сифатдош - O т] ШЖМ МШЖ МЖШ 1.[Исм- O т] 2.[Исм-Феъл] 3.[Равиш/Олмош-Сифат] ЖМШ [От бош келишик -О эгалик қўшимчаси ] 1.[ O т модда - O т аниқ ] 2.[ O т шахс - O т шахс ] ЖШМ](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-17.png)
![Қуйида ҳар бир риёзий-мантиқий катакдаги биттадан ЛСҚ нинг асосий кўриниши ва маъновий турларини тасвирлашга ҳаракат қилинади. [ W қаратқич келишиги - W эгалик қўшимчаси = қаратувчи-қаралмиш]. Қолипда аъзолар [ W ] белгиси билан берилган бўлиб, бу муайян сўз туркуми белгиси эмас. Чунки бунда [ W ] унсурини тўлдирувчи аъзо сифатида турли хил мустақил сўз туркуми қатнашиши мумкин. Шунингдек, бу ЛСҚнинг қуйи бўлиниши унинг тегишли сўз туркуми томонидан тўлдирилиши асосида бўлиб, улар қуйидагилар: 1) [ O т қаратқич келишиги - От эгалик қўшимчаси =от қаратувчи+от қаралмиш] ( китобнинг варағи ); 2) [От қаратқич келишиги - C ифат эгалик қўшимчаси =от қаратувчи+сифат қаралмиш] ( дарахтнинг мўрти ); 3) [Сифат қаратқич келишиги - O т эгалик қўшимчаси = сифат қаратувчи + от қаралмиш] (( гулнинг ) қизилининг ҳиди ); 4) [ C ифат қаратқич келишиги – Сифат эгалик қўшимчаси = сифат қаратувчи+сифат қаралмиш] (( олманинг ) каттасининг чучуги ); 5) [ O т турдош қаратқич келишиги - Сифат эгалик қўшимчаси ]=от қаратувчи+сон қаралмиш] ( гулнинг биттаси ); 6) [ C он қаратқич келишиги – Сон эгалик қўшимчаси ]=сон қаратувчи+сон қаралмиш ( ўннинг ярми ); 7) [От қаратқич келишиги - Ҳаракат номи эгалик қўшимчаси = от қаратувчи+феъл қаралмиш] ( Отабекнинг қайтиши ); 8) [Ҳаракат номи қаратқич келишиги - От эгалик қўшимчаси ] = феъл қаратувчи+от қаралмиш] ( уялишнинг ўрни ); 9) [Ҳаракат номи қаратқич келишиги – Ҳаракат номи эгалик қўшимчаси ]=феъл қаратувчи+феъл қаратувчи ] ( олмоқнинг бермоғи ); 10) [От қаратқич келишиги - Сифатдош эгалик қўшимчаси =от қаратувчи+сифатдош қаралмиш] ( юракнинг тўхтагани ); 11) [Сифатдош қаратқич келишиги - O эгалик қўшимчаси =сифатдош қаратувчи+от қаралмиш] ( қўрққаннинг кўзи ); 12) [От қаратқич келишиги - Равиш эгалик қўшимчаси =от қаратувчи+равиш қаралмиш] ( меҳнатнинг кеча-кундузи ); 13) [Олмош қаратқич келишиги - От эгалик қўшимчаси ]=олмош қаратувчи+от қаралмиш] ( менинг ватаним ); 14) [Равиш қаратқич келишиги - О эгалик қўшимчаси =равиш қаратувчи+от қаралмиш] ( ҳозирнинг ҳузури ). Умумий [ W қаратқич келишиг - W эгалик қўшимчаси ] қолипининг бу кўринишлари ҳам бевосита кузатишда берилган, улар ўзаро аъзоларининг қайси туркумга мансублиги билан фарқланар экан, демак, бу фарқ луғавий моҳиятлар асосида. [ W қаратқич келишиги - W эгалик қўшимчаси = қ аратувчи-қаралмиш] қолипи ҳосилалари турли хил маъновий муносабатни намоён қилади. Мисол 18](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-18.png)
![сифатида бир-бирига ўхшаш бир нечта нутқий СБни қиёслаб кўрайлик (38- жадвал): 38-жадвал № СБ Маъновий муносабатлар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ҳалимнинг қалами Одамнинг қўли Илмнинг ташаббускори Одамнинг яхшиси Уйнинг тозалиги Боланинг йиғлаши Яшашнинг завқи Урушнинг асорати Эътиборсизликнинг иллати “Эга-эгалик қилинувчи нарса” “Бутун-қисм” “Нарса-алоқадор шахс” “Тур-жинс” “Белги эгаси-белги” “Субъект-унинг ҳаракати” “Ҳолат-унинг натижаси” “Жараён-унинг оқибати” “ Сабаб-натижа ” Бу қаторни яна давом эттириш мумкин. Кўринадики, СБдан СБга ўтиш билан уларнинг маъновий муносабати ҳам фарқланиб бормоқда. Маъновий муносабатлар орасида айнан ўхшашлик йўқ. Бу лексемалар асосида кўплаб СБ тузиш мумкин ва уларнинг ҳар бири борлиқдаги ҳар хил – «аташ», «ажратиш», «эга-эгалик қилувчи нарса» каби муносабатларни акс эттиради. Бу объектив муносабатнинг қайси бири воқеланиши эса бирикмадаги грамматик қўшимча билан белгиланади. Қаратқич келишиги ва эгалик қўшимчаси Каримнинг китоби бирикмасида икки хил маъновий муносабатни воқелантиради: «эга-эгалик қилинувчи нарса» ва «муаллиф-унинг асари». Лекин [ W қаратқич келишиги - W эгалик қўшимчаси ] = қаратувчи-қаралмиш] ЛСҚи бу икки хилликка нисбатан бефарқ. Чунки бу омонимликни нутқда ёки лисонда [ W қаратқич келишиги - W эгалик қўшимчаси ] дан қуйида махсус воситалар фарқлайди. Бу воситалар матн ( Карим китоб олди. Каримнинг китоби қизиқ экан, ёки Карим китоб ёзди. Каримнинг китоби қизиқ экан ), ёки СБ аъзосининг кенгайиши ( Каримнинг ёзган китоби ) кабидан бири ёки бир нечтаси бўлиши мумкин. Демак, аён бўладики, юқоридаги жадвалда келтирилган СБ аъзолари орасидаги маъновий муносабат [ W қаратқич келишиги - W эгалик қўшимчаси ] қолипига дахлдор бўлмай, балки уни тўлдираётган лексемалар ва улар борлиқда атайдиган нарса/предмет орасида бўладиган муносабатнинг акси бўлиб, бу муносабат лексеманинг миқдорига мувофиқ равишда ранг-баранг бўлиши мумкин. Масалан, борлиқдаги стол ва оёқ жисмлари орасида «эга-эгалик қилувчи нарса» муносабати бўлиши мумкин эмас. Шунингдек, бу маъновий муносабат қаратқич келишиги ва эгалик қўшимча c ининг маъно c и ҳам эмас. Бу жисмлар орасида бутун-қисм муносабати мавжуд, у СБда ҳам акс этган. СБдаги турли-туман маъновий муносабат бир қарашда қаратқич келишиги ва эгалик қўшимча c и маъносидек ҳам туюлади. Лекин қаратқич келишиги тобе сўзни ҳоким сўзга, эгалик қўшимчаси ҳоким сўзни тобе сўзга боғлаш учунгина хизмат қилади, холос. Унга тегишлидек туюлган маънолар қолипни тўлдираётган лексемаларнинг маъновий моҳияти билан боғлиқ бўлиб, мазкур қўшимчалар намоён қилувчи воситалардир, холос. 19](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-19.png)
![[Исм келишик қўшимчаси - Феъл] қолипи. СБнинг бу ЛСҚи биринчи узви морфологик шаклланган ва шунинг учун [ШМЖ] бирикув омилига эга ва иккинчи қисмда грамматик кўрсаткич боғланиш учун нисбатан аҳамиятсиз бўлганлиги боис, бирикув омилларининг МШЖ комбинацияси амал қилади. Қолипнинг биринчи узвини исм туркумига оид сўзлар тўлдириб, улар хоким узвга тушум, жўналиш, ўрин-пайт, чиқиш келишиклари шакллари билан боғланади. Биринчи узви асосида ЛСҚ қуйидаги кўринишларга эга бўлади(38-жадвал): 38-жадвал [Исм келишик қўшимчаси - Феъл] [Исм тушум келишиги -Феъл] [Исм жўналиш келишиги - Феъл] [Исм ўрин - пайт келишиги - Феъл] [Исм чиқиш келишиги - Феъл] ЛСҚнинг ҳар бир кўриниши [Исм] узвининг бўлиниши асосида яна тармоқланади. Масалан, [Исм тушум келишиги -Феъл] қолипи қуйидаги нутқий ҳосилаларни беради: [От тушум келишиги -Феъл], [Сифат тушум келишиги -Феъл], [Исм тушум келишиги -Феъл], [Сон тушум келишиги -Феъл], [Олмош тушум келишиги -Феъл] [Ҳаракат номи тушум келишиги -Феъл] ( (китобни/яхшини/ўнни айир, уни (гапириш/ ўқимоқ/ сўрамоқ/ бошламоқ/ни бас қил. ) каби. ЛСҚнинг биринчи узви морфологик шаклланганлиги туфайли уни тўлдирувчи сўзда шаклий омил биринчи ўринга кўтарилади. Жойлашув омили эса охирги ўринга тушади. Зеро бирикма аъзоларини эркин алмаштириш, улар орасига сўзлар киритиш бирикманинг моҳиятига, аъзолар орасидаги маъновий муносабатга таъсир кўрсатмайди. Иккинчи аъзо грамматик шаклланганлиги сабабли маъновий омил кучайиб, биринчи узвда жойлашув омили ўта кучсиз бўлганлиги боис иккинчи ( Феъл ) узвда ҳам бу омилнинг кучсизланиши ва учинчи планга сурилишини тақозо қилади . [Исм келишик қўшимчаси_ Феъл] ЛСҚининг биринчи узвида бир неча келишик умумлашмаси акс этганлиги учун унинг мазмуний жиҳати ҳам мураккаб характер касб этади ва уни ҳаракатга тортилган ёки боғлиқ объект (жой- харакат) кўринишида бериш мумкин. Бу маъновий умумийлик [Исм келишик қўшимчаси_ Феъл] ЛСҚининг хусусий кўринишларида алоҳида келишик қўшимчалари томонидан жузъийлаштирилади, муайянлаштирилади. Масалан: [Исм тушум келишиги_ Феъл = воситасиз объект-ҳаракат]; [Исм жўналиш келишиги_ Феъл = воситали объект/ҳол-харакат] ; [Исм чиқиш келишиги_ Феъл = ажралиш манбаи/ўрин-ҳаракат] ва ҳоказо. [Исм-От] ЛСҚи. Бу ЛСҚ СБ учинчи тип [ W - W ] қолипининг алоҳида тури, у битишув алоқали нутқий ҳосила бериши билан характерланади. [Исм-От] қолипининг нутқий воқеланиш босқичларини қуйидагича акс эттириш мумкин (39-жадвал): 39-жадвал [От- Феъл] [Сифат-От] [Олмош- От] [Сон-От] [Равиш-От] [ асал бола ] [ яхши бола ] [ ўша бола ] [ биринчи бола ] [ пинҳона суҳбат ] 20](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-20.png)
![[Исм-От] ЛСҚи узвлари ўзаро ҳеч қандай морфологик воситасиз боғланган, бундай унсурларда бирикувнинг жойлашув омили кучаяди, шаклий омил ўта кучсизланади. Маъновий омил эса бирикувни таъминловчи устувор омил мақомида бўлади: МЖШ-МЖШ . [Исм-От] ЛСҚининг мазмуний жиҳати бирикувчи унсурларнинг маъновий муносабатини умумлаштириш асосида лисоний мазмунга эга бўлади, ЛСҚни яхлит ҳолда [Исм-От=сифатловчи-сифатланмиш] тарзида таърифлаш мумкин. Маълум бўладики, ЛСҚдан синтактик шакл ясовчигина жой олади. Луғавий шакл ясовчи эса ЛСҚ учун аҳамиятсиз, иккиёқлама табиатга эга бўлган луғавий-синтактик шакллар қолип учун аҳамиятли воситалар сифатида луғавий шакллар тизимининг чеккасидан жой олади. ЛСҚни ўқиш ва ёзиш қоидалари. Лисоний бирлик бевосита кузатишда берилмаган бўлиб, улар ёзиш ёки айтиш учун ҳам шартли белгидир. Лисоний бирлик бўлган ЛСҚ ёзувда турли шартли белги воситасида берилади. Бироқ бу шартли белгини ўқишнинг ўзига хос қонун-қоидалари бор. Маълумки, химияда моддалар турли шартли белгилар воситасида ифодаланса-да, улар айнан ўқилмайди. Масалан, H 2 SO 4 ни «Аш икки S О тўрт» деб ўқиш тўғри эмас. ЛСҚга ҳам шундай муносабатда бўлиш лозим. Дейлик, [ W морфологик восита _ W морфологик восита ] қолипини ўқиш буюрилган. Уни « W морфологик восита ва W морфологик восита», деб эмас, балки, «икки узви морфологик шаклланган атов бирлиги» деб ўқиш тавсия этилади. Агар ЛСҚ [Исм келишик қўшимчаси_ Исм эгалик қўшимчаси ] кўринишида бўлса, у «икки узви исмли қаратувчили бирикма» тарзида ўқилиши мақсадга мувофиқ. Маълум бўлдики, ЛСҚнинг шаклий томонигина ёзилади ва ўқилади. Зеро икки ёқламали бирлик бўлган лексема ва морфеманинг ҳам шаклий томони шартли равишда ёзилади ва ўқилади: [ китоб ] лексемаси, [ -ни ] морфемаси каби. Уларнинг мазмуний томони бўлган семема ёки грамматик маъно бирликларнинг шаклий томони билан яхлит идрок этилади ва ёзувда уни алоҳида бериш учун зарурат бўлмайди. Демак, ЛСҚ ифодасида ҳам қулайлик учун уларнинг шаклий томони билангина чекланиш маъқул. Турғун СБ ва фраземаларнинг ЛСҚдаги ўрни. Турғун СБ ва фраземалар ҳам моҳиятан ўзида тайёрлик, мажбурийлик, ижтимоийлик белгиларини мужассамлаштирганлиги боис, бир атов бирлиги, бир лексемага тенг бирлик сифатида қаралиб, яхлит ҳолда ЛСҚнинг бир узвини тўлдиради. Масалан, Ҳалимнинг тепа сочи тикка бўлиши ( [ W қаратқич келишиги - W эгалик қўшимчаси ] ), қўй оғзидан чўп олмаган бола ( [Исм-От] ) каби. 21](/data/documents/72040ce7-f18f-4845-8808-56e3df04fa36/page-21.png)
